Ու հնարավոր է, որ կողքի մի անհայտ կամ հայտնի մոլորակի վրա երկու տեղաբնիկ նստել, գլուխը դրել են ծնկներին (եթե նրանք էլ մեզ նման ծնկներ ունեն), ծիծաղելով նայել են մեզ, որտեղ մենք իրար կոչել ենք ռուս, թուրք, չինացի, փարիզեցի, լոռեցի ու սարիթաղցի, իսկ իրենք ուղղակի՝ երկրացիներ:

Իրենք նայել ու չեն հասկացել, թե որն էր Մակեդոնացու, Նապոլեոնի, Տիգրան Մեծի ու Չինգիզխանի արշավանքների իմաստը, եթե դրանից մեր մոլորակի չափերն իրենց աչքին չէին մեծանում:
Իրենք նայել ու չեն հասկացել, թե ինչու այդ գնդի վրա ապրող մարդիկ չհավատացին Գալիլեյին, երբ ասաց՝ երկիրը կլոր է, բայց հավատացին, որ մեծ կրիաների վրա են ապրում, իրենք նայել ու ամեն նոր ու կարևոր քայլ անողի մեջ բարեկամի են տեսել: Չեն հասկացել, թե ինչի համար են մարդիկ սահմաններ ստեղծել ու ինչի համար են այդ գծերի երկու կողմերում մարդիկ մահանում՝ զենքերը ձեռքներին, գծերը հետ ու առաջ տալով, իրենք տեսել են Մեքսիկայից Ամերիկա անցնող բոլոր միգրանտներին, հետո անհասկանալի հայացքով նայել են մեզ, հետո՝ իրար, ու ուսերը թափ տվել։

Իրենք քմծիծաղ են տվել, երբ Արքիմեդը ասել է «էվրիկա», հուզվել են առաջին շոգեքարշի ծխից ու հնարավոր է՝ այդ ընթացքում երաժշտություն են լսել, ծիծաղել են հավերժական շարժիչ ստեղծող գիտնականների վրա ու հայտնվել են Ժյուլ Վեռնի ու Լեոնարդոյի երազներում, պատմել լուսնի շուրջ պտտվելու հնարավորության ու ինքնաթիռի մասին, ու փոշմանել մի ինչ-որ երկուհազարմեկյան սեպտեմբերի 11-ի: Իրենք գիտեն, թե որտեղ է Չարենցի անհայտ գերեզմանը, տեսել են կրակի համար քարերն իրար շփող մեր նախնիներին ու Արտեմիսի տաճարը վառող Հերոստատին, իսկ հետո նայել են թաշկինակի համար մեռած Դեզդեմոնային նույն անհասկանալի հայացքով ու էլի ուսերը թոթվել:

Իրենք լսել ու չեն հասկացել մեզ, չեն հասկացել մի գնդի վրա 5000 լեզուներով խոսելու իմաստը, չեն հասկացել սևամորթների ստրկությունը, իսկ հետո ցանկացել են երկնքից մի աստղ վերցնել ու դնել Լինկոլնի ճակատին ու կատաղած երկնքից մի քար էլ Հիտլերի գլխին տալ:

Իրենք տեսել են Լենոնին ու ասել՝ վերջապես, հիպիներին տեսնելիս մտածել են, որ մի տեղ ուրիշ մոլորակի վրա հանդիպել են երևի, իրենց էլ է դուր եկել Էլվիսի «Բլու շուզը», ու Վան Գոգի «Աստղալից գիշերը»։ Նրանք նայել են այլմոլորակայինների մասին բոլոր ֆիլմերը ու չեն հասկացել՝ ինչու չենք հավատում իրենց գոյությանը, եթե հավատացինք ծառերի՝ հոգիներ ունենալուն։ Մեր ստեղծած այլմոլորակայինների կանաչ կերպարների վրա ծիծաղել են հայելու դիմաց, ու ասել “oh no!”: Եթե սատանան «պրադա» է կրում, միգուցե այլմոլորակայինները անգլերեն են խոսում, ինչ կա որ։

