Ժամանա՞կն է գնում արագ, թե՞ մենք ենք արագ ապրում, երևի մենք ենք արագ ապրում: Ժամանակը նման է պտտվող անիվի, ինչ-որ մի բան կորչում է որոշ ժամանակ, բայց հետո կրկին հայտնվում է որոշ ժամանակով, հանճարը մահանում է, գալիս է նոր հանճար:

«Ուշ-ուշ են գալիս, բայց ոչ ուշացած,
Ծնվում են նրանք ճիշտ ժամանակին,
Բայց ժամանակից առաջ են ընկնում,
Դրա համար էլ չեն ներում նրանց…»

Որոշ մարդիկ մնում են կայուն:

Միշտ ցանկանում ենք հետ տալ ժամանակը, որպեսզի կրկին ներկա լինենք ուրախ պահերին, չհասկանալով, որ դեռ էլի ուրախ պահեր ունենք ապրելու: Դժգոհ ենք ժամանակից, որովհետև ժամանակը գնում է դանդաղ, իսկ մենք ուզում ենք արագ ապրել: Երանի վաղը այս ժամին, երանի մի շաբաթ հետո այս օրը, կանցնի մի օրն էլ, մի շաբաթն էլ, երանի երեկ այս ժամին, երանի նախորդ շաբաթ այս օրը…

Հայրս քայլում էր առջևից, մայրս՝ ձեռքս բռնած: Երեքս էլ լուռ էինք: Այս պատկերը աչքերիս առաջ է արդեն յոթ տարի, թեև ամեն ինչ ավարտվեց անցյալ ամառ: Գնում էինք հիվանդանոց: Պապիս մոտ կաթվածի նախանշաններ էին…

