Վաղը պատերազմ չի լինի

arxivԶանգի զիլ ձայնը խախտեց լռությունը: Դասամիջոցն սկսվեց: Բարձր դասարանցիները հավաքվեցին իրենց սիրած անկյունում: Այնտեղից ամեն բան երևում է, բայց խանգարող չկա:

-Հոգնել եմ էս դասերից,-ասաց Էդգարը:

-Նամանավանդ էս քիմիան,-համաձայնվեց Արամը:

Պատասխանելու անգամ հավես չկա: Զրույցը չէր ստացվում:

-Էն Կարենը ո՞ւր կորավ, է,- կարծես սրա համար էլ Կարենն է մեղավոր:

-Սիրահարվել է,-պարզաբանեց Միքայելը:

-Ու՞մ:

-Զուգահեռ տասերից մի աղջկա: Անունն Աննա է:

-Հա, ճանաչում եմ: Ըհը, գալիս է, էլի երևի չկարողացավ բացատրվել,- մրթմրթաց Էդգարը, հետո դիմեց մոտեցող Կարենին:

-Ճի՞շտ է:

-Ի՞նչը:

-Սիրահարվե՞լ ես:

-Աաա~, եսի՞մ: Դեռ ոչ մեկին բան մի ասեք: Ի՞նչ եք էստեղ ցցվել, եկեք մի քիչ դուրս գանք դպրոցից:

Էդգարը ծխախոտ հանեց:

-Երեկ ֆուտբոլը նայեցի՞ք:

-Չէ, մեր թաղում լույս չկար: Երեկ էլեկտրակայանն են պայթեցրել:

Արձագանքող չեղավ: Չգիտես որտեղից, հայտնվեց Կարենի կրտսեր եղբայրը, տագնապած նայեց եղբոր ծխախոտին: Հանկարծ նրանց հայացքները խաչվեցին:

-Մամային չասես:

Արմենը լռեց:

-Դասի գնալու հավես չկա, ուզում եմ տուն գնալ,-լռությունը խախտեց Էդգարը:

-Այսօր դաս չպետք է լիներ, մարդկանց չեն ուզում դուրս թողնել: Երևի այդպես են անում, որ մարդկանց խուճապի չմատնեն,- ասաց Կարենը:

-Ի՞նչ կապ ունի, տանը, թե՝ այստեղ:

-Ո՞նց, դպրոցը ամեն երկրի ապագան է: Կենդանի թիրախ…

-Ամենադաժան թշնամին էլ խիղճ ունի, ի վերջո, հանգստացիր:

-Ես լսել եմ, որ Հյուսիսային պողոտայում փակ խանութներ էին թալանում,-ասես ինքն իրեն խոսեց Միքայելը:

-Փողոցում գրեթե մարդ չկա:

-Մաման չէր ուզում Արմենին դպրոց թողնել…,-ասաց Կարենը:

-Հորիցդ դեռ նամակ չկա՞,- անհանգստացած հարցրեց Էդգարը:

-Չէ:

-Նրան էլ ե՞ն տարել,-հարցրեց զուգահեռ դասարանից մի տղա:

Արմենը գլուխը թաքցրեց բարձրահասակ տղաների հետևում:

-Ես չգիտեի: Հուսով եմ կվերադառնա, Կար ջան,- փորձեց մխիթարել նա:

Մինչդեռ երեկ հենց այս նույն տեղում ծեծկռտվում էին:

-Դու ինչո՞ւ ես մեծերի կողքին կանգնել,- Կարենը փորձեց հուզմունքը թաքցնել և բղավեց եղբոր վրա,- գնա դասարան:

-Ավելի լավ է՝ տուն գնանք,- էլի սրտնեղեց Էդգարը,- Հիմա նորից պիտի ստիպեն հակագազ հագնել, հետո՝ թե ինչպես թաքնվել ռմբակոծության ժամանակ: Ինչ լինելու է՝ կլինի: Չեմ ուզում վախեցած ապրել:

Մուտքի մոտ տղաները բաժանվեցին Էդգարից:

-Հաջող,-ասաց նա,- հուսով եմ, վաղը կհանդիպենք:

-Ըհը,- ասես իր ասածին չհավատաց Կարենն ու շրջվեց:

-Կարեն,-ձայն տվեց Էդգարը:

-Ի՞նչ:

-Աննային ասա, որ սիրում ես, անպայման ասա: Գուցե վաղը…

Էդգարը խոսքը կիսատ թողեց: Կարենը նայում էր նրա հետևից, գիշերային ռմբակոծությունից հետո դեռ մխացող փողոցում նա մենակ էր:

Արսեն Բաբաջանյան, 16. 2003

heghine grigoryan

Ինչու չհավատալ Ձմեռ պապին

Երեկ ինձ առաջարկեցին Ձյունանուշի դերը տանել նախակրթարանի երեխաների ամանորյա միջոցառման ժամանակ: Ակամայից հիշեցի ինձ այն տարիքում, երբ ինքս էի անհամբեր սպասում Ձմեռ պապին ու Ձյունանուշին: Այնքան հաճելի էին այդ սպասումները` լցված մանկական միամտությամբ: Հիշում եմ, թե ինչպես էի նամակ գրում Ձմեռ պապին, հետո նկարազարդում ու ձևավորում և լցնում այն իմ մանուկ հավատով: Որքա՜ն երկար էի նախապատրաստվում Նոր տարվան:

Բայց տարեցտարի ամեն ինչ փոխվում է, կարծես թե ժամանակ չի մնում  հավատալու ամանորյա հրաշքին: Ավելի մեծանալով ես զգում եմ, որ ամեն անգամ Ամանորն ուրիշ գույն ունի, ձյունն ու ձմեռը`ուրիշ: Ու թվում է` եթե այդպես շարունակվի, միգուցե այն ամբողջովին խամրի: Վերջերս կարդացի ընկերներիցս մեկի նյութը, աչքս ընկավ մի արտահայտություն. «ինչ լավ է մնալ երեխա»: Եվ ես հասկացա, որ իսկապես մեր սրտերում մանկական պարզությունն ու անհոգությունն է պակասում: Իսկ ինչո՞ւ չլինել երեխա, ինչո՞ւ չլինել պարզ ու հասարակ, և վերջապես, ինչո՞ւ չհավատալ Ձմեռ պապին:

Ես արագորեն վազեցի սենյակ ու սկսեցի  փորփրել դարակս և գտա իմ պատրաստած ձնեմարդն ու ծայրերը սպիտակ ներկած կոները, որոնք անտառից ինքս էի բերել: Սկսեցի թղթե փաթիլներ, հրեշտակներ ու ծաղկեշղթաներ պատրաստել:

Մարդիկ կարիք ունեն ամանորյա հրաշքների: Այդժամ աշխարհն  ավելի գունեղ է, իսկ ձմեռային սառն օդը` լի ամանորյա կախարդանքի բույրով:

Մի քանի օրից մեծ ու պայծառ երազանքներով լցված Ձյունանուշը գնալու է նախակրթարանի երեխաների ամանորյա հանդեսին:

Պատառիկներ մի խաղաղ երեկոյից

Մեր գյուղում գիշերային երկինքն ուրիշ է… Այնտեղ աստղերը մի տեսակ ուրիշ են. ավելի մոտ են, ավելի հարազատ, ավելի փայլուն: Նրանց ավելի հեշտ է նկատելը և ավելի հաճելի նրանցով հիանալը: ՉԷ որ քեզ ոչինչ հետ չի պահում, չկան այն անիմաստ զբաղմունքները, որոնք կազմում են մեր թվացյալ զբաղվածությունը: Շուրջբոլորը բնություն է և հետաքրքիր մարդիկ` էլ ավելի հետաքրքիր պատմություններով:

Մի երեկո, երբ բոլորս նստած զրուցում էինք, տատիկս խնդրեց, որ իրեն սովորեցնեմ հեռախոսով նկարել: Սովորեցրեցի, իսկ հետո մի քանի փորձ: Ամեն ինչ հաջող ստացվեց: Հետո ցանկացավ նկարել պապիկիս: Նկարելուց հետո տատիկս ինձ հարցնում է.

-Հիմա ի՞նչ, Շուրան մնաց մե՞ջը:

-Հա բա ոնց, տատ,- պատասխանեցի ես` ոգևորված տատիկիս բավականությունից:

-Հա, լավ, ի՞նձ ինչիա կընկարիս,- իր կիսագոհ դժգոհությամբ վրա բերեց պապիկս:

Իսկ տատիկս պապիկիս երկար սպասել չտվեց` պատասխանելով.

-Էնա, որ տունը չըլնես, կդնեմ կնայեմ մինչև կգաս:

Պապիկս ու տատիկս իրենց ուրույն աշխարհն ունեն իրենց հումորով ու կեսլուրջ-կեսկատակ կռիվներով: Գիտե՞ք, երեկոյան զրույցներից մեկում ինչ ասաց տատս: Պապիկս ասում էր, որ իրենք շատ են սիրում իրար և պետք է իրար հետ էլ մահանան: Իսկ տատիկս գիտե՞ք ինչ պատասխանեց: Ասում է.