Իրենք չեն հասկացել «հայրենիք» բառը, չեն հասկացել կայսրերին, նախագահներին, արքաներին, ցարերին ու ավելի շատ՝ սուլթաններին: Հերոսներ չեն փնտրել մարտի դաշտերում, որտեղ մարդիկ իրար սպանում են: Չեն հասկացել Քրիստոսի, Բուդդայի, ու Մուհամեդի հետևորդներին, ատել են ինկվիզիցիան, չեն հասկացել Խաչակրաց արշավանքը, բայց սիրել են Սուրբ Ծնունդը, չգիտես՝ ինչու: Իրենց էլ է դուր եկել կաթոլիկ եկեղեցու Սուրբ Ծննդյան երգերը, ու հա, հնարավոր է մի պահ ցանկացել են երկրացի լինել, բայց Աֆղանստանում, Սիրիայում ու Մոսկվայի մետրոյում, Հերոսիմայում ու Բեռլինի պատի վրա իրենք սկսել են մեզ էլի չհասկանալ:

Մեզ հետ քանդել են Բեռլինի պատը, Լենոնի հետ գրել են “War is over if you want it” երգը:
Իրենք չեն հասկանա մեզ, իսկ մենք մեղավոր չենք, որ էս աշխարհին տիեզերքից չնայեցինք էդպես էլ, չտեսանք մեր փոքրությունը էդ հեռուներից, ու «ո՞վ ես դու» հարցին, անունից, ազգությունից ու կրոնից առաջ չպատասխանեցինք՝ մարդ:

Ասում է՝ եթե թուղթը վերցնես, կիսես երկու մասի, դնես իրար վրա ու էլի կիսես, ու էդպես՝ 50 անգամ, թղթի հաստությունը կհասնի արեգակին: Երկրաչափական պրոգրեսիա: Հա, մոռացա ասել՝ Զոբրիստն է ասում: Նաև ասում է, որ մեկ օրում բնակչության թիվն ավելանում է քառորդ միլիոնով: Էդ ամենն ասում է Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության նախագահին: Ու գիտե՞ք՝ ինչ է առաջարկում, առաջարկում է մարդկանց այլևս չբուժել կամ համաճարակ տարածելով բնակչության թիվը նվազեցնել, որովհետև մարդկային տեսակի քանակը արդեն թույլատրելիի սահմանը հատել է:

Մոռացա ասել: Խոսքը Դեն Բրաունի «Ինֆեռնո» վեպի հերոսների մասին է:

Արդեն հետաքրքիր է, չէ՞: Դե, եկեք ասեմ, որ էս մեր Զոբրիստը էդ համաճարակը արդեն ստեղծել, ինքնասպան է եղել ու հուշումներ է թողել, որ գտնեն: Էստեղ պետք է ծանոթանանք Լենգդոնի՝ «կինոյի տղայի» հետ, որը Հարվարդի համալսարանում դասախոս է: Նրան օգնության են կանչել, որովհետև մեր Զոբրիստը, շատ սենտիմենտալ անձնավորություն լինելով, իր բոլոր հուշումները Դանթեի «Աստվածային կատակերգության» միջոցով է թողել, իսկ Լենգդոնը Դանթեի մեծ գիտակ է:

Եթե արվեստի սիրահար ես, կամ գոնե հասկանում ես, որ վերնիսաժում վաճառվող նկարներին պետք չէ հիացած նայել, քեզ համար էս գրքում մեծ գիտելիքների պաշար կա:

Առանց տեսնելու՝ անգիր պատկերացնում ես Բոտիչելլիի Դժոխքի քարտեզը, առնվազն ուզում ես տեսնել Վազարիի գաղտնի ուղերձ պարունակող որմնանկարը: Սիրտդ կոտրվում է, երբ իմանում ես, որ Միքելանջելոյին միշտ իր կերտած Դավթի կերպարով պատկերացնելուց հետո պարզվում է, որ նա իր սիրեցյալին է էդպես պատկերել, իսկ Բոտիչելիի հանրահայտ «Վեներայի ծնունդը» ուղղակի հարսանեկան նվեր է:

Էսպես արվեստոտ ու արկածային որոնումներից հետո Զոբրիստի համաճարակը գտնում են: Բայց արդեն ուշ էր, այն արդեն տարածվել էր: Ու գիտե՞ք ինչ, ամենատարօրինակն այն է, որ գրքի վերջում Զոբրիստի արած քայլը նույնիսկ մի պահ խելամիտ է թվում: Բայց չեմ ուզում պատմել համաճարակի մասին: Ուղղակի գիրքը կարդալիս մի քիչ երկար սկսում ես մտածել:

Հա, ինչ էի ուզում ասել։
Կարդացեք, լավն է: Դեն Բրաուն. «Ինֆեռնո»:

-Տատ, արդեն 26 տարի է, ինչ  լքել եք Արծվաշենը։ Գիտեմ, որ հեշտ չի հիշել, բայց մի քիչ կպատմե՞ս Արծվաշենի մեր տան մասին։

-Մեր տա՞ն։

-Հա, էն տունը, որտեղ ապրել եք նախքան Արծվաշենից դուրս գալը։

-Երկու հարկանի, վեց սենյակներ, դուրսը` լրիվ բետոնապատ, դարպասները սիրուն դրած, 1/4հա հող, ընտիր տնամերձ բաղ ու բախչով։ Առաջին, երկրորդ հարկերում` ամեն տեսակի հարմարություններ։ Էդ ժամանակ գյուղում գազ չկար, բայց առաջին հարկում լիցքավորած գազ կար։ Բաղնիք կար, սեփական քաշած ջուր։

-Վերանորոգումից հետո քանի՞ տարի եք ապրել  այդ տանը։
- 5 տարի ենք վայելել վերանորոգումը, դրանից հետո երբ գյուղում արդեն բնական գազ էին քաշում` պատերազմն ընկավ։

-Իսկ տնամերձ փոքր հողատարածքում ի՞նչ մրգեր էիք աճեցնում։

-Դեղձի ծառ կար, խնձորը` պարտադիր, մեծ-մեծ տանձեր էին աճում։

-Տա՛տ, լսել եմ, որ Արծվաշենում լիճ է եղել։

-Բա, վերջում մի լիճ էին սարքել, մենակ Սևանին կզիջեր (ժպտում է): Էլ իշխան կար մեջը, էլ սիգ կար։ Մեր ամենալավ հանգստյան գոտին էր։ Էհ, բալա ջան, 50 տարվա աշխատանք, հո մենակ մերը չէ՞ր, բա մեր նախնինե՞րը։
-Ե՞րբ սկսեցին ռմբակոծել գյուղը։

-Որ արդեն Սումգայիթի ջարդերը եղան, դրանից հետո սովետական բանակի զորքերը եկան, եկան մեր առաջին բլրի վրա կանգնեցին։ Աշունքն էր։ Վախեցանք, ասեցինք` պատերազմն ընկավ։ Արդեն արծվաշենցիներին ասեցին` զենքերը հանձնեք, թե չէ մոխիր ենք սարքելու Արծվաշենը։

-Այդ ժամանակ մարդիկ խուճապի մատնվեցին, չէ՞։

-Հա,  բա ինչ։ Դե գյուղի մեծամեծերը բանակցություններ վարեցին դրանց հետ, վերջը, էդ ժամանակ ռմբակոծել բան թողեցին, բայց դե, պետք ա ազատեինք գյուղը։

-Պաշտպանվելու համար ապաստարաններ շա՞տ կային։

-Դե, տների առաջին հարկերը, խոր հորեր կային։ Վերջը, էլի, պաշտպանվում էին մարդիկ։ Բայց ինչքան էլ պաշտպանվեին, մեկ ա, ով ոնց կարում, արդեն իրա երեխեքին հանում էր։ Հանիլից էլ ամանքն իրանց ավտոներով էին հանում, ճիշտ ա, ոչ բոլորն ունեին ավտո, բայց ով ուներ` կարաց իրա վեշերը հանի։

-Երբ դուրս էիք գալիս, մտածո՞ւմ էիք, որ էլ չեք վերադառնալու։

-Չէ, մենք ժամանակավոր էինք դուրս գալիս, դրա համար շատ վեշ չէինք կարացել հանենք։ Պապիկդ ու հայրիկդ հլը Արծվաշենում էին։

-Զինվորագրվել է՞ին։

-Բա նո՞ր էին զինվորագրվել, հենց սկզբից գյուղի տղամարդիկ սահմանին են եղել։

- Հիշում եմ, որ պատմում էիք, որ պապիկի եղբայրներից մեկը մնացել ա գյուղում։

-Հա, չի ուզեցել գա, զոռով բերել են ավտո նստացրել, բայց մեկ ա, իջել ա ու ասել, որ ինքը իր երեխեքի ու կնոջ գերեզմանը չի թողնի ու գա։ Իրան որպես գերու Ղարաբաղ են տեղափոխել, ընդեղ էլ մահացել ա կամ սպանել են։

-Հիմա  որ սենց պատմում ես, ի՞նչն ես ամենաշատը կարոտում։

-Ամենաշատը կարոտում եմ մեր ստեղծագործ աշխատանքի արդյունքը։ Տունը, որ մեր 50 տարվա աշխատանքի արդյունքն էր։ Մեր հույսերը, մեր աշխատանքն էինք ներդրել։

-Ո՞րն ա ամենաքաղցր հուշը կամ պատմությունը Արծվաշենի հետ կապված։

-Ամենաքաղցր հուշը էն էր, Տաթև ջան, որ ուղարկում էինք խոպան ու սրտատրոփ սպասում, թե երբ են գալու։ Որ աշունը սկսվում էր, տերևաթափը սկսվում էր, մեր սիրտը բաբախում էր շատ ավելի արագ: Սպասում էինք, որ մեր երեխաների համար սիրուն շորեր կբերեին ու այդպես շարունակ։

-Լավ, իսկ երբ եկաք Ճամբարակ, ի՞նչ դժվարությունների հանդիպեցիք։

-Դե հետներս շատ սնունդ-մնունդ չէինք վերցրել, մենակ շորեղեն: Որ եկանք, պետությունը տարավ մի քանի անգամ հաց տվեց, մի ամիս Սևանի պանսիոնատներում ենք մնացել։ Պետությունը հոգում էր հիմնականում սննդի հարցը։

-Իսկ որտե՞ղ էիք գիշերում։

-Դե ով բարեկամ ուներ, իրա տանն էր մնում։ Մենք քրոջս տանն ենք մնացել։ Ով որտեղ կարացել ա։ Վթարային շենքեր կային, բացեցին ու ժողովրդի մի մասը ընդեղ էր մնում։ Վարձ-մարձ չէինք տալիս։

-Իսկ գումար կա՞ր ձեր մոտ։

-Չէ, չկար։ Հետո պետությունը վարկ տվեց, կարացինք տուն առնենք։ Կամաց-կամաց ոտքի կանգնեցինք։ Էհ, հազար երազանքով էինք տուն շինել, ուրախացել էինք, որ տենց տուն ունենք, մի անառիկ ամրոց ոնց որ լիներ։ Միանգամից թող ու սկզբից ամեն ինչ սարքի։

-Դժվար ա, տատ, գիտեմ։
-Եկանք ու ընկանք ավելի մեծ  դժվարությունների մեջ։Բայց դե լավից-վատից սարքեցինք ու տուն դառանք։

-Հա, տա՛տ, էսօր քեզ գցեցի տխուր հիշողությունների մեջ, կներես։

-Ոչինչ, բալա ջան, մեր պատմությունն ա, բա պետք ա իմանաս։

Ողջույն, այսօր խոսելու եմ իմ կյանքի մշտական ուղեկիցներից մեկի՝ լուսնի մասին։ Ես դեռ փոքր տարիքից սիրել եմ լուսինը, հաճախ նայել նրան ու երազել, մեկ-մեկ էլ խոսել նրա հետ։

Կենդանակերպի նշանով խեցգետին եմ։ Մի քանի ամիս առաջ կարդացի, որ լուսինը խեցգետինների երկնային մարմինն է, երևի դրա համար եմ լուսնից այդքան մեծ էներգիա ստանում։ Իսկ դուք երբևէ լսե՞լ եք Լուսնի տոնի կամ նրա մասին հյուսված առասպելների մասին։

Ուրեմն պարզվում է, որ կա լուսնին նվիրված տոն, որ շատ մեծ շուքով է նշվում Չինաստանում և Վիետնամում սեպտեմբերի երկրորդ կեսին և համարվում է ամենատարածված տոնը՝ զիջելով միայն Նոր տարուն։ Տոնը հիմնականում նշվում է ջերմ, ընտանեկան միջավայրում, որի ընթացքում մարդիկ հիանում են լիալուսնի տպավորիչ տեսարանով և իրար են նվիրում «Լուսնի թխվածքաբլիթ»-ներ։ Լուսնի տոնի հետ կապված կա մի պատմություն։ 24 տառերը հավաքվում են` նշելու Լուսնի տոնը։ Խնջույքի ժամանակ սկսում են վիճել, թե իրենցից որ մեկն է ավելի նման լուսնի թխվածքաբլիթին․
O- Ես ամենանմանն եմ
C- Ես էլ թխվածքաբլիթ եմ, բայց ինչ-որ մեկը կծել է ինձ։
D- Ես էլ եմ նման թխվածքաբլիթին, բայց ինչ-որ մեկը դանակով կտրել է ինձ։
Q- Ես նման եմ լուսնային բլիթին, ուղղակի մի փոքր ավելցուկ ունեմ։

Լուսնի վերաբերյալ բազմաթիվ լեգենդներ կան։ Ոմանք համոզված են, որ երկնային լուսատուին երկար նայելիս կարելի է խելագարվել: Շտապեմ հիասթափեցնել` ես հաճախ եմ երկար նայում լուսնին ու դեռևս խելագարության նշաններ չեն հայտնաբերվել։ Չնայած՝ ասում են, որ լուսինն իսկապես ազդում է այն մարդկանց վրա, ովքեր հոգեպես անառողջ են:

Լուսնի տոնին վերաբերող կա մի շատ հետաքրքիր առասպել՝ Չան և Խոու ամուսինների մասին։ Համաձայն առասպելի` Խոու Ին արտակարգ աղեղնավոր է: Այդ ժամանակ երկնքում արևները տասն էին։ Արևները կրակի էին տվել Երկրի ամբողջ բուսական աշխարհը, և մարդիկ մեկը մյուսի հետևից մահանում էին։ Մի օր Խոու Ին, օգտագործելով իր նետն ու աղեղը, նետահարեց արևներից իննին՝ փրկելով բնակիչների կյանքը։ Արևմուտքի թագուհին, որպես պարգևատրում, Խոու Իին հանձնեց մեկ շիշ անմահության թուրմ, որը նախատեսված էր մեկ անձի համար։ Հերոս Խոու Ին տվեց թուրմն իր կնոջը, ով խոստացավ թաքցնել այն միայն իր համար։ Խոու Ին գնալով ավելի ու ավելի հայտնի էր դառնում՝ շնորհիվ իր հերոսության։
Խոու Ին շատ աշակերտներ ուներ։ Մի օր նա իր աշակերտների հետ գնում է որսորդության, բայց աշակերտներից մեկը` Փան Մենը, ձևանալով հիվանդ, մնում է տանը։ Վստահ լինելով, որ Խոու Ին լքել է տունը, նա շտապում է իր տուն և փորձում ուժով Չան Ըից խլել էլիքսիրը։ Չանը, հասկանալով, որ չի կարող դիմակայել, ամբողջությամբ խմում է թուրմը։ Այդ խմիչքը նրան բարձրացնում է շատ վեր՝ հասցնելով մինչև լուսին, և Չանը դառնում է անմահ։ Խոուն, ստանալով վերջին նորությունները, շտապում է տուն, սեղանը տեղափոխում լուսնի լույսի տակ՝ հավատալով, որ Չանը կվերադառնա իր մոտ։ Այդ օրվանից ի վեր, մարդիկ երկրպագում են լուսնին՝ պատրաստելով ամենահամեղ ուտելիքները:

Կան շատ-շատ այլ առասպելներ լուսնի ծագման հետ կապված։ Հաճախ լուսինը մեկնաբանվում է որպես մարդ, սովորաբար՝ լծակով ու դույլերով կին, որ կերպարանափոխվել է։ Ամեն դեպքում, դեռ վաղ ժամանակներից լուսինը գրավել է մարդկանց ուշադրությունն ու զարմանքը, գիշերները դարձել է նրանց լույսի աղբյուրը, իսկ լույսը ջերմություն է։

Ութն անց զրո-զրո… Մենակ փողոցում գիշերն ու առավոտը անկաշկանդ սիրո մեջ են մտել, ես էլ խանգարում եմ: Կենտրոնական փողոցի վերջն ու սկիզբը ամենակարճ ուղով իրար են միացնում նախորդ տարի գնած կոշիկներս, որբ կատուն ու փողոցի հավաքարարի տնքոցը: Մենք ավելի շուտ այդ սիրո մասն ենք կազմում, քան թե խանգարում ենք:

-Բարև:

Շան տեղ չեն դնում:

-Գոնե վրես նայի:

Շան տեղ չեն դնում:

Երկու շներ էին: Մեկն իրեն էր ուտում, մյուսին վարկերի մասին մտահոգությունները ծեփել են ասֆալտին: Ոչ ինձ են բանի տեղ դնում, ոչ կատվին: Իրավիճակ ա փոխվել, չես վիճի:

-Ծխո՞ւմ ես:

-Հա:

-Խի՞

-Ինձ լավ տղա եմ զգում:

-Չե՞ս ծխում:

-Չէ:

-Խի՞

-Սենց էլ լավ տղա եմ:

-Բա՞:

-Զզվում եմ:

-Հա՜:

Մտնում եմ լրիվ այլ աշխարհ, «մարշրուտնի», մեր երկրի ու հասարակության էրոտիկ իրականություն: Էստեղ չկան երկու տարբեր սեռեր, կարող ես ստիպված հպվել ուրիշին, ու քեզ դրա համար ոչ ոք չի գա «տենալու»: Էստեղ ուզած-չուզած անձի երկատման ես ենթարկվում, երբ վարորդը Clean Bandit-ից հետո Արաբո Իսպիրյան, հետո էլ Խատուբա է միացնում, գումարած այն, որ դրսից տրանսպորտին նայողին հրամցնում ես «Սև ուրբաթ»-ի ժամանակ առանց զեղչ գնած տաբատիդ հետևամասը: Վայելեք:

-Բա իմացա՞ր ….-ին հիվանդանոց են տարել: Լուրջ խնդիր ա:

Holly shit, էս տարի դեպրեսիա չէինք տարել, ո՞նց կլիներ:

Ուզում եմ ծխել:

-Ընկեր Մանասյան, խի՞ եք ծխում:

-Հանգստացնում ա:

-Ընկեր Մանասյան, սիգարետ տվեք:

-Ո՞նց, ծխո՞ւմ ես:

-Չէ:

-Բա խի՞ ես ուզում:

-Կլինի՞ խաբեմ:

-Կլինի:

-Սիրտս քաշեց:

-Չէ:

-Դե պատասխանի՜…

-Ապե, ես հավատում եմ իրան, ինքը կարա ինչ-որ բան փոխի:

-Հա, լավ, տուֆտա լակոտ ա, մենակ գոռալով հո չի՞:

Գրաֆիտիների կողքին ցուցանակներ են: Հիմնականում «քաչալ» մարդիկ են: Ասում են` ինձ ընտրեք, լավ կլինի: Հա, ամեն տարի էս նույն մարդիկ մխտռում են պատերը: Փողոցը լիքն է: Փողոցը մեզ՝ երեքիս դավաճանեց, առավոտն էլ` իրեն դավաճանող գիշերվան: Մենակ շներն են հավատարիմ. բարևում եմ, չեն պատասխանում: