Քո ցավը, ՀԱՅՐԵՆԻՔ,

կրակե շապիկ է.

հագնում եմ` վառում է,

հանում եմ` մեռնում եմ:

 

 Վարդգես Պետրոսյան

 

Աշունը՝ մահաշունչ, քամին՝ ցնորված, ժողովուրդը՝ խելագար․․․

Քամին սուրում է, թվում էր՝ մեղեդի է նվագում, որի մեջ կար ցավ, կսկիծ։ Պտտվում էի  Եռաբլուրում ու չգիտեի՝ ինչ անել․ խելագարվե՞լ էի։ Նկարները ժպտում էին այնքա՜ն կենդանի, որ թվում էր՝ տղաները կողքիս կենդանի կանգնած են, որ ուզեն՝ զրույց կբացեն, կպատմեն ինձ հայրենի լեռների մասին, իրենց տեսած պատերազմի, որ մենք հազիվ թե կռիվ-կինոներում ենք տեսել ու իրականում պատկերացում էլ չունենք։ Ախր, մենք ի՞նչ ենք տեսել, ի՞նչ գիտենք․ չէ՞ որ մեր կյանքը սահմանափակվում է տաքուկ անկողնում քնելով, իրար հետ սրճարանում մի բաժակ թեյի շուրջ զրուցելով և․․․ ինչևէ։

Նայում էի նկարներին, մտովի զրույց բացում, երբ կողքից լացի սաստիկ ձայներ էին լսվում, ձայներ, որ հոգին հանում են մարդու։ Աջ ու ձախ էի նայում, երբ տեսա մի տիկնոջ, ում հայացքի մեջ գտա նախնիներիցս մի կտոր, հայացք, որի մեջ կար ցավ, տառապանք։

Կի՞նը, գիտե՞ք ինչպիսին էր․․․  Հիսունվեց տարեկան էր, հագին տարազ էր, առջևի մասի բացվածքը զարդարել էր թավշյա սև կտորը։ Երեքփեշանի արխալուղ էր հագին, իսկ փեշին կպած՝ ոսկեգույն ժապավեն։ Ճակատնոց էր կրել, շատ էր գեղեցիկ։ Ձեռքին զենք էր, և, ինչպես «Վարդանանքի» հերոսուհին, քայլում էր ու զենքով ձայն տալիս նրանց՝  գերեզմանների տակ փափուկ հողը գրկած ու հավերժի քնով ննջած իր զավակներին։  Աչքի՞ս է երևում, թե՞ այդ կինն է ցնորվել։ Վախենում էի մոտենալ, ո՞վ է , ի՞նչ է ուզում։ Գլխումս անհամար հարցեր էին պտտվում, պատասխաններն էի ուզում իմանալ։ Վախը գրպանս դրած՝ մոտեցա կնոջը, ով, չնայած իր տարիքին, սարսափելի ծեր էր երևում։ Գուցե ցավի՞ց։ Մոտեցա և․

-Կներեք, ո՞վ եք Դուք, ինչո՞վ կարող եմ օգնել Ձեզ։

-Ես՞ (քմծիծաղ տվեց, դա նշան էր այն բանի՝ իբրև չես ճանաչու՞մ)։ Դու օգնես ի՞նձ։ Ինձ հիմա ոչ ոք չի կարող օգնել, իսկ ովքեր օգնել են, պաշտպանել են ինձ, այժմ դարձել են հավերժի ճամփորդ։ Տե՛ս, նայի՛ր (ձեռքի զենքով շիրիմներն էր ցույց տալիս)։ Գնա՛, աղջիկս։

-Ի՞նչ, ի՞նչ եք խոսում։ Մի րոպե, ախր Ձեր զարդերը, հագուստը․․․ Ի՜նչ ծանոթ են։ Դուք այն տա․․․

- Այո՛,  Արցախի տատիկն եմ, այն տատիկը, որ խորհրդանիշ ու այցեքարտ էր հանրության  համար։

-Իրավ որ․․․

- Տեսնու՞մ ես ցավը ինչպես է հոգիս հանել, ծերացել եմ, թեպետ այդքան էլ մեծ չեմ։ Բայց գիտե՞ս քանի պատերազմ եմ տեսել․․․ 1988, 2020, 2023․․․ Քանի՜ սերունդ եմ մեծացրել, որ ապրեն ազատ ու խաղաղ հայրենիքում, բայց այդ նույն ջահել սերնդին հողին եմ հանձնել ու փայփայել։

-Հասկանում եմ ․․․

-Չէ՛․․․ Դուք ոչինչ չեք տեսել․․. Հայրենիքս հանձնել են ու  տղաներիս այստեղ են բերել, մինչդեռ նրանք իրենց հանգիստը պետք է ծննդավայրում գտնեին՝ Արցախում։

-Երևում է՝ Ձեզ  շատ են նեղացրել, հա՞։

-Ի՞նձ, ինձ սպանել են այն ժամանակ, երբ որդիներիս են տարել, երբ որդիներիս թուրքը մորթել է ու գլուխները ցցին հանած ինձ ներկայացրել, իսկ ես անզոր էի․․․ Այնքա՜ն անզոր․․․

-Հայրենի՜ք ջան․․․

-Դե ․․․ Էլ չխոսեմ ընտանիքիս անդամների մասին։

-Ընտանի՞ք, անդամնե՞ր…

-Այո՛․․․  Վանը, Էրզրումը, Սեբաստիան, Բիթլիսը․․․ Էլ ո՞րը թվարկեմ, մենք քույր-եղբայրներ ենք։ Մենք բոլորս իրարից հեռացել ենք․․․ Թուրք կոչեցյալն է բաժանել, նա, որ անգամ երկրի երեսին գոյություն չուներ, երբ մենք կայինք։

- Հայրենի՜ք ջան, ես հավատում եմ, որ գալու է Աստծո արդար դատաստանը, և մարդիկ պատասխան են տալու։

-Կույր ու խուլ աշխարհը պիտի պատասխան տա զավակներիս կյանքից անժամանակ հեռացնելու համար, հայրենիքս ծվեն-ծվեն անելու համար։ Ես ամեն օր աղոթում եմ Աստծուն՝ սպասելով ահեղ դատաստանին, իսկ  լավագույն տարբերակը ՝ համախմբվածությունն է։

***

Մենք միշտ փորձում ենք փախչել իրականությունից, որովհետև ավելի դատարկ է, քան անցյալը։ Անցյալը ինչքան էլ տխուր եղած լինի, մի տեսակ ջերմություն ունի․ իրավ որ, այդպես է։ Մենք շարունակ հիշում ենք մեր ապրած զգացմունքները, հարազատների հետ ունեցած խոսակցություններն ու արցունքների հետևից ընկած անկեղծ ժպիտները։ Երբ շրջվում ու հայտնվում ենք ներկայում, մի տեսակ ոչինչ չի արդարացնում մեր հույսերը, սպասելիքները․ գուցե մի օր ցավն ու ջերմությունը ջերմ թվան, չգիտեմ։

Մենք անընդհատ կորցնում ենք, ամեն օր ենք կորցնում, որովհետև չենք վախենում կորցնելուց, որովհետև ամեն ինչի մեջ մեղադրում ենք ճակատագրին, նախախնամությանը, բայց ոչ մեզ․․․

Ապրում ես  ու հասկանում, որ միայն ժամանակի ընթացքն է բուժում կամ պարզապես բթացնում քո ցավը․․․ Ապրում ես, ժպտում, արարում․..

Թող կանգ առնի պտույտը, հայտնվեմ այն տեղում, որտեղից կտեսնեմ անցյալը, իսկ ներկան ձեռքերումս կլինի։

 …Ափսոս է վարդը թոշնի գարունքին։

 Դերենիկ Չարխչյան

 

Ամեն ինչ լռեց․․․

Նրան գտան մարտի դաշտում․․․

Չորս կողմը զոհված զինվորներ էին՝  հայ, թուրք։  Վրան հողի, քարի, գուղձերի հաստ շերտ կար։ Աչքերը բաց էին, հայացքը հառել էր կապույտ երկնքին․ դեմքին ժպիտ կար, հոգում՝ հանգստություն,  իսկ ձեռքի մեջ ՝ ինչ-որ բան․․․․

-Տղե՛րք, էն ո՞վ է։

-Հը՞, Արտակը չի՞։

-Հա էլի․․․ Մեր Արտակը․․․

Մոտեցան ու պապանձվեցին։ Չէին հավատում, որ պայծառ Արտակը, այն Արտակը, որ կատակով էր խոսում ամեն ինչի մասին, պատերազմի մասին, թե ինքը միանգամից  մի ամբողջ վաշտ կվերացնի, այսօր ընկել էր մարտի դաշտում․ վրեժ ուներ․ պապին թուրքն էր սպանել։

Ընկեր-տղաները ծնրադրեցին սեփական հողում զոհված ընկերոջ առաջ։  Ձեռքին ինչ-որ  բան կար․ ի՞նչ էր։ Երբ բաց արին, տեսան՝ աղջկա նկար է՝ ժպտադեմ, կանգնած գետի ափին, ձեռքին էլ փունջ կար, որից էլ հոտ էր քաշում։ Նկարը հողով շաղախված էր։ Հետևում էլ երկտող կար․

Թե մարտում ընկնեմ, տխուր մի մնա,
Անսեր մի՛ մնա, սիրիր դու մեկին․
Թող ջահել սիրտդ սիրով արբենա,
Ափսոս է վարդը թոշնի գարունքին։

Վարդանը հիշեց, որ քույրը նեղացել էր, երբ Արտակը այդ խոսքերն էր ասել։ Ինչու՞ էր այդ խոսքերը ասել, կանխազգացու՞մ էր․ դե զոհվելու վտանգ կար։ Ինչքա՜ն շատ էր սիրում Արտակը, որ ուզում էր իր մահից հետո սիրած աղջիկը երջանիկ լինի։ Շատ կուզեր, որ աղջկան երջանկացնողը ինքը լիներ, իսկ եթե ինքը չէր լինի, աղջիկը թող անսեր չմնա։

Վարդանը, Արմենը, Արսենը լուռ կանգնել էին, իսկ արցունքները շիթ-շիթ թափվում էին։ Էլ ժամանակ չկար, պետք էր արագ Արտակի անշնչացած մարմինը հանեին դաշտից։  Տարան զորամաս։ Ամբողջ ճանապարհին Վարդանը մտածում էր՝ Նանեին ի՞նչ պիտի ասի։

Վարդանը Նանեի եղբայրն էր, Արտակի մանկության և մարտական ընկերը։ Նրանք երեքով նույն քաղաքից էին, միասին են մանկապարտեզ,  դպրոց հաճախել, ընդունվել Արցախի համալսարան ու եկել ծառայության․ ի՞նչ իմանային, որ պատերազմ կսկսվի։

Երեկ ուրախ խոսում էին միասին, կատակներ անում։ Հիշում էր՝ ինչ էր ասում Արտակը․

-Վարդա՛ն, քրոջդ փախցնելու եմ, գիտե՞ս։

-Արտա՞կ, ինչի՞ ես փախցնում։ Արի մի լավ քեֆ անենք, թող բոլորը ձեր սիրո մասին իմանան։

-Հմմ․․․ Չէ՜, չհամոզեցիր։ Կփախցնեմ, այ էդ ժամանակ բոլորը հաստատ կիմանան մեր սիրո մասին։

Ասաց, ու սկսեցին բարձր ծիծաղել։

Բայց․․․ Պատերազմը խանգարեց։ Այսօր արդեն 2020 թվականի սեպտեմբերի 27-ն է։  Ու հենց այդ օրն էլ պատերազմը Արտակին տարավ․․․ Պատերազմի առաջին օրը։

Նանեն անհանգիստ էր․ ո՛չ եղբորից լուր ուներ, ո՛չ էլ սիրած տղայից։ Անհանգիստ քայլում էր սենյակում, հանգիստ չէր կարողանում նստել։

-Ա՛յ աղջիկ, ինչի՞ ես խառնվել իրար, ոչ մի բան չկա, չգիտե՞ս, որ Վարդանն ու Արտակը ժամը յոթի կողմերն են զանգ տալիս։ Իրենք ապահով տեղում են, մի անհանգստացիր։

Մայրն էր․ լավատես ու բարի տիկին Աննան։ Երանի՜  այդպես լիներ, հանգստացնում էր աղջկան՝ ինքն էլ լավ իմանալով, որ կռվի  մեջ փլավ չեն բաժանում, հանգստություն չկա։

Նանեն սիրում էր Արտակին․․․ էն էլ ոնց։ Կանգ առավ, նստեց աթոռին ու նայեց իր ու Արտակի նկարին․ ծառայության գնալուց առաջ էին նկարվել, իրենց տանը` Վարդանի ծննդյան օրը։

Որքա՜ն երջանիկ են, ինչպե՜ս են  ժպտում։ Ա՜խ, որքան է ուզում նրան տեսնել, գրկել․․․

Նանեն հիշում է իրենց հանդիպումները, և ակամա  դեմքին ժպիտ է հայտնվում։ Հիշում է՝ ինչպես էին ընկերներով գնացել քաղաքից դուրս, նստել  ու զրուցում էին։ Արտակը ու Նանեն նստել էին գետի ափին, կախել էին ոտքերը ջրի մեջ ու խոսում էին, ապագայի պլաններ էին մշակում․  դեռ ինչքա՜ն բան կար անելու։  Հիշում է՝ ինչպես գնացին Ղազանչեցոց։

-Նա՛ն, հաջորդ անգամ եկեղեցի մտնելիս խոստանում եմ՝  հարսի շորով ես լինելու։

Աղջիկը պինդ բռնել էր տղայի ձեռքը ու լուռ ժպտում էր․ դե իր սրտովն էր։ Նույնիսկ մի պահ թվաց,  թե հարսանեկան զգեստով է ու պիտի գեղեցիկ քայլի, վարդի թերթիկներ են թափվում ուսերին, գլխին, ոտքերի տակ, ինքը պիտի զգույշ քայլի․․․ Ա՜խ, որքան իրական էր այդ երազը։ Աղոթում էին միասին հայրենիքի խաղաղության համար․ առանց խաղաղության ի՞նչ երջանկություն։  Հիմա էլ հիշում էր ու հավատում, որ ամեն բան լավ կլինի, և իր հերոսը կգա․․․․

Երազանքներ,  որոնք, ավաղ, այդպես էլ չէին իրականանալու։

Հնչեց հեռախոսի զանգը․․․ Ա՜խ, այդ զանգը, որ պիտի ամեն ինչ փոխեր։ Տիկին Աննան հեռախոսը ձեռքին պապանձվել էր, քարացած կանգնել․

-Ի՞նչ, Արտա՞կը․․․

Նանեն  դուրս թռավ  սենյակից, մոր ձայնից ու հայացքից ամեն ինչ փոխվեց, դառը արցունքներով լցվեցին գեղեցիկ աչքերը։ Կարոտ, սեր, երջանկություն,  դառնություն, մահվան գույժ․․․ Ամեն ինչ տակնուվրա եղավ երազկոտ աղջկա սրտում։ Մեռավ  մի գեղեցիկ ընտանիք, որը դեռ չէր էլ հասցրել ստեղծվել։

2020թ․ նոյեմբերի 9․․․  Պատերազմը լռեց, պապանձվեցին հրանոթներն ու տանկերը, բայրաքթարները իրենց բները վերադարձան։

Շատերը շիրիմ ունեցան, շատերը՝ ոչ։ Արտակն  այն երջանիկներից էր, որ շիրիմ ունեցավ մահից մի քանի օր հետո։

Նանեն Եղբայրական գերեզմանոցում է, կանգնել է Արտակի շիրիմի մոտ։ Նայում է թարմ շիրմաթմբերի շարքին, և արցունքները միայն Արտակի համար չէին հոսում, այլ բոլոր նրանց, ովքեր այդպես էլ չհասան իրենց երազանքներին։

Պատերազմը խլեց Արտակին, բայց ոչ նրա հանդեպ ունեցած սերը․․․․

․․․

Պատերազմը դառնահամ է, արյունոտ․ արյունը կաթկթում է կորցրած մանկության, կիսատ մնացած հույզերի ու երազանքների, սիրո և սպասումների վրա։ Կյանքը դառնում է արնահամ, դառնահամ։ Ասում են՝ ժամանակը հեռացնում է, մոռացնում։ Ամենևին։ Որքան շատ ժամանակ է անցնում, միևնույն է, վերքը սպիանում է, բայց ցավը մնում է ու ավելի խորանում։

Հայաստան աշխարհի որևէ բնակչի համար չկան տարածքներ, կա  Հայրենիք, որտեղ ամեն անկյունում դու կյանք ես դրել։ Չկան վարձկան կռվողներ, կա անհատը՝ կոնկրետ ընտանիքից դուրս եկած։

Ցավը գույն ունի․․․ Ծիածանի գույներից  8-րդը «ցավագույնն է»՝  կորցրած երազանքների, անվերադարձ սպանած ժամանակի ու լռությունից խեղդվող հոգիների։ Ժամանակը պտույտ է անում ու մեզ նորից նույն կետին է բերում՝ տարբեր կողմերից նայելու։

Երանի իմ աչքերին, որ տեսել են Արցախ աշխարհը խաղաղ ժամանակ, որ եղել եմ Շուշիում ու աղոթել Ս․Ղազանչեցոց  եկեղեցում։

Ես այդպես էլ չեմ «սովորի» պատերազմի ձայնին, չեմ կարողանա հանգիստ նայել, թե ինչպես են ավերում  Աստծո տունը, Ս․Ղազանչեցոցը՝ իր սպիտակ զանգով։ Ես պատերազմ չեմ ուզում։

Ես երազում եմ, որ իմ հերոսը ապրի։

Իհարկե, ես  էլ  վերջում հող կդառնամ, ինչպես բոլորը, բայց հող դառնալուց հետո էլ երդվում եմ, որ թշնամուն հանգիստ չեմ թողնի։

Քրիստոսի արյամբ, հավատքով ամրացած ու հերոս-լույս տղերքի արյունով սրբացած իմ երկիրը՝ Հայաստանը, մի՛շտ է ծիլ տալու, մի՛շտ կյանք է տալու։

․․․Ու ինչ էլ լինի, միևնույն է, մի օր մենք կհանդիպենք ու իրար ուժ կտանք։ Մենք միասին կանցնենք մեր թուլությունների վրայով, պառակտված կամքը կմիացնենք  ու կդառնանք Մեկ․ մի ամբողջություն։

Տարածքը, որի վրա երազանքներ ունեցող զինվորի արյուն է թափվել, այլևս սոսկ հողակտոր չէ, այլ ՀԱՅՐԵՆԻՔ, որը չեն զիջում․․․

                            ․․․որովհետև դու նա ես, ում  խաղաղության համար զոհվում են առանց կասկածելու, որովհետև դու նա ես, ում համար կռվի են ելնում առանց հրամանի․․․

Հ․ Գրիգորյան 

-Պա՞պ,- զգույշ բացում եմ սենյակի դուռը,- ա՛յ պապ, չե՞ս գալիս հաց ուտելու։

Պապս դանդաղ կտրում է հայացքը սեղանին թափված թղթերից, մի պահ չտեսնող հայացքով նայում դռան կողմը, հետո ուշքի գալով, դողդոջուն ձայնով արձագանքում է․

-Հը՜, գալիս եմ․․․

Պապս Հայրենական մեծ պատերազմի վետերան է։ 1939թ․ մեկնել է ռուս-ֆիննական պատերազմ, հետո  սկսվել է հաջորդ պատերազմը, վերադարձել է 1945-ին։ Քիչ է խոսում այդ տարիների մասին։ Միայն «կռիվ» կինոներ նայելիս աչքերում անասելի թախիծ է հայտնվում, ճակատի կնճիռները խորանում են, ու թվում է՝ ուր որ է արցունքներ կհորդեն։ Միայն տարին մեկ անգամ՝ մայիսին, հանում է մեծ տուփի մեջ պահվող իր բոլոր պարգևներն ու զանազան թերթերից կտրված հոդվածները և կրկին անցնում պատերազմի թոհ ու բոհով, պատերազմ, որն ամեն տարի իր արյունոտ թաթով թերթում է պապիս անցած դաժան ճանապարհը։ Անցել է 77 տարի։

Ոչ ոք չի մոռացվել, ոչինչ չի մոռացվել։

Մի օր խոսքի մեջ հենց այնպես ասաց, որ 6 տարվա ընթացքում մեկ անգամ է արտասվել․ երջանկությունից, երբ Ստալինգրադի տակ խորհրդային զորքերը ջախջախել են գերմանացիներին։

-Այդ օրը վերջնականապես փակվեց թուրքերի ախորժակը։

Իսկ թուրքերի ախորժակը մենք մեկ անգամ արդեն փակել էինք 1918 թվին Սարդարապատում։

Սարդարապա՜տ․․․ Կենաց-մահու կռիվ, արյունաքամ երկրի վերջին ջանք, թշնամուն դիմագրավելու վերջին ճիգ։ Բնավեր ժողովրդի անհավատալի ու արժանապատիվ հաղթանակ։ Այս խոսքերը գրելիս հպարտությունից մի տեսակ զգաստանում եմ, ուսերս ուղղվում են։

Պապիս ննջարանի պատին է կախված իր հոր նկարը։ Խաչաձև պատրոնաշարով, ճերմակ փափախով, հրացանին հենված՝ կանգնել է նա ձիգ, վճռական ու խիստ հայացքով, իսկ թավ բեղերը նրան տարիքից շատ մեծ են ցույց տալիս, սակայն ընդամենը 21 տարեկան է։

Կնոջն ասել է, որ եթե չգնա, թուրքը գալու է՝ նրան տանի։ Կինը պիտի ընտրություն կատարի։ Ու կատարել է․․․ Իր ձեռքով պատանքի կտորը դրել է ամուսնու ծոցը՝ վստահ լինելով, որ ստույգ մահվան է ուղարկում։ Պատանքի կտորը ծոցում, վերջին հաղորդության նշխարը բերանում՝ հայը հաղթել է՝ սեփական արյամբ վաստակելով ապրելու իրավունքը։

Մայի՜ս, հաղթանակների՜ ամիս․․․ Մեր ընտանիքի համար այն հատկապես կարևոր է եղել նրանով, որ իմ հայրը ևս իր բաժին պատերազմն է անցել։

1988 թվական, արցախյան շարժում, ազատամարտ․․․

Խորհրդային, ապա ադրբեջանական կանոնավոր զորքերի դեմ՝ կամավորներ, գրադի դեմ՝ հրացան ու ավտոմատ․․․

Շուշի՜․․․ իմ (ինչու՞ միայն իմ) հպարտությու՜ն․․․

Ի տարբերություն պապիս ՝ հորս  յուրաքանչյուր օրը ինձ համար այնքան հստակ է, որ կարծես ես էլ եմ եղել իր հետ, մագլցել ժայռերն ի վեր, ու ավտոմատն ուսիս` մասնակցել Շուշիի գրոհին։

Երբ հավաքվում են նրա ընկերները, ես էլ նրանցից մեկն եմ դառնում։ Լսում եմ նրանց պատմությունները, ծիծաղում ուշագնաց լինելու չափ, հատկապես, երբ ծաղրում են միմյանց, հիշում ծիծաղելի պահերը, ու արտասվում եմ, երբ զոհված ընկերներին հիշելիս այս մազ-մորուքով, արդեն ճերմակած մարդիկ արտասվում են, արտասվում են լուռ, ու նրանց արցունքները մոլորվում են կնճիռների ակոսներում, թաքնվում դեմքը ծածկող մազերի թավուտներում։

Սարդարապա՜տ․․․ Բեռլի՜ն․․․ Շուշի՜․․ Հայի գիտակցական մահվամբ կնքված հաղթանակներ․ էլ չեմ խոսում Ավարայրի մասին։

Եղբայրս նոր է վերադարձել հայոց բանակից։ Ծառայել է Արցախում։ Հպարտանում է իր նախնիների հաղթանակներով։ Մեկ-մեկ կախում է կրծքին ցարական Ռուսաստանի, ԽՍՀՄ-ի, ՀՀ-ի մեդալներն ու շքանշանները, պտտվում սենյակում․ երևի իր բաժինն էլ է ուզում ավելացնել․ ինքը ումի՞ց է պակաս. չէ՞ որ ընտանեկան ավանդույթները պետք է շարունակել։

Իսկ ե՞ս, ես․

-Տե՛ր Աստված, խաղաղությու՜ն տուր իմ ժողովրդին, իմ երկրին։ Թող վերջակետ դրվի, այլևս չլինեն պատերազմներ։

Արցախը բեռ չէ, այլ՝ ԱՐԺԵՔ։ Հաղթանակը չի՛ վաճառվում։

Աշխա՛րհ, մարդի՛կ, պատերազմ հրահրողներ, թու՜յլ տվեք ապրել, արարել, ստեղծել․․․ Մի՞թե չհասկացաք, որ «եթե նորից մրրիկ բարձրանա, Մայիսի 9-ով պիտի վերջանա․․․»։