-Այ մարդ, դու ինձնից 10 տարի մեծ ես, դու գնա` ես հետո կգամ:

Մեծահասակներն էլ մեծանալով դառնում են ավելի անկեղծ, ավելի մաքուր, ավելի պարզ, ինչպես մանուկ ժամանակ: Թվում է, թե կորցրած մանկությունն այնքան էլ կորած չէ: Վերջիվերջո բոլորն էլ գտնում են այն` այդ անդարձ կորցրած մանկությունը:

Հավանաբար դա է պատճառը, որ ամենաշատը մեծահասակների և մանուկների պատմություններն են, որ սիրում եմ լսել: Մնում է միայն ընկղմվել այս անծայրածիր աշխարհում, դառնալ դրա ուրույն մասնիկը…

hasmik vardanyan

Հերթն իմն է

Հոկտեմբերի 21-ն էր, սովորական դպրոցական օր էր՝ ուրբաթ: Հիմա կմտածեք, թե ինչու շաբաթվա օրը շեշտեցի: Սովորաբար ուրբաթ օրերին 3 դաս եմ նստում, քանի որ 12:30 սկսվում է պարապմունքս: Առաջին դասն էր, երբ տնօրենը եկավ իր դասաժամն անցկացնելու և հարցրեց.

-Հասմի՛կ, այսօր ժամը 13:00-ին պարապմունք չունե՞ս (դե այդ մեկ օրվա համար դպրոցն ինձ ընդառաջում էր):

-Ընկեր Վարդանյան, 12:30 պարապմունք ունեմ:

-Լա՛վ:

Բայց դե, չէի դիմանում, մտածում էի, թե ինչու հարցրեց, ինչ պիտի լինի ժամը մեկին: Այդպես մտքերով տարված՝ չնկատեցի, թե ինչպես դասն ավարտվեց և ընկեր Վարդանյանը դուրս եկավ դասասենյակից: Արագ դուրս վազեցի:

-Ընկեր Վարդանյա՛ն, ինչո՞ւ հարցրեցիք, ինչ-որ բա՞ն է պատահել:

-Դե, Հասմիկ ջան, այսօր Մարտունու երկրորդ դպրոցում ինչ-որ սեմինարներ են լինելու, ուզում էի, որ դու էլ մասնակցեիր:

Անկեղծ ասած՝ ես միշտ սիրել եմ մասնակցել արտադպրոցական միջոցառումներին, բայց պարապմունքի էի: Երկար մտածելուց հետո որոշեցի, որ պիտի մի բան անեմ, գնամ: Զանգեցի ուսուցչուհուս և խնդրեցի, որ պարապմունքի ավելի շուտ գնամ: Նա սիրով համաձայնվեց: Պարապմունքս ավարտեցի և շտապեցի Մարտունու երկրորդ դպրոց: Երբ ներս մտա, արդեն բոլորը հավաքվել էին: Ծանոթացանք ծրագրի ղեկավարի՝ տիկին Ռուզաննայի հետ, և նա սկսեց պատմել իրենց գործունեության մասին: Ոգևորությունս շատ մեծ էր: Եռօրյա դասընթացն ավարտվեց, բայց անընդհատ ուղեղումս «17.am» և «Մանանա» անուններն էին: Դասընթացի ժամանակ իմացանք, որ պարբերաբար կազմակերպում են մեդիա ճամբարներ, և աշնանային ճամբարը մեկնարկելու է շուտով, և մասնակցելու համար պետք է ակտիվ թղթակցել: Ես հույս չունեի, որ կընդգրկվեմ այդ ճամբարում: Ճամբար գնալն իմ մեծագույն ցանկություններից էր դարձել: Բայց ինչպես ասում են՝ ուրբաթը շաբաթից շուտ եկավ: Նախ դասընթացից երկու օր անց տեղադրեցին հարցազրույցս, իսկ հետո Լիլիթը զանգեց ու տեղեկացրեց, որ ընդգրկված եմ ճամբարի կազմում:

Ճամբարի մասին չեմ պատմի, որովհետև շատ ենք գրել: Ճամբարից հետո նկատելի փոփոխություններ եղան: Ես սկսեցի գրել, որ արդեն երկու տարի է, ինչ կարծես հեռացել էի գրելուց, քանի որ մասնագիտական ուրիշ ուղի եմ ընտրել և կենտրոնացել եմ քիմիայի ու կենսաբանության վրա: «17.am»-ին հանդիպելուց հետո «Facebook» սոցիալական ցանցում հաղորդագրությունները սկսեցի հայատառ գրել: Ու գիտե՞ք, դա ավելի հետաքրքիր ու իմաստալից էր, քան գրել անգլերեն տառերով հայերեն բառեր: Ես այս ամնենից հետո որոշեցի ու իմ առջև նպատակ դրեցի, որ ինչ էլ լինի, պետք է մնամ «17.am»–ի ակտիվ թղթակից: Եվ ինչքան էլ զբաղված լինեմ դասերով, ամեն շաբաթ գոնե մեկ նյութ փորձում եմ ուղարկել: Չէ՞ որ մեր դասընթացներից հետո քիչ ժամանակ էր անցել, և ընտրեցին նրանց, ում մեջ տեսան պոտենցիալ: Իրենք, իրենց կողմից արեցին ամեն ինչ, հիմա հերթն իմն է:

Շնորհակալ եմ «Մանանա» կենտրոնի անձնակազմին այս կարևոր գործի իրագործման համար, այն լայն հնարավորություն է գյուղական շրջաններում ապրող երեխաների ինքնաարտահայտման և մեդիագրագիտության համար:

lilit khlghatyan portret

Գնդլիկ-Բոքոնիկը

Աշխարհում ամենաքաղցր մարդիկ մեր հարազատներն են, այն մարդիկ, ովքեր մեծացրել են մեզ, միշտ մեր կողքին են եղել:

Ինձ համար ամենահաճելի ու սպասված օրերը տատիկիս և պապիկիս այցի գնալու օրերն են: Իմ մայրական տատի և պապի առաջին թոռնիկը եղել եմ ես: Գուցե դա է պատճառը, որ տատիս և պապիս սերը իմ նկատմամբ անսահման է:

Երբ գնում եմ տատիկիս տուն, նրա սերն ու քնքշանքը այնքան ջերմ է, որ քիչ է մնում երես առնեմ: Նրանց տուն այդքան էլ հաճախակի չեմ գնում, բայց երբ գնում եմ, 1 ժամվա ընթացքում էլ կարող եմ դառնալ Գնդլիկ-Բոքոնիկը:

Կարծում եմ ինձ շատերը կհասկանան: Դե ինչպե՞ս Գնդլիկ-Բոքոնիկը չդառնաս, երբ անդադար տատիկը կերակրում է… Անկեղծ ասած՝ ինձ համար դա էլ է հաճելի:

Պապիկենց տուն ոտք դնելուն պես, տատիկն արդեն մառանում է: Երբ վերադառնում է, իր հետ բերում է ամենահամեղ մուրաբան, հյութը և իր ձեռքով պատրաստած շատ այլ պահածոներ:

Տատիկը շա՜տ համեղ է պատրաստում. ահա ևս մեկ պատճառ Գնդլիկ-Բոքոնիկ դառնալու:

Իմ պատկերացրած իդեալական տունն ու ընտանիքը հենց պապիկինս է: Ամեն ինչ կարգ ու կանոնի մեջ է: Պապիկս ամեն ինչ կարողանում է անել, ես միշտ հպարտանում եմ նրանով:

Մի օր քեռիս կատակով հարցրեց.

-Քո մա՞յրն է լավ պատրաստում, թե՞ իմը:

Երկար մտածեցի ու ասացի.

-Իմ մայրը քո մոր աղջիկն է, դաստիարակվել է նույն կերպ, այնպես որ՝ ես տարբերություն չեմ տեսնում:

Ես շատ եմ սիրում իմ տատիկին ու պապիկին: Ուզում եմ բոլորն էլ սիրեն մեծերին: Տատի և պապի սերը անփոխարինելի է:

Պապիկենց տուն գնալու օրերն ինձ համար տոնական օրեր են…

Խճանկար

arxivՍա մեր բակն է: Լավն է, չէ՞: Հետո՞ ինչ, որ ճոճանակները ժանգոտած են, ու եթե երևակայությանդ զոռ էլ տաս, էլի չես իմանա նախկին գույնը: Ճոճանակներից մնացել են միայն երկաթյա ծռված ձողեր: Բայց ես սիրում եմ իմ բակը: Սիրում եմ նրա հին ծառերը, որոնք, բացի թթենուց, ցավոք այլևս բերք չեն տալիս, իսկ ոչ պտղատուները գրեթե չեն էլ բողբոջում գարնանը: Բայց դե թթենին ամռանը լա՜վ բերք է տալիս: Մենք էլ երեխաներով հավաքվում ենք ու մեծ ծածկոց բռնում:

-Կըտ, կըտ, կըտ-կըտ-կըտ-կըտ,-սկզբից՝ հատիկ-հատիկ, հետո անձրևից էլ արագ թթերն ընկնում են շորի վրա, մեզ վրա, գետնին…

Իմիջիայլոց, մենք՝ երեխաներս, հպարտանալու շատ բան ունենք. ինքներս ենք ծանոթացել ու ընկերացել: Այդ հարցում մեծերն օրինակ չեն ծառայել մեզ: Նրանք այնքան էլ շփվող ու մարդամոտ չեն: Միայն պապիկներն են ամռանը հավաքվում բակում և նարդի խաղում: Մեր մուտքում, եթե նույնիսկ սիրտդ ու փորդ լեզու առնեն, քեզ աղաչեն, ձվածեղ ուզեն, բայց տանը ձու չլինի, երբեք չես խնդրի հարևանից: Ինչպե՞ս կարելի է, ամոթ է, չէ՞:

Մեր բակը լիքն է տարօրինակ ու հետաքրքիր մարդկանցով: Օրինակ՝ տեսնո՞ւմ եք աղբարկղի մոտ կանգնած այն բարձրահասակ տղամարդուն: Նա ժանգոտած թիթեղի կտորներ է որոնում, որպեսզի հանձնի գունավոր մետաղների ընդունման կետ: Բացի դրանից՝ նա վերանորոգում է մեր բակի գրեթե բոլոր ավտոմեքենաները:

Հնամաշ կոստյումով այն մարդը մեր մուտքից է: Նա միշտ քաղաքավարի կբարևի, եթե անգամ դու չհասցնես առաջինն անել այդ: Երբեմն ինձ թվում է, որ ինձ չի սիրում և ծաղրում է. եթե նրան հայերեն բարևեմ, կպատասխանի ռուսերեն, իսկ եթե ռուսերեն բարևեմ, կարծես վիրավորվում է. «Ի՞նչ է, հայերեն չգիտե՞ք»:

Լսո՞ւմ եք հոսող ջրի ձայնը: Մեր հարևանն է, դարձյալ իր ավտոմեքենան է լվանում: Նա իր մեքենան ավելի հաճախ է լվանում, քան վարում: Նա շատ խիստ է և միակ մարդն է, ով կարողանում է սաստել մեր բակի չարաճճի տղաներին:

Սա էլ մեր «շատ սիրելի» Գերասիմ պապիկն է: Նա մի քիչ տարօրինակ է, և դա միայն երեխաները չէ, որ նկատել են: Ամեն օր գնում է մի օրաթերթ և քառածալ դնում թևի տակ: Ցածրահասակ է, քայլում է առաջ թեքված, ժպիտը դեմքին և, չնայած իր ծեր տարիքին, եռանդուն աչքեր ունի: Զարմանալի չէ, որ նրան տեսնելիս բոլորս ձգվում ենք, հարգալից բարևում, իսկ հետևից՝ ծաղրում: Գիտեմ, մեր արարքն այնքան էլ գեղեցիկ չէ, բայց նա մեզ փոքր երեխայի տեղ է դնում, դե մենք էլ երեխայություն ենք անում:

Մի խոսքով՝ լավն է մեր բակը:

Անուշ Մուրադյան, 14 տ., 2003թ.

nare sharmazanova

Քառակուսուց դուրս իմ բզեզները

Ինչ որ չես հասկանում, այն քեզ չի պատկանում. հայտնի ճշմարտություն, որ մարդկային շփման բոլոր մակարդակներում ենթադրում է խոսք: 

Հյուրանոցի միջանցքում տեսա վազվզող հրաշեկ մազերով, վառվող աչքերով, չարաճճի բզեզներին, ժպտացի, պարզապես հաճելի էր մանկության հոտը:

Հաջորդ վայրկյանին այդ հոտը թունավորվեց՝ տեսա նրանց լսողական ապարատները: Նման դեպքերում սկսում ես ցավակցել նրանց, ովքեր «կիսատ» են… Ամեն անգամ, երբ հանդիպում էի նրանց, լսողական ապարատը դառնում էր այն կենտրոնը, որի շուրջ պտտվում էին մտքերս: Դրանք այնքան ճնշող էին՝ հալածելու աստիճան: Բայց արի ու տես, որ փոքրիկ «բզեզները» գոնե ինձ համար վերացրեցին քառակուսու սահմանները, որտեղ հարմարավետ տեղավորված են ընդունված կարծրատիպերը:Ասենք այսպես՝ ընտանիք, որտեղ բոլոր վեց երեխաները ունեն ֆիզիկական արատ, ծնողները պիտի որ տխրության և «հավերժական տրտունջի» մեջ լինեին: Այնինչ սեղանը, որի շուրջ ճաշում էին, ամենալուսավոր կետն էր. այնքան սեր, հոգատարություն և լույս կար…

Աչքս չէի կտրում նրանցից, փորձում էի հասկանալ՝ ի վերջո, սա ծնողների առօրյա դարձած խա՞ղն է, թե՞ իրական ապրում: Եթե անգամ խաղ էր, այնքան իրական, որ վարակիչ և ապշելու աստիճան տպավորիչ էր: Իսկ տպավորությունները դարձյալ ճեղքեցին քառակուսին, երբ «բզեզիկներն» սկսեցին իմ «կյանքը ուտել»: Նրանք շատ հանկարծակի «հարձակվում էին», ամեն անգամ անակնկալի բերելով` ստիպում ինձ վազել իրենց հետևից հյուրանոցի տարածքով մեկ:

Երբ հերթական անգամ լրջորեն պատրաստվում էի, որ այլևս չեմ հանձնվելու, նրանք այնպիսի խաղ էին խաղում գլխիս. մի անգամ «գողանում էին» հեռախոսս, մի ուրիշ անգամ` բանալին, հաջորդ անգամ ձեռքիցս գիրքն էին փախցնում: Ու այնպիսի հաճույքով էին վայելում իրենց ձեռքբերումը, որ ինքս էլ դառնում էի նրանց չարաճճիության մասնակիցը, դառնում նրանց պես ազատ՝ անսահման ազատ, և դուրս քառակուսուց:

Շատ կարճ ժամանակ անց մենք ընկերարացանք, և զարմանալին այն էր, որ անգամ մեկ բառ չէինք փոխանակել: Հաջորդ զարմանքը՝ ես այլևս չէի խղճում, ավելին, ուզում էի միանալ նրանց, բաց չթողնել, դառնալ նրանցից մեկը՝ մոռացած «կարելին ու չի կարելին»:

Այստեղ նրանցը լինելու համար խոսքի կարիք չկար: Խոսում էին աչքերը, որտեղ այնքան խաղաղ բնակվում էին աղմկոտ ուրախությունն ու թախծոտ լռությունը. այնքա՜ն խոսքեր կային, որոնց հետևից չէի հասցնում վազել: Այդ աչքերում ես տեսնում էի, որ նրանք ապրում են, այլ ոչ թե հարմարվում:

Հայտնի ճշմարտություն կա, երբ տխրությունը այցելության գա՝ նայիր շուրջդ և մխիթարվիր. կան մարդիկ, որոնց բաժինն ավելի ծանր է:

elyanora balyan

Ծնունդներ առանց հոբելյարների…

Տարվա վերջին ամիսները լի են ծնունդներով, բայց որտե՞ղ են հոբելյարները… Որտե՞ղ են, որ շնորհավորանքի խոսքեր լսեն, որ տորթի մոմերը փչեն ու երազանք պահեն ապագայի համար: Որ սեղանին հնչած բոլոր կենացներին ասեն. «Շնորհակալ եմ»: Որտե՞ղ են, որ այդ օրվա բոլոր նկարներում անպայման լինեն, ո՞ւր են…

Զոհվեցին… Ապրիլին զոհվեցին:

Վերջերս Արցախի հերոս, ապրիլյան քառօրյա պատերազմում արիաբար զոհված Ռոբերտ Աբաջյանի ծննդյան օրն է: Շնորհավոր, հերո՛ս: Ռոբերտը կդառնար 20 տարեկան: Վերջերս կարդացի: Կդառնար…

Ինձ թվում է, մի բան այնպես չէ: «Կդառնար», չեմ ուզում լսել այս բառը: Ամեն անգամ խուսափում եմ կարդալ, որովհետև արդեն գիտեմ, որ այն երբեք «դարձավ» չի դառնա:

Այս տարին էլ այսպես անցավ՝ ծնունդներ առանց հոբելյարների:

Գիտեմ, արդեն մեծ եմ Ձմեռ պապիկին ինչ-որ բան խնդրելու համար, բայց ես հավատալով խնդրում եմ. «Երբեք, ոչ մի զինվորի ծնունդ առանց հոբելյար թող չանցնի»:

Լուսանկարը՝ Դիանա Շահբազյանի

Փլուզում

Վիգեն Սուքիասյանի հուշերից

1980թ․-ից աշխատում էի Ստեփանավանի կապի հանգույցում, որպես ինժեներ։ 1987թ.-ին նոր բնակարան ստացանք «Չերեմուշկա» կոչվող թաղամասում։ Բնակարանը վերանորոգելուց ու կարգավորելուց հետո ես, կինս ու երկու որդիներս նույն տարվա աշնանից սկսեցինք ապրել այնտեղ։

1988թ․-ի դեկտեմերի 7-ն էր։ Առավոտյան սովորականի պես գնացի աշխատանքի։ Ինֆորմացիա ստացանք, որ Կուրթան գյուղում հեռախոսային վնասվածքներ կան, և որ էնտեղի ուժերով չեն կարող վերացնել խնդիրը։ Մեր գնալն անհրաժեշտ էր։ Ես ու գործընկերս՝ Սիրակը, հիմնարկի ծառայողական ավտոմեքենայով պատրաստվում էինք դուրս գալ հիմնարկից` Կուրթան գնալու համար, բայց մինչ այդ, ժամը 11-ի սահմաններում, գնացինք բաժանման պահարան` մեր նոր տան 10-00 համարը տեղադրելու համար միացման աշխատանքները կատարելու։ Այնուհետև ուղևորվեցինք Կուրթան։ Ժամը տասնմեկ անց կեսի սահմանում մեր սարքավորումները վերցրինք ու բարձրացանք հեռախոսակայան` չափումներ կատարելու։ Նոր էինք սկսել աշխատանքը, երբ հանկարծ մի սարսափելի ձայն լսվեց, ասես մի անասելի ուժի փոթորիկ լիներ։ Սկզբից այդպես էլ մտածեցինք, բայց հետո հասկացանք, որ երկրաշարժ է։ Ամեն ինչ թողեցինք և արագորեն փողոց դուրս եկանք։ Հանդարտվելուց հետո ուզեցինք բարձրանալ և շարունակել աշխատանքները, բայց մի նոր, ուժգին ցնցում եղավ։ Որոշ ժամանակ սպասելուց հետո համոզվելով, որ իրոք ամեն ինչ հանդարտվել է, բարձրացանք հեռախոսակայան և տեսանք, որ հոսանքն ընդհատվել է։ Ստուգեցինք կապը շուրջկենտրոնի հետ, կապ չկար։ Ինչ-որ վատ բան նախազգացինք։ Փողոց դուրս եկանք։ Նկատեցինք կատաղի արագությամբ դեպի մեզ եկող մի ավտոմեքենա։ Կանգնեց, վարորդը դուրս եկավ և աղաղակեց․

-Ստեփանավանը, Գյուլագարակը փլվել են։

Մենք առանց հապաղելու նստեցինք մեքենա և շարժվեցինք Ստեփանավան։ Համոզվելու համար, որ մեր գյուղերում վիճակը նորմալ է՝ ճանապարհին մտանք Սիրակենց գյուղ՝ Հոբարձի ու մեր գյուղ՝ Գյուլագարակ։ Փառք Աստծո, բոլորն էլ ողջ-առողջ էին, միայն Գյուլագարակի կենտրոնում, որտեղ դպրոցն էր, բազմաթիվ մարդիկ էին հավաքվել։ Դպրոցի մի մասը փլվել էր։ Քանի որ իմ ուշքն ու միտքը Ստեփանավանն էր և իմ ընտանիքը, այդտեղ շատ կանգ չառանք, արագ հասանք Ստեփանավան։ Հինգերորդ դպրոցի մոտ, որտեղ իմ տղաներն էին սովորում, բազմությունն իրար էր անցել։ Ահ ու սարսափը սրտիս մեջ փնտրում էի երեխաներիս։ Քիչ հետո հանդիպեցինք կնոջս՝ Դարինկայի եղբորը՝ Հայկին։ Ասաց․

-Հանգստացի, էրեխեքդ ողջ-առողջ են։

Այդ պահին ասես աշխարհն իմը լիներ, փառք Աստծու, էրեխեքս ողջ են։

Հետո կնոջս տեսա էրեխեքի հետ, գնացինք ստուգելու մեր շենքի վիճակը։ Ի~նչ սարսափ: Թաղամասի շենքերի մեծ մասը փլուզվել էր, լրիվ կամ մասնակի։ Այն շենքը, որտեղ 1 ժամ առաջ բաժանման պահարանից մեր հեռախոսն էինք միացնում, ամբողջությամբ փլվել էր։ Շենքի տակի խանութը, հացի մեքենան, բոլորը մնացել էին փլատակների տակ։ Մեծ ցավ ու ափսոսանք ապրեցի, երբ իմացա, որ հացի մեքենայի վարորդը մահացել էր, ով հորեղբորս՝ Զավենի տղա Ալբերտն էր։ Փրկարարներն արդեն սկսել էին իրենց աշխատանքները։ Մենք նույնպես սկսեցինք օգնել: Ընթացքում մենք գնացինք մեր տուն։ Մեծ զարմանք ապրեցինք, երբ տեսանք, որ մեր բնակարանը կանգուն էր։ Տանը առանձնապես վնասվածքներ չկային։ Բայց ամեն ինչ այդպես թողեցինք, և կնոջս ու երեխաներիս հետ գնացինք գյուղ, քանի որ մնալու պայման չկար։ Գյուղում մեր տանը բազմաթիվ մարդիկ էին հավաքվել, բոլորն էլ սարսափած էին։ Բայց մի լավ բան կար, հումորը միշտ անպակաս էր։ Այսպես եղբորս կինը կատակում էր․«Երկրաշարժն եղավ, էտա սաղս դուրս թռանք, մեկ է տենանք` տատը չկա։ Սկսինք անհանգստանալ։ Մտանք տուն, տեսանք տատը նստած չայ ա խմում: «Այ կնիկ,-ասի,- խի՞ չես դուրս եկել»: Տատն էլ, թե. «Բա չայս չխմեի՞»…

Հետ դարձա Ստեփանավան` տեսնելու, թե ինչ է կատարվում այնտեղ։ Գծաապարատային սրահում բոլոր կանգնակները շրջվել էին, շենքի պատերը իրարից հեռացել էին, բարեբախտաբար զոհեր չկային։ Այս օրվանից էլ սկսեցինք վերականգնողական աշխատանքները։ Մինչ աշխատանքները սկսելը սգո արարողություններ եղան։ Փլուզման հետևանքով մահացածների թիվը Ստեփանավանում 100 մարդ էր, որոնցից մեկն էլ եղբայրս էր՝ Ալբերտը։ Ալբերտը ամուսնացած էր, ռուս կին ուներ, մի տղա և մի աղջիկ։ Կինը ողբում էր ամուսնու մահը և արցունքների մեջից ասում․ «Գուշակներն ասել են, որ երբ ցար կդառնա նշանով Միխայիլը, աշխարհը կկործանվի»: Նա ակնարկում էր Միխայիլ Գարբաչովին: Այդ պահին ես ուշադրություն չդարձրի երկրի կործանման վերաբերյալ այդ ակնարկին, բայց հետագա կյանքը ցույց տվեց, որ նրա խոսքերը մարգարեական էին։

Երկրաշարժին հաջորդեց ԽՍՀՄ-ի փլուզումը, Ղարաբաղյան պատերազմը, սև ու մութ օրերը, այն ծանր կյանքը, որին արժանացավ մեր ժողովուրդը։ Ես ակամա հիշում էի այդ ռուս կնոջ խոսքերը, որ իրոք եղավ մեծ փլուզում, այն երկրի, որում մենք ապրում էինք և՛ ֆիզիկապես, և՛ հոգեպես, որի հետևանքները դեռ երկար ժամանակ չեն անցնի։

Էվակուացման ժամանակ կնոջս ու երեխաներիս ուղարկեցի Սանկտ Պետերբուրգ, որտեղ կնոջս եղբայրներն էին ապրում, իսկ ես մնացի քաղաքում` վերականգնողական աշխատանքներ կատարելու համար։

Դարինկա Սուքիասյանի հուշերից։

Երկրաշարժը եղավ, փոշտից դուրս թռանք։ Ես Էի, Լեյլին ու Լյուդան։ Դուրս թռանք ու գոռացինք․«Վա՜յ, էրեխեքս»։ Հեռվում մի «ուազ» տեսանք, գոռացինք, որ կանգնի` հետը գնանք։ Որ տեղ հասանք, 5-րդ դպրոցի մոտ ծով բազմություն էր։ Գժված էրեխեքիս էի ման գալի, մեկ էլ եղբորս՝ Հայկին տեսա, նոր ասավ որ էրեխեքիս բան չի եղել։ Սաղ էրեխեքը դաշտի վրա նստել էին։ Խեղճ Հենոյիս լեզուն էլ կապ էր ընկել վախից։

Հետո գնացինք գյուղ ու սկսինք ապրել հացատանը։ Էդ փոքր հացատան մեջ հա՛մ մեր ընտանիքն էր, հա՛մ Վիգենի ընտանիքն էր՝ եղբայրները իրենց ընտանիքներով, հայրը, մայրը, հա՛մ իմ ընտանիքն էր՝ եղբայրներս իրենց ընտանիքների հետ, մայրս, հայրս ու էլի շատ մարդիկ։ Էրեխեքին նառերի վրա էինք քնացնում։

Էվակուացման ժամանակ, երբ ամեն մեկին մի տեղ էին տանում պապդ մեզ Լենինգրադ ուղարկեց եղբայրներիս՝ Լևոնի ու Մակարի մոտ, մինչև վիճակը որոշ չափով կարգավորվի։

Գրի առավ Լիլիթ Սուքիասյանը