Լիա Ավագյանի բոլոր հրապարակումները

Ժպիտներ, ժպիտներ ու ժպիտներ սահմանից

Լուսանկարը` Լիա Ավագյանի

Մի քիչ պատմեմ ծրագրի մասին: Ուրեմն՝ երեխաները սովորում են ազգագրական և հայրենասիրական պարեր ու երգեր: Ճանաչում են մեր ազգային հերոսներին: Դիտում նրանց մասին ֆիլմեր: Կազմակերպվում են տրամաբանական խաղեր, որոնց ընթացքում ժպիտների ու ծափահարությունների պակաս չի լինում: Երեկոյան ժամերին ամբողջ գյուղը վարակվում է ծիծաղով: Բոլորը վազում են այս կողմ -այն կողմ, երգում իրենց սովորած երգերը, պարում պարեր:

Լուսանկարը` Լիա Ավագյանի

Ու այս ամենի հետ մեկտեղ երեխաների բարձր ծիծաղից  ծնողների ոգևորությունից զատ այսօր աչքովս ընկավ մի պապիկ, ում անկեղծ, չէի ճանաչում: Նրանից շատ ոգևորվեցի: Մնչև վերջ մնաց, տեսավ երեխաների խաղը, ծիծաղեց նրանց հետ միասին: Երևի նա էլ գյուղում վաղո՜ւց  այդքան շատ երեխա հավաքված չէր տեսել:

Լուսանկարը` Լիա Ավագյանի

Մեր գյուղում` Ներքին Կարմիրաղբյուրում, հազվադեպ են այսպիսի միջոցառումներ կազմակերպվում, երևի նրա համար, որ սահմանին շատ մոտ ենք: Բայց անգամ այս օրերին ոչ ոք ուշադրություն չի դարձնում մի քանի հարյուր մետր այն կողմում գտնվող թշնամուն, ավելին մենք մեր ժպիտներով ու բարձր ծիծաղով լսեցնել ենք տալիս թշնամուն, որ այստեղ ենք, մնալու ենք, պահելու ենք մեր սահմանները և էլ ավելի բարձր ու զրնգուն ծիծաղելու:

Չէ որ երեխանների ժպիտներից թանկ ուրիշ բան չկա, մանավանդ եթե ժպտում է սահմանապահ երեխան, ուրեմն մնացած մեծ ու փոքրերը ընկճվելու առիթ չպետք է ունենան:

lia avagyan portret

Լեզվի հարստությունը

Ամեն անգամ մտածում եմ՝ մեր  բարբառից լավը չկա, (խոսքս վերաբերվում է Շամշադինի տարածաշրջանին), բայց նույնիսկ մեր տարածաշրջանի գյուղերի բարբառները տարբերվում են մեկը մյուսից: Օրինակ, մեր գյուղի (Ներքին Կարմիրաղբյուր) բարբառը թուրքերենի ու հայերենի միախառնուրդ է (ինչքան էլ դա չեմ ուզում ընդունել),  այն ժամանակվա շփումից որոշ բառեր «փոխանակել» ենք: Հիմա արդեն բարբառը կամաց-կամաց մաքրվում է թուրքերենից: Հիմնականում հարեւան պետության բառերը մեր մեծահասակներն են օգտագործում:

Ուզում եմ մի քանի բառ նշել մեր բարբառից իրենց «թարգմանություններով», որոնք հիմնականում օգտագործվում է տատիս ու իր հասակակիցների կողմից:

Դովրա-ժամանակաշրջան

ղալաթ անիլ-վատ բան անել

դյերիլ-բարձրանալ

գաբա-գորգ

ղլմըղալ-աղմուկ

դբա-դեպի

ղոնաղ-հյուր

ղիյբաթ անիլ-բամբասել

Իրականում շատ ու շատ երկար կարող էի շարունակել, բայց երեւի այս մի քանի բառից պարզ դարձավ, թե ինչքան յուրահատուկ ու գեղեցիկ է մեր բարբառը:

Բարբառը լեզվի ամենասիրուն ճյուղն է: Հիմնականում իսկական բարբառով խոսում են մեծահասակները, 21-րդ դարի ջահելները ՝ մենք, մտածում ենք, թե մեր գյուղի «լեզվով» խոսելը ամոթ է,  չգիտակցելով,  որ մեր, այսպես կոչված, կոմպլեքսների պատճառով «սպանում» ենք մեզ բնորոշը: Ես, օրինակ, գյուղում իմ հարազատ «լեզուն» եմ օգտագործում, ու ոչ թե ստիպված, այլ այն պատճառով, որ հաճույք եմ ստանում:

Բարբառները մեր հարստությունն են, դրանք պետք է աչքի լույսի պես պահենք եւ օգտագործենք:

Շատ կուզենայի, որ դուք էլ գրեիք ու պատմեիք ձեր բարբառի մասին:

lia avagyan portret

Մարտական տրամադրություն

Ապրիլի 2-ին սովորական օրերի նման պատրաստվեցի, որ դպրոց գնամ: Արդեն դուրս էի գալիս, երբ լսեցի կրակոցներ, ուշադրություն չդարձրի` մտածելով, որ ամեն օրվա նման էլի՝ հակառակորդը հարբած անկանոն կրակ է բացել խաղաղ բնակավայրերի վրա: Եթե հիշում եք, ես ապրում եմ Ներքին Կարմիրաղբյուր գյուղում: Դպրոց մտնելուն պես ընկերներս ասացին, որ Արցախը տանկերով ու գրադներով ռմբակոծվում է, անհանգստացա, քանի որ լավ գիտեի տանկի ցասումը: 

Դրանից հետո անընդհատ թարմացվող լուրեր` վիրավոր ու մահացած մարդկանց ու նաև խաղաղ բնակավայրերի արկակոծման մասին: Որպես սահմանում ապրող մարդիկ մեր մոտ լարվածություն (բայց ոչ խուճապ) առաջացավ թե մեր եղբայրների անվտանգության, թե սահմանում կանգնած զինվորի և նաև նրա համար, որ կարող է ամեն վայրկյան նաև մեզ մոտ վերսկսվել ռմբակոծումը:

Դասերը վերջացնելուն պես արագ եկա տուն` ավելի շատ տեղեկություններ իմանալու համար: Կիրակին նույնպես անցավ լարված: Երկուշաբթի օրը, չնայած մայրիկիս հորդորներին, որպեսզի դպրոց չգնամ (վախենում էր, որ մեզ մոտ էլ կարող էր ամեն վայրկյան սկսել կրակոցներ), ես գնացի դպրոց: Ճանապարհին էլի ДШК-ով մի քանի անգամ կրակեցին: Դպրոց հասա այն ժամանակ, երբ արդեն զանգը տվել էր: Մտա դասարան, դասընկերս միանգամից հարցրեց. «Հը՞, Լիա, սաղ ե՞ս»: Համոզվելով, որ լավ եմ, ուսուցիչս հարցրեց, թե էդ ինչ ձայներ են: Պատասխանեցի, որ ДШК-ով գյուղի վրա կրակում են: Ուսուցիչները ամբողջ օրը աշխատում էին մեր բարոյահոգեբանական վիճակը և հայրենասիրական ոգին բարձր պահել: Սա էլ ասեմ, որ իմանաք. մեր ուսուցիչները, ի տարբերություն ոչ սահմանամերձ գոտիների ուսուցիչների, մեզ ոչ միայն գիտելիք են հաղորդում, այլ շատ հաճախ նաև հոգեբանական աշխատանք են տանում: Այդ օրը դպրոց քիչ երեխաներ էին եկել: Չէ, ոչ թե չէին եկել, այլ լսելով կրակոցները, հետ էին դարձել տներով:

Գյուղում մարտական ենք տրամադրված, միշտ պատրաստ` ամեն տեսակ խոչընդոտ հաղթահարելու: Հիմա կապոցներ հենք պատրաստում, որպեսզի սահմանից սահման մի փոքր աջակցություն ուղարկենք մեր հայրենակիցներին ու մեր սահմանը պահող քաջ հերոսներին:

Հ.Գ.Աստված պահապան սահմանները հսկող մեր քաջ զինվորներին: Խոնարհումս Ձեզ՝ ՏՂԵՐՔ…

Նոր տրամադրություն

 

Լուսանկարը՝ Լիա Ավագյանի

Լուսանկարը՝ Լիա Ավագյանի

Ուխ, արդեն գարուն է: Իմ գյուղ Ներքին Կարմիրաղբյուրում եռուզեռ է: Էսկողմ-էնկողմ քայլող մարդիկ բահը, փոցխը ձեռքներին գնում են այգիները մաքրելու, որպեսզի հետո վարեն-ցանեն: Այնքան հետաքրքիր է գյուղը, ոնց որ վերակենդանացած լինի:

«Բայց էն ժամանակվա եռուզեռը չկա»,- պատմում է հայրիկս: Նաև ավելացնում, որ սովետի ժամանակ գյուղում ոչ մի կտոր հող անմշակ չէր մնում, բոլորը մշակում էին: Ու իրենք՝ դպրոցի բարձր դասարանի երեխաները, գնում էին դպրոցի հողը մշակելու: Էն ժամանակ դպրոցը հողեր ուներ, աշակերտներն էին մշակում:

Լուսանկարը՝ Լիա Ավագյանի

Լուսանկարը՝ Լիա Ավագյանի

Բայց հիմա, հիմա գյուղում անմշակ հողերն ավելի շատ են, քան էն հողերը, որ մենք ենք մշակում: Չէ, ոչ թե նրա համար, որ չենք ուզում, ընդհակառակը: Մեր հողերի մեծ մասը թշնամու կրակի տակ է, ու գյուղացիները չեն կարող դրանք մշակել: Բազմիցս եղել են դեպքեր, որ գյուղացիներն իրենց այգիներում վիրավորվել են թշնամու գնդակից:

Բայց վերադառնամ ավելի ուրախ թեմաների: Մի քանի օր առաջ տեսա հայրիկս բահը, փոցխը ու էլի ուրիշ  գործիքներ հանել պատրաստել էր, որ արդեն մենք էլ սկսենք գարնանային աշխատանքները: Այնպես որ, մենք էլ ենք գարնանային տրամադրության մեջ:

Լուսանկարը՝ Լիա Ավագյանի

Լուսանկարը՝ Լիա Ավագյանի

Քայլում եմ գյուղի փողոցներով. շխկոց, թխկոց, բահերի դրոփյուն, հեռվում աշխատող տրակտորներ, դրանց միախառնվող համահունչ երաժշտությունը տարածվել էր ամբողջ գյուղով` ստեղծելով հաճելի տրամադրություն: Կարծես` ոչ հեռվում գտնվող թշնամուն ուզում ենք հասկացնել տանք, որ մենք  այստեղ ենք, մնալու ենք ապրելու, արարելու, ու իրենք թող մտքներովն անգամ չանցկացնեն ոտք դնել մեր հողին:

Ինձ մեկ-մեկ թվում է, թե այս եղանակին մարդկանց հոգիները թևեր են առնում՝ պարում, երգում, ու իսկապես գարունը նոր տրամադրություն է բերում:

Լուսանկարը՝ Լիա Ավագյանի

Լուսանկարը՝ Լիա Ավագյանի

Կենսափորձ

-Մեր դովրովը, էն վախտին, վեր թուրքի ու հայի սահմանը պաց էր,-տատիկս է պատմում,- համ թուրքերը կին մեր կեղը, համ մենք քնինք ընդեղ` առևտուր անիլ: Մենք ընդեղան պամիդոր, խիյար առնինք, իրանք էլ մեզանի՝ ալիր, ցորեն, ղրդալի: Թուրքի կնանիքը էտ ձևի պաներըմը ըլարկոտ ին: Իրանք ըտենց պաներ չին բեջարըմ, կալի մեզանի ին թանգով առնըմ: Մենք միշտ իրանցի զգույշ ինք մնըմ: Դե, թուրքը մընմա թուրք: Վեր քընինք կայարանը՝ թուրքի բազարնիքը, իրանց րեխեքը կանչին` «էրմենի», «էրմենի», ու մեզ քարերով տին…

Տատիս ասածներից հետո ավելի համոզվեցի, որ  հիմա էլ ոչ մի բան չի փոխվել՝ թուրքը մնացել ա թուրք (իհարկե, չմոռանանք 1915 թվականը): Հիմա էլ էդ երեխաները մեծացել, իրենց սերունդներին էլ նույն կերպ են դաստիարակել: Ուղղակի էն ժամանակվա քարերի փոխարեն հիմա ավելի ծանր ու վտանգավոր զինտեխնիկա են օգտագործում: Նույն մարտավարությունն է, նույն ցեղը: Կարող է` շատերիդ համար դա սովորական լինի, մտածելով, որ թշնամին նույնն է, հա համամիտ եմ: Բայց մեկ ուրիշ բան է դա հեռվից տեսնել կամ իմանալ, լրիվ ուրիշ բան` և՛ իմանալ, և՛ ականատես լինել, ինչպես հիմա մենք` Ներքին Կարմիրաղբյուրցիներս ենք և իմանում, և ականատես լինում:

Ամեն օր դպրոց գնալիս, կամ գիշերը քնելիս, կրակահերթերի աղմուկը լսելիս, որոնք հաճախ հենց գյուղին են ուղղված, մտածում եմ. երանի տատս սխալված լիներ…

Հաջորդ մեղվաբույծը

Մեր ընտանիքում մեղվաբուծությունը սերնդից սերունդ է փոխանցվում: Տատս ասում է, որ պապիկս է մի քանի մեղվի փեթակներ գնել և սկսել զարգացնել մեղվաբուծությունը Ներքին Կարմիրաղբյուր գյուղում: Այդ մի քանի փեթակներին ավելացրել է մի քանիսը ևս, ու այդպես շարունակ: Պապիս չորս զավակներից հիմա նրա գործը շարունակում է հայրիկս` պատճառաբանելով, որ մեր տարածաշրջանի`Տավուշի մարզի համար, ամենահարմար գործերից մեկը  մեղվաբուծությունն է: Այս գործի ամենահամեղ ամիսը բառիս բուն իմաստով օգոստոսն է: Հենց այդ ամսվա սկզբին ենք մենք ամբողջ տարվա մեղրը քամում: Հիմա պատմեմ, թե ոնց է տեղի ունենում այդ գործընթացը: Մեր ընտանիքում բոլորս ունենք մեզ տրված հատուկ հանձնարարությունը: Հայրիկս ու մայրիկս մեղվի փեթակներից հանում են շրջանակները, բերում դասավոռում են տանը, հետո հատուկ դանակով գլխի շերտը քերում ենք (որպեսզի սարքի մեջ դնելուց հետո ավելի հեշտ դուրս գա մեղրը միջից) ու տեղադրում մեղր քամող սարքի մեջ: Այդ սարքը հենց այնպես չի աշխատում: Պետք է ձեռքով արագ պտտացնել, որպեսզի այդ արագութան տակ մեղրը դուրս գա շրջանակի միջից: Երևի այնքան էլ լավ չնկարագրեցի այդ գործընթացը, երևի հենց այն պատճառով, որ պետք է տեսնել և անմիջական մասնակցություն ունենալ դրանում: Աշխարի ամենահանգիստ և «համեղ» մասնագիտություններից մեկն է, չնայած ես դա մասնագիտություն չեմ համարում, այլ ապրելակերպ: Հիմա բացատրեմ` ինչու: Որովհետև եթե մտնում էս այդ գործի մեջ ու սիրով կատարում այն, ապա այդ պարագայում ոչ թե մեղվաբուծությունն օգտագործում ես որպես մասնագիտություն, այլ ապրում դրանով:

Ինձ թվում է, հենց դա է որակյալ մեղր ստանալու գաղտնիքը: Հիմա մտածում եմ, բացի հիմնական մասնագիտություն ստանալուց, արդյո՞ք շարունակեմ հայրիկիս գործը ու դառնամ հաջորդ մեղվաբույծը: Դեռ կմտածեմ:

Կարևորի մասին

Բոլորս էլ կյանքի տարբեր ժամանակահատվածներում ինչ-որ բանի ենք սպասում. կապ չունի` մեծ-փոքր, տղա թե աղջիկ: Բայց որպես կանոն, ամենքիս ակնկալածը տարբեր է մյուսներից: Իմն էլ բացառություն չէ: Սպասելիքներս շատ են կյանքից, բայց հիմնականում ամենից առաջ սպասում եմ՝ խաղաղության: Իմ սպասած խաղաղությունը յուրահատուկ է: Յուրաքանչյուրն էլ սպասում է խաղաղության. կապ չունի` պետք է դա իրենց, թե ոչ: Բայց ինձ այս խաղաղությունն իրոք պետք է, մեզ բոլորիս է պետք:
Էլ չեմ ուզում պատերազմ, սպասում եմ այն օրվան, որ էլ չեմ լսի խլացնող զենքերի ձայնը, չեմ անհանգստանա մտերիմներիս համար, ովքեր ընդամենը գնացել էին դրսում զբոսնելու: Էլ չեմ ուզում լսել, որ հազիվ երեք-չորս տարեկան երեխան, ով պետք է խոսեր «վերջին մոդայի» ավտոմեքենաների կամ տիկնիկների մասին, զարմացած խոսում է, թե օրինակ՝ երեկ ինչպես է հակառակորդը «բենպեյով» խփել իրենց լուսամուտին:
Չմտածեք, թե ես այս խաղաղությանը սպասել եմ մեկ շաբաթ կամ ամիս առաջ: Ո՛չ, ես դրան սպասել եմ ծնվածս օրվանից կամ այն ժամանակ, երբ արդեն հասկացել եմ, որ դրսում լսվող հրավառության ձայները ամենևին էլ հրավառություն չէ, այլ…
Ի՞նչ եք կարծում, դեռ շարունակեմ սպասե՞լ: Հնարավոր է, որ մի օր արթնանամ ու ամեն ինչ լավ լինի:
Դե ինչ, սպասում եմ…

Մրղուզը

-Րեխե՜ք, րեխե՜ք…
Րեխեքը՝
-Ինչ ա՞ լել…
-Հլա տեսեք, Մրղուզը ծընելա (ձնել)…
Էդ բառերը լսըմ եմ ամեն աշունքի վերջ, վեր արդեն ցրտըմա ու ամեն տրետ, վեր տենըմ ենք Մրղուզը ծնած ա, գիդըմ ենք, վեր մեր կոխքին մի ամսից ծուն դի կալ արդեն: Մրղուզը Մեափորի լեռնաշղթայի ամենապարցր գագաթն ա (պարցրությունը 2993 մետր): Մեր կեղիցը (Ներքին Կարմիրաղբյուր) մոտ 50 կմ հեռավորության վըրա: Կուճուր վախտվանից եմ գիդըմ Մրղզի մասին, որովհետև ով շատ տավար կամ վեչխար էր ունենըմ, տանըմ Մրղզի տակին պահըմ ին: Էն վախտ միշտ ասըմ ի՝
-Մա՜մ, արդեն հրևաննիքը տարել են սարըմը կովերը պահիլ:
Մենք էլ ինք սար ղրգըմ տավարը, բայց հրևանների հետ: Հմի էլ են Մրղզի տակին կովեր պահըմ: Կարունքը տանըմ են, աշունքի վերջ պիրըմ: Ու վենց վեր ավանդույթ ա ջահիլնիքը չեն քնըմ տավարը պահիլ: Իրանց տան տատին ու պապին են ղրգըմ: Վենց վեր հենց իրանք տատերը ու պապերն են ասըմ՝ տա ջահիլի տեղ չի: Չնայած վեր ամեն ամառային արձակուրդներին ում վեր թոռ ա ունենըմ՝ քնըմ ա տատի-պապի կողքին կենալ: Մեր ղոլըմը լեռը մենակ պարզ ղինակի վախտն ա ըրեվըմ: Մրղուզը վերին գրական Մուրղուզ են ասըմ, մեր հըմար Մասիս պես թակ ա:
Այ սենց մեր առօրյայի մի մաս կազմող մեր թանկ Մրղուզի մասին:

Գյուղս

Իմ գյուղը թաքնված ժայռերի մեծ ու փարթամ ծառերի մեջ դարերի պատմություն ունի: Տատիս խոսքերով, գյուղս ստեղծվել է 1400-ական թվականներից հետո: Գյուղի անվան հետ կապված շատ պատմություներ կան: Օրինակ, որ դիմացի բլուրից մարդկանց մի խումբ իջել ու բնակություն են հաստատել ներքևում` գյուղի անունը կոչելով Ներքին Կարմիրաղբյուր, կամ երբ գյուղի աղջիկները բարձրացել են սարերը և գետի վրա կարմիր վարդի թերթիկներ նետել: Գետը իջել է ներքև` կարմիր ներկված, ժողովուրդը հեռվից տեսնելով, գյուղի անունը կոչել է Ներքին Կարմիրաղբյուր: Ճիշտն ասած, չեմ կարող ասել` որ պատմությունն է ավելի ճիշտ, որվհետև այնքան գեղեցիկ ու հետաքրքիր է գյուղս, որ շատ պատմություններ կունենա իր հետ կապված, որից անգամ տատս տեղյակ չի լինի: Տատս նաև ասում է, որ մեր տարածաշրջանի ժողովուրդը եկել է Ղարաբաղից, և մեր արմատները Ղարաբաղից են: Այնպես որ, կարող եմ հպարտությամբ նշել, որ ես կիսով չափ ղարաբաղցի եմ: Ներքին Կարմիրաղբյուրի ժողովուրդը հիմնականում զբաղվում է հողագործությամբ: Սովետի ժամանակ մարդիկ զբաղվել են ծխախոտագործությամբ, անասնապահությամբ, բայց այդ ամենը եղել է կոլեկտիվ: Իսկ հիմա էլ գյուղում զբաղվում են հողագործությամբ ու անասնապահությամբ, բայց արդեն մասնավոր: Ուղղակի այն ժամանակվա ծխախոտի փոխարեն հիմա խաղող են մշակում: Չնայած դա էլ ակտիվորեն չէն անում, քանի որ թշնամու կրակի տակ է այգիները: Բայց գյուղս կամաց-կամաց երիտասարդանում է, մարդիկ հաղթահարում են պատերազմի հանդեպ վախը: Նրանց դեմքին ժպիտ է հայտնվում ավելի եռանդով են աշխատում, ինչպես այն ժամանակ, երբ առաջին անզամ եկան գյուղ` բնակություն հաստատելու:

Մեր փոքրիկ խրամատը

Լարված ժամանակներ էին սահմանում: Բայց դա մեզ չէր խանգարում, որպեսզի ապրենք մեր բնական կյանքով: Ինչպես բոլոր երեխաները, այնպես էլ ես, գնում էինք դպրոց: Նշեմ նաև, որ մեզ չէին պարտադրում կրակոցից հետո դպրոց գնալ: Գնում էինք, բայց դաս չէինք անում: Խոսում էինք, թե ում տանը ինչքան վնաս է եղել: Կամ ում գլխի վերևով քանի անգամ է անցել փամփուշտը: Այդ բոլորը ճշտելուց և մեր գտած փամփուշտները իրար ցույց տալուց հետո եկա տուն: Տեսա, թե ինչպես է հայրիկս մեր ապաստարանում ինչ-որ փոփոխություններ անում:
Հարցրեցի.
-Պա՜պ, էս ի՞նչ ես անըմ:
Պապաս, թե բա.
-Խրամատ եմ փորըմ: Զարմացա, հարցրեցի` ինչի՞ հըմար:
Պապաս.
-Որովհետև սկսել են մեծ զենքերով կրակել: Էս խրամատն էլ փորըմ եմ, վեր ձայնային ազդանշանները (որը առաջանում է կրակոցի ժամանակ) չվնասեն օրգանիզմնիդ:
-Պապ, մենք չենք վախըմ, մեզ խրամատ պետքը չի,- ասացի:
Պապաս, թե բա.
-Սկսել են մեծ զենքերով տալը՝ բեմպէ, շիլկա, գրանատամյոտ (նռնականետ), տանկ, դրանցից պետք ա պաշտպանվենք: Էլ էն վախտվա դեշեկան, չորնի ստրելան, կալաշնիկովը կամ սնայպերը չի: Հիմիկվանը մեծ ա: Բայց դու վախես վեչ,- ավելացրեց պապան հանգստացնելով ինձ:
Ճիշտն ասած, չէի վախեցել, որովհետև ամեն կրակոցի ժամանակ ականջներս սրած լսում էի, թե որը ինչի կրակոց է և, որ ուղղությամբ գնաց, որպեսզի հաջորդ օրը դպրոցում խոսենք, թե օրինակ, ինչ զենքի շիկացած փամփուշտ էր ընկել Անդրուշ քեռիենց խոտի դեզի վրա և վառել ավելի քան 800 տուկ:
Ապրում ենք` ամեն օր մեր ռազմական բառապաշարն ու փորձը հարստացնելով:

գ. Ներքին Կարմիրաղբյուր