Արդեն մտքում անճարությունից ձեռքը թափ տվեց։ Այ, հիմա կանցնենք հարձակման. ինձ վրա ռումբ կնետեն, ինձ վրա կկրակեն, ես կսպանվեմ, ու թքած ամեն բանի վրա… Բայց էդպես չի, ախր, մարդը հենց նրանով է մարդ, որ նրա համար երբեք միևնույնը չի կարող լինել, թե իրենից հետո ինչ կլինի։

Եվ եթե դարեր առաջ մի ինքնակալ ասել է, «Ինձանից հետո` թեկուզ ջրհեղեղ», ապա նա մարդ չի եղել, կամ ասել է հուսահատությունից, երբ հոգու խորքում տանջվել է իրենից հետոյի համար, այն ամենի համար, ինչ թողնում է, ինչի նկատմամբ ուզած-չուզած իր ես-ը դառնալու է անտարբեր, որովհետև վեր է ածվելու հողի…

***

Մարդիկ միշտ սպասում են։ Հա՛, նրա բնույթն է այդպիսին։ Սպասում է մեծ ու փոքր, կարևոր ու անկարևոր տարատեսակ բաների, բայց մեծ մասամբ չի էլ գիտակցում, որ սպասում է, և առավել ևս` չի գիտակցում, թե ինչքա՜ն բանի է սպասում ինքը։ Փորձիր փողոցում մոտենալ մեկին ու հարցնել, թե ինչի՞ է սպասում նա։ Թերևս զարմանա.

-Ոչ մի բանի էլ չեմ սպասում, – կասի, բայց մի փոքր խորացիր, հարցեր տուր զանազան բաների մասին ու կտեսնես, որ սպասում է:

Սպասում է` գլխացավի անցնելուն, լույսը բացվելուն, քննությունների ավարտվելուն, ինչ-որ մեկի ծննդյան օրվան, աշխատավարձը ստանալուն, եղբոր բանակից տուն դառնալուն… Հազա՛ր ու մի բանի, բայց միևնույնն է` չգիտի, որ սպասում է։

Եվ այս ամենի արանքում երևի միայն մեկն է, որ հստակ գիտի` ինչի է սպասում, ու նաև գիտի, որ անհնար է իր սպասումը որևէ բանով փարատել: Կյանքի նույնը մնալն ու չփոխվելն անլինելի է, երբ նրա վրայից շունչն է պակասում։

Հա՛, ինչ-որ մեկն էլ արդեն երկար ժամանակ սպասում է վաղուց հողի վերածված մեկին…

Էս վերջերս անընդհատ մի հոլովակ է աչքովս ընկնում, նայում եմ ու հասկանում, որ հոլովակի 2016 թվականին նկարված լինելը դեռ ոչինչ չի նշանակում, ու որ էս թեման քանի գնում, այնքան ավելի է թարմանում։

Հոլովակում մի մարդու մասին էին պատմում՝ Գեղամի, ում ծնողները մահացել են, կինը դավաճանել է, իսկ որդին չի էլ ցանկանում հոր հետ կապ ունենալ։ Հարցնում են. «Ու՞ր է տղադ հիմա»։ Նյարդայնանում է, ասում. «Նա ինձ ի՞նչ տղա։ Ե՛ս եմ իմ տղան, ե՛ս եմ իմ աշխարհաչափը, ե՛ս եմ իմ ծովն ու ցամաքը»… Նապաստակներ է պահել, որ վաճառի, որ գոնե դեղամիջոցների ու ապրուստի մասին հոգա, բայց չի հասցրել վաճառել… Գողացել են։

Ասում է` բան չեմ ուզում, մենակ դեղերիս գումարը լինի ու վերջ։ Անիծում է պապուն, որ ինքը հայ է ծնվել, իսկ մե՞նք։ Մենք ի՞նչ ենք անում։

Ունեցած մի կտոր, մի փոքր լավը մեզ համար դարձնում ենք մուգ գույնի, անթափանց կտոր, վերցնում ենք, կապում մեր աչքերին ու ձևացնում, իբր վատը չենք տեսնում, իբր վատը չկա։ Բայց կա, չէ՞։ Դրանից հո իրականությունը չի՞ փոխվում։ Ուղղակի էդպես հեշտ է, ուղղակի մարդը երբ չի կարողանում իր առջև ծառացած որևէ խնդիր լուծել, նախընտրում է առավել հեշտ տարբերակ. ձևացնել, իբր ամեն ինչ կարգին է, իբր խնդիր ամենևին էլ չկա։ Ու կեսից մոռանում է նրա մասին, որ ինքը պարզապես ձևացնում էր, որ խնդիր չկա, ու սկսում է քիչ-քիչ հերքել խնդրի` վատի գոյությունը։ Վա՞տ, ի՞նչ վատ, վատ բան չկա։

Կա, ու մենք ենք էդ վատը, մեզնից յուրաքանչյուրը, որ իրեն իդեալական է համարում, ամեն մեկը, որ իր թերությունները շտկելու փոխարեն ծածկում է այն, իսկ ինչն էլ չի կարողանում քողարկել, ներկայացնում է իբրև առավելություն` իրեն «ազատ մարդ»  ու «ժամանակի հետ քայլող» համարելով…

Վատն ենք, ու ինքներս մեզնով հպարտանալու բան շատ քիչ ունենք, քանի դեռ էս տեսակ մարդիկ են ապրում մեր հարևանությամբ, ում չնկատելու ենք տալիս։

 Վա՞տ, ի՞նչ վատ, վատ բան չկա։

Ուսումնական  տարվա սկիզբը հոգնություն բերեց, ու շատ: Մեկ ամիս էլ չկա, ինչ դասերը սկսվել են, բայց ես հոգնել եմ: Հոգնել եմ, բայց ոչ ֆիզիկապես, ու թերևս հիմա եմ գիտակցում, որ հոգնությունն իրոք հիվանդություն է: Հիվանդություն, որի ժամանակ մարդը վատնում է օրգանիզմի բոլոր առկա ուժերն ու սկսում գործել պոտենցիալ հնարավորությունների հաշվին:

 Հոգնած եմ՝ հիվանդ: Բուժվել է հարկավոր:

-Դու արդեն երրորդ դասն ա` ֆիզկուլտուրային չես մասնակցում: Ինչի՞:

-Ընկեր Խաչատրյան, ինձ մի քիչ լավ չեմ զգում: Մյուս դասին, էլի:

-Ես ինչ հիշում եմ՝ քեզ վատ ես զգում: Էլի՞:

-Դե, հա:

 Դե արի ու բացատրի, որ դու ընդամենը ձանձրանում ես…

 Դպրոցում ոչինչ չի փոխվել, բացի մի բանից՝ աղմուկն է պակասել: Այն աղմուկը, որից բոլորը՝ թե՛ դասատուներն ու թե՛ աշակերտներն էին բողոքում, բարկանում, հիմա մի տեսակ չի հերիքում, կարոտվում է: Բայց մեկ-մեկ էլ թվում է, թե ոչինչ չի փոխվել, ոչ մի այնպիսի բան, որի

-Էրեխեք, հասկանում եք, չէ՞, ինչ եմ ասում: Կյանքում կան երևույթներ, որ անընդհատ կրկնվում են, ինչքան էլ կյանքը փոխի իր դեմքը, ինչքան էլ մարդիկ լուսավորվեն… Աղջիկնե՛ր, վերջում լուռ մի հատ:

-Բայց մենք չենք խոսում:

-Բայց դասին էլ չեք հետևում, չէ՞:

-Դե, ընկեր Հակոբյան, վերջին ժամն ա արդեն, բացի էդ էլ՝ սրանից առաջ ֆիզկուլտուրա էր, հոգնած ենք, ախր:

-Հասկանում եմ, ես էլ եմ հոգնած, բայց դե ի՞նչ անենք: Ես հո մեղավոր չե՞մ, որ ձեր մոտ միշտ վերջին ժամերին եմ դասի: Դասացուցակն այսպես է կազմված, չենք կարող փոխել: Ուշադիր, լա՞վ:

-Ըհը:

 Ընկերուհուս՝ Քրիստինեի դաս պատասխանելու մի քանի րոպեն միակ հետաքրքիր բանն է ամբողջ քառասունհինգ րոպեի ընթացքում: Բացատրեմ՝ ինչով է հետաքրքիր: Սկզբում, երբ ուսուցիչը տալիս է իր անունը, նա առաջին վայրկյանին վեր է թռչում տեղից, իսկ երկրորդ ակնթարթին արդեն գրատախտակի մոտ կանգնած ասում է. «Սկսե՞մ»: Դրանից հետո սկսում է պատմել, բայց ի՛ր ձևով: Մտքերը կիսատ է թողնում, թեմայի սկզբից մինչև վերջը հասնում է թռիչքային անցումներով՝ բաց թողնելով դասից որոշ հատվածներ, բայց չնայած դրան, խոսում է արագ, համոզված, առանց ջանք թափելու, բայց և կենտրոնացած: Պատմել-վերջացնելուց հետո նստում է տեղում ու նախքան օրագիրը ուսուցչին տալը՝ հարցնում. «Հը՞, Շուշ, լա՞վ էր»: Ես նայում եմ իրեն, ժպտում, գլխով դրական շարժում անում, և դրանից հետո է միայն օրագիրը ձեռքին մոտենում ուսուցչի սեղանին, խոշորացրած աչքերը հառելով ուսուցչի վրա, սպասում մինչև օրագրում ստանա իր գնահատականն ու նոր վերջապես նստում տեղում: Քրիստինեի՝ նստարանին տեղավորվելն ուղիղ համեմատական է իմ՝ նորից անջատվելուն և հակադարձ համեմատական ուշադրությանս:

Ընկեր Հակոբյանը ճիշտ էր ասում՝ կյանքում իրոք զարմանալիորեն անընդհատ կրկնվում են շատ բաներ: Օրինակ տաս, քսան, գուցե քառասուն տարի առաջ էլ եղել են մարդիկ՝ ճիշտ իմ կամ էլ քո նման: Հնարավոր է նրանք էլ դպրոցում ուղղակի ձանձրացել են, չեն սիրել սովորել, բայց սովորել են՝ միայն նրա համար, որ նկատողություն չստանան: Կամ միգուցե նրանց էլ են ասել. «Սովորի՛ր, որ լավ մարդ դառնաս»: Նրանք էլ երևի հավատացել են, որ մարդ դառնում են միայն դպրոցի գնահատականներով հաշվվող գիտելիքներով ու սովորել են (ճիշտ իմ, կամ էլ քո նման):

 Մի խոսքով, հենց փոքր ու աննշան թվացող բաներն են, որ մեծ ընդհանրացումների են դրդում, բայց դա թող մնա հաջորդ ժամին: Հիմա արագ գրավորս ավարտեմ, թե չէ՝ «երկուսս» պատրաստ է…

Էդգար Կոստանդյանը ժամանակակից հայ գրող է, ով իր յուրահատուկ գրելաոճով կարողացել է իր շուրջը հավաքել բավականին մեծ լսարան: Իր գրվածքներում մշտապես ներկայացնում ու բարձրացնում է ժամանակի տարբեր ու բազմաբնույթ խնդիրներ:

«… Նրան սահմանին չէին կրակել՝ հայրենիքը պաշտպանելու ժամանակ, սեփական հրամանատարն էր ծեծելով անդամահատել Գուգոյին: Անդոն նրան տեղափոխեց Գերմանիա՝ բուժվելու, բայց ոչինչ դուրս չեկավ… Գուգոն ամբողջ կյանքում պիտի գամված մնար էդ գրողի տարած սայլակին»։

Գրել է պատմվածքներ, վեպեր, վերջերս լույս տեսավ նրա հերթական գիրքը՝ «Միլոշը»: Գրվածքներից առավել հայտնի ու կարդացված են «Որբանոցը», «Կուկու»-ն, «Ձմռան վերջին օրը», ինչպես նաև «Դիետա» պատմվածքը, որը թեպետ գրվել է տարիներ առաջ, բայց այսօր էլ արդիական է։

«Սամոն խրոնիկ ցուցարար է: Նրա համար միևնույն է՝ ինչի մասին է բռունցքը վերև պարզում, կարևորը՝ ժամանակին տեղում լինի: Որտեղ միտինգ՝ էնտեղ Սամոն կա»:

Էդգար Կոստանդյանը ոգևորել ու ոգեշնչման աղբյուր է դարձել շատ պատանիների ու երիտասարդների համար: Իր հարցազրույցներից մեկում նշել է, որ դպրոցում ամենացածր գնահատականները ունեցել է հենց գրականություն առարկայից, թեպետ դեռ փոքր տարիքից ծանոթ է եղել այնպիսի հանճարների, ինչպիսին է, օրինակ, Մարկեսը:

«…Հիմա նստած էս վեպն եմ խզբզում, հետո ջնջում եմ էն, ինչ ջնջելիք է ու միայն իմ կարդալունը»։

Լավ, վերջացնեմ փոքրիկ նյութս սիրելի գրողի մասին, իսկ նրան նվիրված հաջորդ նյութս կլինի «Միլոշը» գնելուց, կարդալ-վերջացնելուց հետո:

10:49 է: Էն պահը, որ դեռ դասը չի սկսվել, բայց ուսուցիչը գոռալով մտնում է դասարան ու ասում, իբր մեր ձայնը աշխարհ է կապած: Բա ոնց չասեմ՝ այ ցավդ տանեմ, դասամիջոց ա, գնա, քո դասին կգաս… Ու էդպես հարամվեց դասամիջոցս: Լավ, ինչևէ, անցանք առաջ:

Ես չեմ հասկանում, թե ինչի համար է պետք իմանալ, որ Ջոնաթանը գնում է Լատինական թաղամաս, որ էդ անտեր թաղամասը 1789 թվականին հաստատվել է էդ անունով, բայց հիմա՝ չէ… Ու գիտե՞ք՝ ամենավատը որն է, էն, որ մենակ ես եմ կարդում, թարգմանում, բայց դե հասցնում եմ գրել էլ։ Դե, հա, ես ունիվերսալ եմ:

Վա՜յ, հերթը հասավ Շուշանին: Է՜, չի կարողանում թարգմանել: Լավ, ես գնամ օգնության: Bye…

Կիրակոսյան Քրիստինե

11:09։ Ֆրանսերեն:

Հոգնած եմ, գիշերը լավ չեմ քնել: Մտածում եմ ՝ կարո՞ղ է հարմարացնեմ ու մի քիչ աչք կպցնեմ: Բայց չէ, ո՞նց կլինի: Միշտ մի բան պետք է խանգարի, չէ՞: Էս անգամ էլ խանգարողը մեր դասարանի Գևորգի ձայնն էր։ Բա հիմա չգնա՞մ ձայնալարերը կտրեմ:

Ու էդպես մի քանի րոպե անջատված նստած եմ, մեկ էլ․

-Chouchanna, lit le texte et traduis (կարդա տեքստը և թարգմանիր)։

Պահո՜, էս էր պակաս: Լավ, էլի՜, ընկեր Մակարյան ջան, թողեք քնեմ: Բայց էս ամենը՝ մտքի մեջ, որովհետև ուսուցիչների հետ էդպես չեն խոսում, չէ՞:

Կարդում եմ դասը, բայց բան չեմ հասկանում, ո՞նց թարգմանեմ: Լավ ա՝ Քրիստն էլ կողքս ա, թե չէ ընկեր Մակարյանը երևի չէր հասկանա, որ գիշերը Բիլի Միլիգանի մասին մտածելով՝ չեմ քնել, ու հիմա, մեղմ ասած, ուշքս վրես չի:

Հ.Գ. Բայց իրականում ամեն օր չի, որ էս վիճակն է մեր դասարանում: Ուղղակի մեկ-մեկ ամեն ինչը դառնում է չափից դուրս ձանձրալի, ու ասեմ, որ էս վերջերս դպրոցում էդ շատ հաճախ է պատահում: Համամիտ չե՞ք:

Երկար ժամանակ է՝ չէր երևացել մեր շենքերում: Լավ է, որ եկավ: Էնպես չի, որ շատ էի ուզում նրան տեսնել, բայց, համենայնդեպս, նրա բացակայությունը նկատելի էր դարձել:

Նույն թափթփված մազերը, նույն փայլող աչքերը, նույն քայլվածքը… Միայն մի բան է փոխվել՝ ժպիտը։ Առաջ հազվադեպ էի նրան ժպտալիս «բռնացնում», իսկ հիմա երջանիկ է երևում: Տեսնես՝ ո՞ւր էր այսքան ժամանակ, կամ ինչո՞ւ է այսքան ուրախ: Լավ, է՜, դա իմ գործը չէ։ Նույնիսկ նրա անունը չգիտեմ, ուր մնաց թե մոտենամ ու խոսեմ հետը…

Նրա մասին գրեթե մոռացած քայլում եմ ու այգու առաջին պատահած ազատ նստարանին տեղավորվում: Նայում եմ դիմացս նստած հավանաբար իմ տարիքի աղջկան: Մի պահ աչքս գցում եմ նրա վրա. դեմքի հոգնած ու դատարկ արտահայտություն, կիսափակ ու ոչինչ չասող աչքեր:

Փորձում եմ դեմքիս ժպիտ խաղացնել, որ իմ աչքերն էլ նրա աչքերին չնմանվեն: Չի ստացվում:

Ուզում եմ վեր կենալ, գնալ, հարցնել, թե ինչն է նրան խանգարում ուղղակի ժպտալ, բայց մենք անծանոթներ ենք, չէ՞: Ես ինչ գործ ունեմ. իր կյանքն է, ինչ ուզում է՝ թող անի։

Վեր եմ կենում ու անշտապ քայլերով գնում տուն: Տուն գնալիս ես ու ականջակալներս հիանալի զույգ ենք: Ականջակալներումս մի աղջիկ անընդհատ հարցնում է. «What’s keeping me up at night?»։ Մտածում եմ, մտքումս ինքս ինձ պատասխանում. «Էն մարդիկ, որ միշտ հանդիպում են ճանապարհիս, բայց մեկ է՝ մնում են ուղղակի կողքովս քայլող ու անցնողներ: Էն մտքերը, որ էդ մարդիկ թողնում են իրենց անցնել-գնալուց հետո: Էն ձայները, որոնց տերերին այդպես էլ չտեսա…»։

Ինչ եմ, է՜, մտածում, 21-րդ դարն է շուրջը։ Ամեն մեկը իր գործին, յուրաքանչյուրն իր կյանքով։