***

Պապս լոռեցի էր: Երկու տարեկան էր, երբ հայրը գնաց պատերազմ և անհայտ կորավ ժամանակի մեջ: Մոր հետ տեղափոխվեց Երևան, ամուսնացավ տատիս հետ: Կյանքը մտավ իր բնականոն և խաղաղ հունի մեջ: Օրերը հոսեցին, իրենք՝ ևս:
Պապս միակն էր իմ կյանքում: Նա հաճախ էր մեզ անտառ տանում: Գնում էինք մոշի, մասուրի: Դրանք հետո տատիս համեղ ձեռքով կոմպոտներ էին դառնում ձմռան համար: Ճանապարհի սկզբում ոգևորվում էինք, լցնում դույլերը որքան հնարավոր է շատ, հետո արևը հարվածում էր մեզ, ու ամենքս մի հով տեղ էինք փնտրում հանգստանալու համար…
-Պա՜պ, հոգնել ենք:
-Շուտով կգնանք:
-Ախր… Էլ չենք դիմանում:
-Լավ, ձեզ կճանապարհեմ, բայց ես էլի ետ կդառնամ:
Եվ ստացվում էր այնպես, որ նա կրկնակի հոգնում էր նույն ճանապարհը երկու անգամ անցնելով և արևի տակ անխնա վատնելով իր ծերունական ուժերը, եւ այսօր դժվար է որոշելը՝ այդ բոլորը մեր պատճառո՞վ, թե՞… Հանուն մեզ:
Մենք չորս քույր էինք: Մենք հիմա էլ ենք չորս քույր և միշտ էլ չորս ենք լինելու: Դա անհերքելի է այնքան, ինչքան, ասենք, ձգողականության օրենքը: Նման մի օրենքով էլ մենք էինք ձգում իրար: Այսօր՝ ավելի քան:
Ամենափոքրը ես էի: Չգիտեմ, թե այդ որ օրենքներն են սահմանել այն հակադարձ միտումները, թե ամենափոքրը կա՛մ տուժողի դերում մեղավոր է միշտ, կա՛մ բոլոր դեպքերում շահում է իր տարիքի շնորհիվ, և չգիտեմ նույնիսկ, թե դրանցից որն է ավելի արդարացի բոլոր մյուսների նկատմամբ: Ես պատժվում էի հաճախ, իսկ ավելի հաճախ՝ շահում:
-Փոքր է, հանդուրժող եղեք,- դաջում էին քույրերիս մեջ և վերջակետ դնում իմ բոլոր չարությունների կողքին:
Հանդուրժող լինենք: Մի առիթով ասել եմ՝ երբ դիմացինին սիրում ես, ստիպված չես լինում նրան հանդուրժել: Հիմա պարզ է նաև՝ եթե իսկապես սիրում ես, պատրաստ ես նույնիսկ հանդուրժելու: Հանդուրժող լինենք:
Պապս սիրում էր մեզ: Նա համբերատարորեն տանում էր մեր բոլոր անհեթեթությունները: Թեպետ ճիշտ կլինի միայն իմ անունից խոսեմ, որովհետև միայն ես գիտեմ, թե ինչքան եմ անհանգստացրել նրան: Նա հաճախ էր ինձ դպրոց տանում, և ին՜չ ցավալի է այսօր հիշելը, թե ինչպես չէի սիրում ես այդ օրերը: Դասից վերադառնալիս մենք անպայման շուկա էինք գնում, որ տատիս կազմած ցուցակի մթերքները գնեինք: Ես՝ մատնաչափ, պայուսակս՝ ինձնից մեծ, շուկայում՝ ամեն տեսակ հոտեր ու խստադեմ մարդիկ: Այս էր պատճառը, որ նախընտրում էի տուն վերադառնալ ոչ նրա հետ: Բայց առավոտները…Առավոտներն ուրիշ էին, թեկուզ և դպրոցի ճամփան երկար էր, դժվար նաև ինձ համար, բայց աննկարագրելի դուրեկան էր, որ ամեն անգամ նա ինձ համար բուլկի էր գնում, իսկ երբեմն պարզապես գումարն էր տալիս, եթե ինձ հետ չէր կարողանում գալ, և ստացվում էր այնպես, որ իմ մանկության բուլկիները լինում էին միշտ իր կողմից, միշտ նույն կրպակից: Այսօր այդ կրպակում այլևս բուլկիներ չեն վաճառում, այնտեղ հիմա կարի արհեստանոց է, և տխուր է գիտակցելը, որ առավոտներն այլևս առաջվա պես անուշաբույր չեն…
Ես յոթ տարեկան էի, երբ մենք տեղափոխվեցինք նոր բնակարան: Այդպես ես կտրվեցի այն ամենից, ինչով լիքն էր իմ մանկությունը: Ես սիրեցի մեր նոր տունը, բայց ոչ այնքան, որքան պապականը: Առհասարակ պապական տունը ամեն մարդու և հատկապես աղջկա կյանքում ամենախաղաղ տանիքն է, որտեղից նա միշտ հեռանում է և միշտ ձգտում վերադառնալ այնտեղ…Դրանից հետո հանդիպումները քչացան, և չնայած նրան, որ անչափելի երկար էի երազել նոր տան մասին, սկսեցի կարոտել հինը, տատիս, պապիս, ինքս ինձ…Սա մի ժամանակ էր, երբ մեր ընտանիքի անդամների քանակը ավելին էր, քան տարիքս: Ես երեխա էի, հետևաբար՝ անտեղյակ մեղքին, կորստին, ամեն տեսակ վախերին, որոնք ձեռք ենք բերում մեծանալուն զուգընթաց: Այդ օրերին նրա լինելը սովորական էր, և չկային մտքեր այն մասին, որ ամեն ինչ և հատկապես մարդկային կյանքը, ավարտվում է միանգամից…
Պապս ընկավ անկողին ամենասովորական մի օր: Հայրս քայլում էր առջևից, մայրս՝ ձեռքս բռնած: Երեքս էլ լուռ էինք: Ժամանակն ու հոգատարությունը նրան ոտքի կանգնեցրին, բայց երբ նույն հարվածը կրկնվեց երկրորդ անգամ և հետո էլ, ամեն ինչ ծայրաստիճան փոխվեց: Ամեն ծանր հարվածից հետո մեր մեջ մեռնում է մեզնից մի մասնիկ, բայց նա վերջին հարվածից հետո կորցրեց իրեն ամբողջովին: Շարժումները սահմանափակվեցին, հիշողությունը մթագնեց:
-Պա՛պ, հիշո՞ւմ ես ինձ, ես ո՞վ եմ,- հարցնում էի ու ժպտում:
-Ո՞նց չէ, իմ աղջիկն ես, քեզ տա Աստված առողջություն, երկար կյանք՝ անշառ, անփորձանք: Այս խոսքերից հետո ես ժպտում էի լաց լինելու չափ, որովհետև զգում էի, թե ինչպես էի մեռնում նրա մեջ օր առ օր:
Նա կրկնում էր այս խոսքերը բոլոր մարդկանց, ում սիրել էր երբևէ և սիրում էր այժմ ենթագիտակցորեն և նրանց, ում չգիտեր անգամ և չէր ճանաչում, հազվադեպ էր ժպտում և լռում էր ավելի, Աստված գիտի, թե ինչի մասին, ժամանակ առ ժամանակ հիշում էր միայն տատիս անունը, որ կանչում էր նույն ջերմությամբ, որով կանչել էր իրենց երջանիկ օրերին…
-Լենա՜, վեր կենա՞մ:
-Չէ, մի քիչ էլ պառկիր:
-Լենա՜, ջուր եմ ուզում:
-Հիմա, հիմա բերեմ:
Այս ամենը տևեց այնքան, որքան տևեց, իսկ մի օր…
-Փոքրերին Ձեր տուն եմ բերում,- արթնացա քրոջս զանգից:
-Բա՞ն է պատահել:
Քույրս լռեց, կախեց խոսափողը, և հեռախոսի երկու կողմերում մենք միասին սկսեցինք հեկեկալ…

***

Մարդը մահկանացու է, ընդունում ենք ու անցնում: Բայց Բուլգակովն ասում է, չէ՞ ՝ ցավալին այն է, որ նա երբեմն հանկարծակի մահկանացու է: Լավ թե վատ, և ուզենք, թե ոչ՝ ամեն բան ավարտվում է մի օր: Կյանք է. և՛ տառապում ենք, և՛ համակերպվում…

Իմ գյուղը թաքնված ժայռերի մեծ ու փարթամ ծառերի մեջ դարերի պատմություն ունի: Տատիս խոսքերով, գյուղս ստեղծվել է 1400-ական թվականներից հետո: Գյուղի անվան հետ կապված շատ պատմություներ կան: Օրինակ, որ դիմացի բլուրից մարդկանց մի խումբ իջել ու բնակություն են հաստատել ներքևում` գյուղի անունը կոչելով Ներքին Կարմիրաղբյուր, կամ երբ գյուղի աղջիկները բարձրացել են սարերը և գետի վրա կարմիր վարդի թերթիկներ նետել: Գետը իջել է ներքև` կարմիր ներկված, ժողովուրդը հեռվից տեսնելով, գյուղի անունը կոչել է Ներքին Կարմիրաղբյուր: Ճիշտն ասած, չեմ կարող ասել` որ պատմությունն է ավելի ճիշտ, որվհետև այնքան գեղեցիկ ու հետաքրքիր է գյուղս, որ շատ պատմություններ կունենա իր հետ կապված, որից անգամ տատս տեղյակ չի լինի: Տատս նաև ասում է, որ մեր տարածաշրջանի ժողովուրդը եկել է Ղարաբաղից, և մեր արմատները Ղարաբաղից են: Այնպես որ, կարող եմ հպարտությամբ նշել, որ ես կիսով չափ ղարաբաղցի եմ: Ներքին Կարմիրաղբյուրի ժողովուրդը հիմնականում զբաղվում է հողագործությամբ: Սովետի ժամանակ մարդիկ զբաղվել են ծխախոտագործությամբ, անասնապահությամբ, բայց այդ ամենը եղել է կոլեկտիվ: Իսկ հիմա էլ գյուղում զբաղվում են հողագործությամբ ու անասնապահությամբ, բայց արդեն մասնավոր: Ուղղակի այն ժամանակվա ծխախոտի փոխարեն հիմա խաղող են մշակում: Չնայած դա էլ ակտիվորեն չէն անում, քանի որ թշնամու կրակի տակ է այգիները: Բայց գյուղս կամաց-կամաց երիտասարդանում է, մարդիկ հաղթահարում են պատերազմի հանդեպ վախը: Նրանց դեմքին ժպիտ է հայտնվում ավելի եռանդով են աշխատում, ինչպես այն ժամանակ, երբ առաջին անզամ եկան գյուղ` բնակություն հաստատելու: