Թամարա Տարախչյանի բոլոր հրապարակումները

Tamara Taraxchyan

«Ես մինչև հիմա չեմ հարմարվել…»

Արցախցի Լաուրան դեռ մանկուց երազում էր բժիշկ դառնալ։

Եվ հենց այդ ձգտումը նրան ստիպեց մտածել Երևանում ուսում ստանալու մասին։ Սակայն, երբ եկավ մասնագիտություն ընտրելու ժամանակը, նա հասկացավ, որ պատրաստ չէ այդպիսի պատասխանատվություն ստանձնելու, և չհրաժարվելով առողջության անվտանգությանը անմիջականորեն կապված ոլորտից, ընտրեց մասնագիտություն սննդի անվտանգության բաժնում` չհրաժարվելով ուսումը Երևանում շարունակելու գաղափարից։

-Երազում էի բժիշկ դառնալ, բայց քանի որ բժշկական համալսարան Արցախում չկա, որոշել էի, որ բժիշկ դառնալու համար պետք է գամ Երևան, և այդպես ես սովորում էի, աշխատում էի այդ ուղղությամբ,  որպեսզի կարողանայի  գալ Երևան։
Բայց վերջին տարին փոխեցի իմ որոշումը, քանի որ հասկանում էի, որ այդպիսի պատասխանատվություն չեմ կարող իմ վրա վերցնել։ Ընտանիքիս անդամները ևս շատ դրական կերպով արձագանքեցին, որովհետև  իրենք նույնպես  ուզում  էին, որ ես գամ Երևան, և գիտեին, որ Երևանում ավելի մեծ հնարավորություններ կան: Այդպես եկա Երևան արդեն նոր նախընտրելի մասնագիտությամբ ուսում ստանալու։

Գլխավոր դժվարություններից մեկը Լաուրայի համար նոր միջավայրին հարմարվելն էր, որը վերջնական չի հաղթահարել մինչև այսօր։
Նա նշում է, որ թեև բնակվում էր Երևանում, միևնույն է, ամեն հարմար առիթ օգտագործում էր Արցախ այցելելու համար, մինչև որ սկսվեցին ծանր խոչընդոտները։
-Իրականում ես մինչև հիմա չեմ ադապտացվել  այս քաղաքին, քանի որ, ինչպես գիտեք, ես եկել եմ Արցախից, ու այդ պիտակը` այսպես ասած, որ ես Արցախից եմ, դա շատերին էլ դուր չէր գալիս։ Թե՛ համալսարանում ուսանողների կողմից, թե՛ դասախոսների, թե՛ առօրյա շրջապատում ես միշտ  առնչվել եմ այդ բացասական վերաբերմունքին:

Եվ իհարկե, տեղափոխվելուցս հետո,  ամիսը մեկ,  նույնիսկ  երկու անգամ ես անպայման գնում էի, իսկ հետո, երբ սկսվեց կորոնավիրուսը, և սահմանափակումներ եղան, այստեղ էի մնում, հետո սկսվեց պատերազմը, հետո բլոկադան, և ես այդպես էլ չկարողացա գնալ հայրենիք և մնացի այստեղ։
Հայրենիքում ստեղծված ծանր պայմանները Լաուրային ետ չէին պահում Երևանում դեռ նոր ծնունդ առնող կարիերան թողնելու և  վերադառնալու մտքից։

֊Ես ցանկացած ժամանակ էլ մտածում էի ընտանիքիս մոտ լինելու մասին, որովհետև ընդհանրապես չէի պատկերացնում, որ կգա մի օր, որ առանց հայրենիք, առանց տուն կմնամ: Միշտ ես  մամայիս  զանգում ասում էի` գամ,  մաման ասում էր. «Չես կարա, էլի, ստեղ առանց ջուր, առանց էդքան ուտելու բանի,  դու ստեղ չես կարա մնաս»: Ես էլ մամային ասում էի. «Մամ, ես կարամ, մենակ թե ձեր կողքին  լինեմ,  ամեն ինչին կհարմարվեմ,  միայն թե էդտեղ լինեմ»։ Պատրաստ էի աշխատանք, ուսում թողնել ու գնալ, ընտանիքիս հետ լինել։

Պատերազմի սկսվելու մասին իմացել է կուրսընկերներից։ Շատ էր վախեցել, քանի որ հարազատների հետ կապի դուրս գալ չէր կարողանում: Միակ սփոփանքը գտնում էր հայրենակից ընկերների մեջ։

-Ես դասի էի այդ ժամանակ, որ պատերազմը սկսվեց, անգամ տեղյակ չէի` ինչ է  կատարվում, կուրսընկերներս եկան, ինձ հարցրեցին` «Բա ո՞նց են ձերոնք», ես էլ ասում էի.  «Նորմալ, էլի, ոնց պետք ա լինեն»,  ու չեմ գիտակցում այդքանը, որ այնտեղ պատերազմ է սկսվել: Հետո դասախոսն ասաց, որ մարդիկ իջել են նկուղները։ Ես ապշահար էի, որովհետև չէի մտածում, որ նման բան կարող էր էլի լինել, որ ռուս խաղաղապահները այնտեղ, կարող է նորից պատերազմ սկսվել։ Ու ես չէի կարող բառերով բացատրել իմ ապրումները, որովհետև դա շատ ահավոր է, երբ դու ուզում ես գոնե մեկի հետ կապ հաստատես ու իմանաս` ոնց են, գոնե ասեն` լավ են ու անջատեն, բայց ոչ մեկի հետ չես կարողանում կապ հաստատել։

Ընկերներիս հետ էի, էլի Արցախից, որ կարողանում էի խոսել, կիսվել, և երբեք այդ  ապրումները  չենք կարող մոռանալ, միշտ մնալու է մեր սրտի, հիշողության ու մտքի մեջ, որովհետև այնքան  վատ բաներ են եղել այդ օրերին, որ  մենք անգամ մտածում էինք`  «Գոնե էնտեղ մարդկանց բաց կթողնե՞ն, որ իրենք գան, ո՞նց կթողնեն…»։  Ես տատիկիս հետ կարողացա կապ հաստատել, ու ինքը այդ ժամանակ աշխատանքի էր, պապիկս էլ դրսում  էր ու ասաց, որ չգիտի պապիկիս տեղը, ոչ մեկը չգիտեր։ Զանգում էի, բայց չէր պատասխանում պապիկս, շատ ահավոր էր, ու ես հիշում եմ  այդ օրը, գիշերվա ժամը երկուսն էր, աղոթեցի, ասացի` «Տեր Աստված, խնդրում եմ, գոնե մի պահ պատասխանի պապիս,  ասի` լավ եմ ու վերջ, ուրիշ ոչ մի բան չեմ ուզում», ու նորից զանգեցի։ Աղոթելս, զանգելս ու պապիկիս պատասխանելը մեկ եղավ։ Պատասխանեց, ասաց` լավ եմ ու վերջ, ձայնը հետո կտրտվեց, ուրիշ ոչ մի բան չկարողացանք արդեն խոսել, ու հետո տատիկիս արդեն ասացի, որ խոսել եմ պապիկի հետ, չանհանգստանա:

Դժվարությունների ու ցավի հետ մեկտեղ, Լաուրայի հոգում չի մարում հայրենակիցների  հանդեպ տածած սերն ու կարեկցանքը։ Հայրենակիցներին որևէ աջակցություն ցուցաբերելու ցանկությունը մղեց փոքրիկ թիմ կազմելու և տարհանված արցախահայության համար անհրաժեշտ իրերի և սնունդի հավաքագրումը կազմակերպելու։
-Թիմը ես չեմ ստեղծել անձամբ, բայց մի քանի արցախցի երեխաներով ենք որոշել։ Մեզ աջակցել են մեծ լսարան ունեցող բլոգերներ։ Իրենք են օգնել, և մենք բացել ենք այն և սկսել  կամավորական աշխատանքները կազմակերպել, ու երևի թե Երևան քաղաքում քիչ կամավորական թիմերից էինք, որը բաժանում էր նաև վերմակ ու բարձ մարդկանց, որովհետև հիմնականում չոր սնունդ, հիգիենայի պարագաներ էին բաժանում, իսկ այդ ժամանակ, քանի որ մարդիկ առանց ոչ մի բանի էին դուրս եկել, իրենց պետք էր այդ վերմակը, բարձը։ Մարդիկ կային, որ անգամ մեքենայի մեջ էին քնում։ Իրենց դա շատ պետք էր։ Տևեց մոտ մեկ ամիս, հետո ֆինանսական միջոցները այդքան էլ չէին  հերիքում, որպեսզի շարունակենք կամավորական աշխատանքը, և աստիճանաբար նվազեցին մեր աշխատանքները, մինչև ամբողջապես դադարեցվելը։ Բայց իմ հոգում մի շատ  մեծ թեթևություն կա, որ մենք այդքան շատ մարդու օգնել ենք։ Լաուրան այս չորս տարիները ամփոփելիս, հիասթափված նշեց, որ սպասելիքները կրթական  ոլորտից չեն արդարացել, թեև համառորեն շարունակել է, և այժմ սովորում է մագիստրատուրայում:

-Հույս ունեմ, որ ավելի շատ պրակտիկ փորձ ձեռք կբերեմ, քան բակալավրիատում ուսանելիս:  Երբ գործնական աշխատանք չկա, դու էդքան էլ չես կարող պատկերացում կազմել այն ամենի մասին, ինչը որ քեզ պետք է:

Իսկ հարցին, թե ինչպես այս չորս տարիները փոխեցին իրեն, տխրությամբ հիշեց։
-Չորս տարի առաջ, երբ նոր էի եկել  Երևան, շատ փակ էի, շատ ամաչկոտ էի, այնքան, որ  օրինակ, ինչ որ բանի տեղ չիմանայի, կամաչեի մեկին մոտենալ ու հարցնել, թե որտեղ է գտնվում,  կամ խնդրել ուղղորդել ինձ: Հիմա շատ համարձակ եմ դարձել: Եթե առաջ արցախցի լինելու համար ինձ մի բան ասեին, կգնայի մի տեղ, կլացեի,  իսկ հիմա ես գիտեմ ինչպես պատասխան տալ բոլորին և ասել, որ արցախցի լինելը դա մեծ պատիվ է, ոչ թե ամոթ բան։

-Որտե՞ղ եք Ձեզ տեսնում հինգ տարի հետո։

-Հինգ տարի հետո ես ինձ տեսնում եմ իմ ոլորտում, արդեն շատ լավ մասնագետ դարձած: Չեմ զղջում, որ ընտրել եմ հենց այս ոլորտը։  Հայաստանում շատ մեծ  խնդիր ունենք սննդի անվտանգության առումով, այդ պատճառով հուսով եմ, որ հինգ տարի հետո շտկված կլինեն բոլոր այդ հարցերը, և մարդիկ արդեն կսնվեն առողջ սնունդով ամեն տեղ։ Հուսով եմ (ժպտում է)։

Վերջին հարցի շուրջ երկմտում էի,  բայց իմ մեջ ուժ գտնելով հարցրեցի, թե երբ է վերջին անգամ իրեն անչափ երջանիկ զգացել։ Լաուրան  դեռ 21 տարեկան է, բայց  վերջին մի քանի տարին անասելի հետք է թողել նրա հոգում, հիշողության մեջ։ Աչքերում եղած տխրությունը արժանապատվության հետ խառնված, ցավը, հիասթափությունը…

-Ես միշտ մտածել եմ, որ ինձ եթե այդ հարցը տային, ես միանշանակ 2020 թ. նոյեմբերին (օրը չեմ հիշի, որ ասեմ, բայց էդ պահը կարող եմ հիշել)։ Նոյեմբերին մենք էլի կամավորական աշխատանքներ էինք անում, պահածոներ էինք փաթեթավորում պահածոյի գործարանում և ուղարկում դիրքեր` զինվորների համար։ Դե հայրիկս էլ էր դիրքերում, հորեղբայրս, եղբայրներս… Բոլորն այնտեղ էին, և երբ հերթական կամավորական աշխատանքներն էինք անում, երեկոյան յոթին ավարտելուց հետո, գնացի տուն, ու երբ տուն մտնելով տեսա հայրիկս նստած … (հուզվում է), անբացատրելի էր զգացածս։ Որովհետև էնքան շատ էի ուզում նրան տեսնեի, դա իմ կյանքի, միանշանա՛կ իմ կյանքի երջանիկ օրն էր, երբ մենք  հարազատներով մի սեղանի շուրջ նստած էինք, ամբողջական էր ընտանիքս, միանշանակ դա էր իմ կյանքի ամենաերջանիկ պահը։ Վախս շատ մեծ էր մինչ այդ պահը, որովհետև մինչև հայրիկիս գալը, երբ խոսում էինք տեսազանգով, (հայրիկս  ճանապարհային ոստիկանության փոխգնդապետ  էր այդ ժամանակ), հենց այդ պահին իրենց շենքի վրա ռումբ ընկավ։ Սարսափելի էր էդ ամենը: Ես երբեք ոչ մեկին չեմ ցանկանա զգալ այն ապրումները, որ ես եմ զգացել այդ օրերին։ Ոնց որ ամբողջ կյանքս սպասեի այդ օրվան, հավերժություն էր թվում, դրա համար դա միանշանակ իմ կյանքի ամենաերջանիկ օրն էր։

Մանկություն ունեմ թողած…

«…գյուղ էր` փոքր, աշխարհից  մի քիչ հեռու, բայց  ահավոր լավ էր։ Մանկություն ունեմ էնտեղ թողած….»

Պատերազմ… Ցավ ու ողբ ծնող այս չարիքը 44 օր կրակի մեջ էր պահում Հայոց աշխարհը, մարել էր հայ ընտանիքների օջախի ծուխը։ Մանկիկների լուսավոր, պայծառ մանկությունը մթացրել, սպանել իրենց մեջ աշխարհի հանդեպ ունեցած իրենց բարի ու մաքուր պատկերացումները։ Ողջ քաղաքակիրթ աշխարհը գիտեր` ինչ է կատարվում Արցախում, Հայաստանում, բայց լռեցին, իսկ այդ լռությունը թույլ տվեց մատաղ անել մի ողջ սերունդ, մատղա՛շ սերունդ։ Չգիտեն, թե քանի երեխայի գունավոր մանկություն վերածվեց ռազմաճակատի, քանիսը իրենց մանկությունը թողած, զենք վերցրեցին, կռվեցին, քանիսը անմեղ զոհը դարձան այդ չարիքին…. Ինչ սխրանքներ գործեցին, ինչերի միջով անցան, ինչե՜ր տեսան ու ապրեցին… Ի՜նչ կյանք ունեցան:

Առ այսօր մեր շուրջն այնքան զրույցներ են պտտվում, անհավանական պատմություններ, թե չիմանայինք ինչ տեսակի պատերազմ է եղել մեր երկրում, չէինք հավատա: Հերոս են մեր տղերքը, հերո՛ս են, որ 44 «սև կյանք» ապրելուց հետո ժպտում են, ապրում են, ապրեցնո՛ւմ են…:

Ինքս շատ հերոսների հետ եմ զրուցել, լսել, հուզվել, ապշել, հպարտացել իրենց հերոսություններով: Հպարտացել, որ ունեմ հերոս եղբայրներ, ընկերներ: Շատ հաճախ ենք ընկերներով հավաքվում, զրուցում, հիշում այդ չարաբաստիկ օրերը, և շատ անգամներ անձամբ եմ թեման բացում, չէ՞ որ ամեն անգամ մի նոր բան ենք իմանում, բացահայտում, լսում. սա այն թեման չէ, որ միանգամից կպատմեն ամբողջությամբ ու մանրամասնորեն:

Հերթական հանդիպման ժամանակ ծանոթացա մեկի հետ, ում արտաքինից դատելով, կարծում էի  մի 23-24 տարեկան երիտասարդ է, բայց 17 տարեկան պատանի էր, ու  երբ կրկին անդրադարձանք պատերազմին, իմացա, որ նա Արցախից է ու  պատերազմի մասնակից: Փոքր ինչ դժվարությամբ, բայց նա էլ սկսեց պատմել իր պատմությունը: Անկեղծ պատանի էր, բարի, հանգիստ, ժպտերես, թվում էր իր կյանքում ամեն ինչ իդեալական էր, կյանքը եռում էր երակներում, բայց աչքերը… Գեղեցիկ աչքեր ուներ, մուգ կանաչ, բայց այդ գեղեցկությունը կարծես սպանում էր իր շուրջ տարածված կարմիրը, որն ավելի ու ավելի էր մգանում, երբ խոսում էր Արցախում կորցրած իր հողից, տնից, ջրից, կյանքից. դա իր վրեժն էր, որ մատնում էր հոգու ցավը, դատարկությունն ու բարկությունը: Բայց թե ինչպե՜ս էր խոսում իր տան մասին, մանկության, կորցրած շրջապատի. «Ճիշտ ա, գյուղ էր` փոքր, աշխարհից մի քիչ հեռու, բայց ահավոր լավ էր։ Մանկություն ունեմ էնտեղ թողած։ Շրջապատս մեծ էր։ Գյուղով իրար հետ «սպայկա» էինք, ում ինչ պետք էր, հարևաններով հասնում էինք, նույնիսկ ամենաչնչին բանին։ Սովորում էի դպրոցում, զուգահեռ` աշխատում։ Յոթ տարեկանից աշխատել եմ իմ հողում: Այգի եմ դրել, մեծացրել եմ, խնամել եմ։ Դա էր զբաղմունքս։ Այսքանը իմ մասին (ժպտում է)»…: Իր մասին չէր խոսում, համեստ էր, շատը ընտանիքի ու ապագայի մասին էր պատմում: Հայրիկին շատ վաղ տարիքում է կորցրել, կարելի է ասել նաև՝ վաղ տարիքում տունը կորցրեց: Ամեն բառի հետ հուզմունքս խեղդում էր ինձ, անասելի հպարտություն էի զգում, որ դեռ իր մեջ այդքան ուժ կա:

Սեպտեմբերի 27-ին իր առավոտը սկսվել է պատուհանների դղրդյունով ու մանկության նկարը «կորցնելով»:

«…Սովորական կիրակի էր: Որոշել էի մի քիչ շատ քնել, բայց 7:30 վեր կացա սենյակիս պատուհանի դղրդոցից, հետո պահարանիս վերևից նկարս ընկավ՝ մանկության»: Տարօրինակ զգացողություն ունեցա, կարծես նշան լիներ, որ անհոգ ու ուրախ օրերը ավարտված են»: Հարցրեցի՝ արդյո՞ք որևէ արտասովոր բան չի զգացել վերջին մի քանի օրերին: Հետաքրքիր էր, բայց նույն նման զգացողություն է նա ունեցել պատերազմի նախորդ օրը. «26-ին` ստանդարտ, մյուս օրերի պես, սովորական շաբաթ էր։ Դասի, հետո` տուն։ Երեկոյան ընկերոջս բակում էինք, երգելով, ուրախանալով, հայավարի «տժժալով» մեր խաղողի արաղն էինք քաշում։ Հետո գնացինք նռան այգին ջրեցինք։ Հետո հետ եկանք էլի իրենց բակ։ Մոտ մի երկու ժամ էլ մնացինք ու գնացինք տներով։ Սովորական օր էր, բայց արտասովոր ուրախ։ Ոնց որ զգայինք, որ վերջին օրն ա ազատության»:

Ընկա մտածմունքների մեջ: Ինչո՞ւ են միշտ վատ դեպքերի, իրադարձությունների նախորդ օրը մարդիկ սովորականից ավելի ուրախ օր ունենում: Որ թեթև ընդունե՞ն ցավը: Նույնը նաև մահվան վերաբերյալ. ինչպես ասում են` «Մեռնող մարդը զգում ա իր վերջին օրը»:

Կարճատև լռությունից հետո, մեջս ուժ հավաքեցի, հուզմունքս խեղդեցի իմ մեջ ու հարցրեցի, թե ինչպե՞ս հասկացավ, որ պատերազմ է, և ի՞նչ տեսավ շուրջը: Պատմեց, առաջին բանը, որ արել է, դուրս է եկել պատշգամբ, տատիկին հարցրել, թե ինչ ձայներ են: Տատն էլ  այգին հանգիստ մշակելիս է եղել, մտածելով՝ զորավարժություններ են անցկացնում, որովհետև հենց այդպես էլ պատասխանել է. «Երևի «ուչենիներ» են անում»: Տարօրինակ էր, միաժամանակ նաև կասկածելի, քանի որ զորավարժություններ առավոտ շուտ չեն անում, անելիս էլ նախապես  զգուշացնում են, որ ավելորդ խուճապ չսկսվի: Հենց այս մտքով էլ վճռել էր գնալ ձայների հետևից և հասկանալ, թե ինչ է կատարվում. «…Գնացի նույն գիշերվա ընկերոջս բակ. իր եղբայրը զինծառայող էր։ Ի դեպ, ընկերս իմ համադասարանցին էր, միասին էինք մեծացել։ Մտա իրենց բակ, տեսա իրա մաման ձեռները ծնկներին խբելով, դողալով ու լացելով ասում ա` «Տղե՜ս, տղես, տունս քանդվավ, տղես չկա, զանգում եմ` չկաա…»: Հասկացա, որ պատերազմ ա։ Հետո ընկերոջս հետ բարձրացանք բարձունքի վրա, որ նայենք` ինչ ա կատարվում սահմանին։ Սարի վրա էինք հելել։ Հելանք ու տեսանք ամբողջ Աղդամը փոշու մեջ կորած ա։ Աղդամում էլ յոթ հատ Հակաօդային պաշտպանության կայաններ ունեինք, յոթն էլ ավերված, յոթ ՀՕՊ-երն էլ հողին էին հավասար»: Մտածեցի` Աղդամից է, բայց ոչ, ասաց, որ «վերևի գյուղերից» է, չնշեց թե կոնկրետ որ գյուղից:  Շարունակեց, գնահատելով իրավիճակի լրջությունը, հասկացավ իրենց առջև ծառացած վտանգը, որոշեց ու հաստատակամ գնաց առաջ. «Հենց միանգամից հասկացա, որ եթե դրանք չկան, վերտալյոտների ու սամալյոտների ճամփեն բաց ա դեպի մեր գյուղ։ Երկար չմտածելով, տնեցիքին նստացրի ավտոն, հանեցի երկու գյուղ վերև, սարի հետևի գյուղը, որտեղ ավելի ապահով էր։ Ես հետ իջա գյուղ։ Տեսա արդեն կամավորական ջոկատներ են հավաքում գնան սահման, 20+ տարիքայինով։ Ուզեցի ես էլ գնամ, չթողեցին, մոտիկացա գյուղապետին` չթողեց։ Նստեցի ավտոն, որ գնամ, դեմս փակեցին… Ու երբ արդեն բոլորը «Ուրալի» մեջ էին, ես էլ թռա հետները։ Մեր մեծ ախպերներն էին, տարիքով, խնդրեցի վրես շոր քցեն ու մարդու չասեն, որ ես էլ եմ էդտեղ։ Էդ պահին նույն ընկերս իմանում ա, որ «Ուրալի» մեջ եմ, գալիս ա ինքն էլ ա մտնում մոտս, բա` «Կա՛մ իջնում ես, կա՛մ իրար հետ ենք գնում»: Իրար հետ գնացինք։ Հետո էլ չեմ ուզում հիշեմ»: Հուզմունքս չկարողացա զսպել այլևս, բաց թողեցի էմոցիաներս, ու զուգահեռ լսում, պապանձվում, 16 ամյակը օգոստոսին էր լրացել, երեխա էր դեռ, բայց մի ամիս հետո կյանքը տվեց նրան հերթական դառը հարվածը, ինչը հպարտորեն ընդունեց ու պատվով դուրս եկավ: Վեց օր ընտանիքի անդամներից թաքուն մասնակցել է  կռվին, վիրավորվել, վիրավորումից հետո ինքնուրույն գնացել Ստեփանակերտ ու ընկերների օգնությամբ տեղափոխվել Գորիս: Լռել են, ասել են`  «իբր փողոցում էր, ուղղակի ընկավ սնարյադը փողոցի վրա, ասկոլկեն կպավ ոտին…», հավատացել են ու մագնիսի օգնությամբ հանել։ Չի հիշում` ցավ զգացել է, թե ոչ, «Ես էդ ժամանակ տղեքին կորցնելուց բացի ուրիշ ցավ չէի զգում»: Ամբողջ ընթացքում ինձ մեկ հարց էր տանջում, ու չզսպելով ինձ, հարցրեցի. «Ի՞նչ էիք մտածում նման քայլ անելուց առաջ: Գնում էիք ի վերջո պատերազմ, ընտանիքի անդամներից էլ ոչ ոք տեղյակ չի եղել։ Իսկ որ Աստված չաներ, հետ չգայի՞ք»: Պատասխանը իմ մեջ սպանեց բոլոր տեսակի կարծրատիպերը նման տարիքում դժվարություններ ու ցավ ապրած մարդկանց դիրքորոշման ու մտածելակերպի վերաբերյալ. «Չեմ մտածել դրա մասին։ Ես մտածել եմ, եթե գնամ, նենց կլինի, որ իմ մի գնալը կարա նենց «եղանակ փոխի», որ մի քանի հոգի մտածի, որ կարա գնա ու «եղանակ փոխի»… Տենց մի քանի-մի քանի կգա, մի եքա մարդ կկանգնի, տենց էս պատերազմը չէինք պարտվի»: Մտածելակերպ: Խենթանալ կարելի է: Նման տարիքում, նման իրավիճակում մտածել այդպես ու գործել այդպես… Դե իհարկե, եթե շատերը մտածեին այսպես, միգուցե ամեն ինչ այլ կլիներ, այլ ավարտ կունենար… Բայց չմտածեցին… Քչերը մտածեցին, քչերից՝ քչերը համարձակվեցին մեկնել ռազմաճակատ, բայց շատերը որոշեցին լքել իրենց դիրքը, տունը… Շատերը ոչինչ չարեցին, բայց մեղադրեցին բոլորիս:

Զրույցը երկար տևեց: Մթնոլորտը տխուր էր, բայց նաև հետաքրքիր, գերակշռում էր մոտիվացիոն արտահայտությունները, ֆանտաստիկ մտքերը, գաղափարները: Ողջ խոսակցության ընթացքում հասկացա մեկ բան. կյանքը ուրախ մարդկանց չի սիրում: Միևնույն է, մեծ է, թե փոքր, կին թե տղամարդ, մեր ամենախիստ, դաժան դպրոցն է, հետաքրքիր, ցավոտ, արկածներով ու փորձություններով լեցուն, որում ոչ մեկս ապահովագրված չենք: Ամեն ինչ մերն է, բոլորինս, ու մենք պարտավոր ենք հպարտորեն ընդունել ամեն հարվածը՝ դառը թե քաղցր, ուրախ թե տխուր… Ու պատվով դուրս գալ: Մեր հերոսների կերտած պատմությունները մեզ օրինակ: Ամեն իրավիճակում մենք մի նոր բան ենք սովորում, մեզ այլ կերպ ենք դրսևորում, մի նոր բան փոխում մեր կյանքում, ինչպես իմ այսօրվա պատմության հերոսի: Հարցին, թե ի՞նչ փոխեց իր մեջ պատերազմը, պատասխանեց. «Ավելի հեշտ կլինի` ի՞նչ չփոխեց… Էնքան բան փոխեց… Մենակ աշխարհայացքը հերիք ա (ժպտում է)»:

Սխալ ենք ապրում, ինչ խոսք: Չենք գնահատում մեզ ընձեռնված ամեն օրը, ամեն րոպեն… Վստահ եմ, որ բոլորիս մեջ էլ պատերազմը մի ինչ որ բան փոխել է. մեր պատկերացումները կյանքի հանդեպ, մեր վերաբերմունքը միմյանց նկատմամբ, մեր արժեհամակարգը….Պետք է սիրե՛նք կյանքը, ապրե՛նք ու արարե՛նք, ստեղծե՛նք, հզորացնե՛նք մերը… Կյանքը շատ կարճ է, ու լի անակնկալներով: Գնահատե՛նք այն, ինչ ունենք: