Կարոտով լցված հոգիները լռում էին: Կաթկթացող լռությունը նյարդայնացնում էր մոռացյալ հոգիներին և ստիպում կոտրել անտանելի թվացող անձայնությունը: Կոտրված լռություն, ամբոխ, տեղատարափ աղմուկ: Աղմուկի միջից ականջս շոյող մի մեղմ շշնջոց. «Անկարող ես դիմանալ գոյությանս»: Անկարող եմ: Գուցե թուլության նշա՞ն է: Գուցե՞ տագնապի: Գուցե վախենու՞մ եմ խեղդամահ անող կապանքներիցդ, որոնք հանգիստ չեն տալիս կոկորդս: Գուցե վախենու՞մ եմ, որ կապանքներդ ուժասպառ կանեն հոգիս: Իսկ գուցե վախենու՞մ եմ, որ անտեսանելի թելերով կկապվենք իրար: Վախենու՞մ եմ: Ինքս էլ անկարող եմ հասկանալ: Երևի վախենում եմ խեղդամահ լինելուց: Դե լավ, ինձ հետ հեշտ չէ: Կորուսյալ հոգիների մեջ անգամ տեղս չեմ գտնում: Ինչու՞ եմ այդքան վախենում գոյությունիցդ: Ինքս ինձ հասկանալ անգամ անզոր եմ: Անզոր եմ թափանցել հոգիդ: Անզոր եմ գտնել հարցերիս պատասխանները: Հարցեր, որոնք այդպես էլ կմնան անպատասխան: Անզոր եմ հանդուրժել մահու չափ խլացուցիչ ձայնիդ:

Գիտես` քեզ հավերժ պահելու եմ հոգուս խունացած էջերում:

Կպատկերեմ դեմքդ: Կապավինեմ հիշողությանս ու կստեղծեմ քեզ: Դառնությամբ լցված մատներս կաղավաղեն պատկերդ, կխառնեն դիմագծերդ ու կկուրացնեն հոգիդ: Պատկերիդ նայել դժվար, թե ստացվի: Սրտխառնոց առաջացնող դեմքդ շատ ծանոթ կթվա ինձ: Գուցե ամենևին էլ չե՞մ աղավաղել դեմքդ: Գուցե հիշողությունս ինձ չի՞ դավաճանել: Գուցե դու այդպիսի՞ն էիր: Միթե՞ ես էի կույր: Միթե՞ այդքան ցրված էի:

Խաղաղությանն ընդառաջ քայլող ու խաղաղությամբ սնված ազգին ուղեկից է պատերազմը։ Սրտխառնոց առաջացնող այդ բառը լսելիս հոգիդ  լցվում է դատարկությամբ, իսկ մտքումդ սկսում է անվերջանալի թվացող քաոս տիրել։ Երբեմն բառերն անզոր են նկարագրելու զգացածդ: Բառերն արժեք չունեն, երբ ցանկանում ես փոխանցել այն, ինչ զգում է սիրտդ։ Ո՞վ կմտածեր, որ կգա օր, երբ գոյությունդ կփորձեն անողոքաբար խլել քեզնից։ Եվ ո՞վ կմտածեր, որ գոյություն ունենալու համար կյանքով է անհրաժեշտ վճարել։ Կյանք՝ կյանքի համար։

Պատերազմ ապրած մարդու աչքերը խոսում են ցավի լեզվով, իսկ շուրթերը վիշտ են մրմնջում։ Դարեր շարունակ կորուստներ ապրած մարդիկ շարունակում են հավատալ ու պայքարել։ Դարեր շարունակ արյան մեջ ապրած մարդիկ չեն դադարում պաշտպանել այն հողակտորը, որը հայրենիք է կոչվում։ Հողակտոր, որում հազարավոր երազանքներ են թաղված։ Հողակտոր՝ սնված արյամբ։ Հեռուներում թափառող խաղաղությունը՝ երազանք, իսկ սեփական հողիդ վրա ապրելու ու արարելու ցանկությունը մեղք է թվում։

Խաղաղություն էր ուզում հայը։ Խաղաղության էր ձգտում հայի անկոտրում ոգին։

Թվում է, թե այսօր հասել ենք այդ բաղձալի խաղաղությանը։ Թվում է, թե մղձավանջն ավարտված է, բայց արդյո՞ք այս էր մեր երազանքների խաղաղությունը։ Արդյո՞ք սրա համար էր պայքարում հայ ժողովուրդը։ Արդյո՞ք մայրը, ով հանձնել է զավակին թշնամուն, կարող է խաղաղություն գտնել։ Արդյո՞ք իմանալով, որ հայրենիքդ ավիրման եզրին է, կարող ես խաղաղվել։ Արդյո՞ք այդքան հեշտ է լքել տունդ և հասկանալ, որ այլևս ետ դարձի ճանապարհ չի լինելու։ Հարցեր, որոնք տակնուվրա են անում հոգիդ։ Հարցեր, որոնք կեղեքում են սիրտդ։

Եվ վերջիվերջո՝ պատերա՞զմ, թե՞ խաղաղություն։ Դժվար է պատասխանել։ Գուցե արդարությո՞ւնն էր մեզ պակասում։

Շատերը պատերազմ ասելով պատկերացնում են զինված ընդհարումներ, մարդկային անթիվ զոհեր, անվերջ ու անդադար կրակոցներ, ավերված փողոցներ ու շենքեր․․․

Գիտես՝ երբեմն պատերազմներ կարող են տեղի ունենալ հենց ներսումդ, երբ սեփական ես-ը վերագտնելն ու արժևորելը թվում է գրեթե անհնարին, երբ մարդկային երկու հակադարձ բևեռներ բախվում են իրար, երբ ներքին ձայնդ լսելն ու դրան հետևելը դառնում է պարզապես անտանելի և խլացնում է շուրջդ։

Երբեմն հենց դու ես քո թշնամին, այն անտեսանելի թշնամին, ով տակնուվրա է անում ներսդ, իսկ դու ամեն անգամ փորձում ես պայքարել դրա դեմ, ամեն անգամ խոսքերովդ ցավեցնում ու նույն խոսքերով էլ ստիպում ես դառնալ ավելի ուժեղ։

Գիտես՝ պատերազմներն անխուսափելի են, երբ փորձում ես հասնել ինքնաճանաչման, դառնալ ավելի լավը և վերջապես հասկանալ ինքդ քեզ։ Արդյունքում սեփական ես-ի հետ զրույցները դառնում են սովորական, իսկ կոնֆլիկտները հնարավորություն են տալիս վերլուծել սխալներդ։ Այս ամենի հետ միասին առաջանում են բազմաթիվ հարցեր, որոնց պատասխանները բավականին պարզ են, անհրաժեշտ է գեթ մեկ հայացք գցել ներսումդ կատարվող քաոսին և ստանալ բոլոր հնարավոր պատասխանները, թեև կան հարցեր, որոնց պատասխանները այլ տեղերում փնտրելն անիմաստ է, քանի որ պատասխանը տալ կարող ես միայն դու։ Ներդաշնակ լինել ինքդ քեզ հետ, թե փորձել դիմանալ մահվան չափ խլացուցիչ աղմուկին։ Որոշողը ինքդ ես։ Ինքս էլ բազմիցս բախվելով սեփական ես-իս՝ հասկացել եմ մի կարևոր բան․ պետք չէ մեղադրել քեզ անցյալում կատարծդ սխալների համար, չէ՞ որ հենց այդ սխալներն են եղել կյանքումդ ստացած լավագույն դասերը և հենց այդ սխալներն են քեզ ավելի ուժեղ դարձրել։ Սխալներն անխուսափելի են, պետք չէ տառապել անցյալի դառը հիշողություններից, պարզապես ներիր ինքդ քեզ, սովորիր սեփական ձախողումներից։ Ներիր ինքդ քեզ այն բանի համար, որ կույր ես եղել և չես նկատել շուրջդ կատարվող խառնաշփոթը։ Ներիր ինքդ քեզ, որ չես կարողացել գնահատել նրանց, ովքեր միշտ կողքիդ են եղել։ Ներիր ինքդ քեզ, որ դադարել ես պայքարելուց և ամբողջովին ուժասպառ եղել։ Ներիր ինքդ քեզ, որ վստահել ես նրանց, ովքեր բազմիցս հուսախաբ են արել։ Սակայն մի մոռացիր, որ հենց նրանք են քեզ սովորեցրել գնահատել և արժևորել ինքդ քեզ։ Նրանք են, որ սովորեցրել են գնահատել շուրջդ կատարվող ամեն բան և հենց նրանց շնորհիվ է, որ դու հիմա ամուր կանգնած ես ոտքերիդ վրա և շարժվում ես նպատակներիդ ետևից։

Գուցե հիմա կհարցնես՝ ո՞վ է այնուամենայնիվ հաղթում։ Իրականում հարցիդ պատասխանելու համար երկար մտածել պետք չէ, չէ՞ որ գալու է մի պահ, երբ ամենամոտ ու անփոխարինելի ընկերդ դառնալու է հենց այն ձայնը, որը ժամանակին կեղեքում էր քեզ ներսից, երբ վերջապես համակերպվելու ես իրականության հետ և այն այլևս այդքան սարսափելի չի լինելու, երբ շարունակելու ես ապրել ու գնահատել կյանքիդ ամեն վայրկյանը․․․ Նշանակում է՝ հաղթողը հենց դու ես և ոչինչ չի կարող քեզ կանգնեցնել։

Քաղաքի տեղատարափ աղմուկի մեջ մենք լուռ էինք: Լռում էինք, որովհետև մեր սրտերն էլ ավելի շատ ասելիք ունեին իրար, քան մարդկային շուրթերը կարող են երբևէ արտաբերել: Նայում էի քեզ ու այդպես էլ չէի կարողանում հասկանալ, թե ինչ է կատարվում ներսումս: Իսկ դու ի պատասխան ժպտում էիր՝ ցանկանալով թաքցնել ներսումդ կատարվող խառնաշփոթը: Գուցե ես չգիտեի, թե ինչ է սերը, չգիտեի ինչպես սիրել, բայց սիրտս ինձ պես չէր, այն արդեն քեզ ուներ․ սիրտս պարզապես սիրել գիտեր․․․

Գիտես՝ երբեմն փորձում եմ պատճառներ փնտրել, թե ինչու եմ քեզ ընդունում այդքան հարազատ, բայց ամեն անգամ հասկանում եմ, որ փնտրտունքներն ուղղակի անիմաստ են, չէ՞ որ սերն ազատ է, և դրա ձայնը կախված չէ ո՛չ մեր կամքից, ո՛չ մեր ջանքերից։ Թվում է, թե աշխարհը կառուցված է մեր սիրո վրա, իսկ ես նույնիսկ չգիտեմ՝ ոնց մտար կյանքս ու ոնց ստիպեցիր ինձ մինչ այժմ անհնար թվացող ուժով կապվել քեզ: Ամեն անգամ, երբ խոսում ես զգացմունքներիդ մասին, ներսս տակնուվրա է լինում, հույզերս դառնում են անկառավարելի, շուրջս ոչինչ չեմ նկատում, միայն կարողանում եմ լսել սրտիս ուժգին զարկերը, ուրիշ՝ ոչինչ: Ասում են՝ սերը նման է լույսի, որը լուսավորում է նրանց, ովքեր անկեղծորեն սիրել և սիրվել գիտեն: Մեր սերն էլ է լույս, այն լցնում է մեզ լույսով, իսկ մեր հոգիներին ստիպում է մոռանալ ներսի քաոսը:

Իսկ հիմա նայում ես աչքերիս, որոնք այնքան բան ունեն քեզ ասելու, նայում ես ու ցանկանում ինքդ էլ մի բան ասել, սակայն այդքան ժամանակ տևած լռությունը կոտրելը հեշտ չէ, աչքերդ գիտեին, որ այդ լռությունը բառերով չես կոտրի։

Վաղն ամեն բան լավ կլինի, վաղը կլրացնեմ բացթողումներս, վաղը կխոսեմ դրա մասին, վաղն անպայման կսկսեմ առողջ սնվել․․․ Ծանոթ արտահայտություններ են, չէ՞։

Թերևս ամենալավ արդարացման ձևը. ինչու՞ անեմ հիմա, եթե կանեմ վաղը․․․ Սուտ, որը ամեն անգամ ստիպում է մեզ զբաղվել ինքնախաբեությամբ․․․ Պատճառը` չունենք այն ամենը, ինչ ուզում ենք, ուստի շարունակ հորինում ենք պատճառներ․․․ Եթե չանես հիմա, չես անի նաև վաղը, հետևաբար չես ունենա ԱՐԴՅՈՒՆՔ, ահա թե որն է խոսողների և գործողների տարբերությունը․․․

Հաջողությունը հեշտ չի տրվում, դրա համար անհրաժեշտ է գործել ու ներկա անելիքները վաղվան չթողնել։ Մեզնից շատերը երազում են հաջողության հասնել, մինչ այդ ուրիշներն արթնանում ու աշխատում են դրա համար։ Դե, սա էլ ես չեմ ասել, Ցուկերբերգի մտքերից է: Մի բան գիտի էլի, որ ասում է: Եկեք լսենք իրեն, բայց միևնույն ժամանակ չմոռանանք, որ երազելը շատ կարևոր է, ուղղակի պետք չի միայն երազել։ Սա բոլորիս հասանելի մեծ գործիք է, որի միջոցով կարող ենք կառավարել ենթագիտակցությունն ու հասնել երազանքներին: Բայց եթե դուք պատկերացնում եք ձեր կյանքը շքեղ տանը, բայց չեք պատկերացնում, թե ինչպես կարող եք հասնել դրան, այդ ամենն այդպես էլ կմնա երազանք։ Հետևաբար պետք է երազել, ունենալ կամքի ուժ և պայքարել երազանքների համար, չհուսահատվել ձախողումներից, քայլել առաջ ու միշտ հիշել, որ այն ամենը, ինչը մեր ուղեղը ունակ է պատկերացնել և հավատալ, հնարավոր է նաև նվաճել․․․

-Լի՜լ, տեսնու՞մ ես` ինչ անհոգ են շներն այս մեկուսի տարածքում, որտեղ շրջապատված են այլ շներով, և երբ ողջ տարածքը միայն իրենցն է․․․

-Դե հա, երևի լավ են զգում իրենց այդպես,-դեմքի տարօրինակ արտահայտությամբ պատասխանեցի ես։

-Բայց չէ, ախր, ինչպե՞ս են իրենց լավ զգում այդ ցանկապատված տարածքում, ինչու՞ չեն ցանկանում դուրս գալ այդ տարածքից ու ապրել ազատ․․․

-Գուցե չգիտեն ցանկապատից այն կողմ գոյություն ունեցող կյանքի մասին, կամ գուցե վախենում են դուրս գալ, վախենում են փոփոխություններից, կամ էլ ստիպված են այդպես անել․․․

-Կամ էլ պարզապես ոչինչ չեն ցանկանում նկատել, այդպես երևի ավելի հեշտ է ապրելը, չէ՞։

-Շները նման են մարդկանց, մարդիկ էլ կարծում են , որ սեփական ցանկություններին հետևելը միայն անհանգստություն կարող է բերել իրենց, անտեղյակ ապրելն ավելի հեշտ է: Ինչու՞ գնալ դժվարությունների հետևից, երբ կարող ես պարզապես չնկատել շուրջդ կատարվող իրադարձությունները, ինչու՞ սովորել ավելին, երբ արդեն հասել ես փոքրիկ, բայց շատ մեծ թվացող հաջողության, ինչու՞ երազել, եթե միևնույն է, չես հասնելու այդ երազանքներին․․․

Շատ մարդիկ իրականում չեն ձգտում ազատության, քանի որ այն ենթադրում է պատասխանատվություն, իսկ պատասխանատվությունը վախեցնում է շատերին․․․ Շներն էլ են այդպես, նրանցից շատերը ձգտում են ազատ ապրել և ամեն գնով հասնում են այդ բաղձալի ազատությանը, իսկ շատերն էլ նախընտրում են չնկատել ցանկապատից այն կողմ գոյություն ունեցող աշխարհը:

-Լի՜լ, ախր, ճիշտ ես, բայց ի՞նչ կարող ենք անել, գուցե շներին չենք կարող օգնել, բայց մեզ շրջապատող մարդկանց կարող ենք, չէ՞։

-Անկասկած կարող ենք, եթե ցանկանում ենք փոխել աշխարհը, պետք է սկսենք փոխել ինքներս մեզ։

-Դե, էլ ինչի՞ ենք սպասում, արի՛ գնանք մեր նպատակների հետևից, արի՛  գտնենք ինքներս մեզ, արի՛ փոխենք աշխարհը միասին, գուցե վերջում շներին էլ կարողանանք փոխել…