Հողը, արմատը, մարդը…

Ներածության փոխարեն

Իմ մանկական ամենավառ ու ամենազվարճալի հիշողություններից շատերը կապված են տատիս հեռախոսագրքի հետ: Դա մի մեծ նոթատետր էր, որի մեջ տատս տարիներ շարունակ հավաքել էր գյուղի բոլոր մարդկանց հեռախոսահամարները՝ սկսած այն պահից, երբ հեռախոսի գյուտը առաջին անգամ մտավ իրենց գյուղ: Նա հատուկ խնամքով էր վերաբերվում այդ նոթատետրին, և գուցե հենց դա էր պատճառը, որ մենք՝ թոռնիկներս, երբ նեղանում էինք նրանից, թաքուն գողանում էինք տատիս «աստվածաշունչը» և նկարում դրա էջերին: Հետո մի օր տատս հայտնաբերում էր մեր խզբզոցները և ստիպված նստում ու նորից սկսում էր նոր տետրի մեջ արտագրել: Կամ պատահում էր, որ մեծերից մեկը, չիմանալով տատիս այդ հատուկ պաշտամունքի մասին, պատահմամբ դրանից մի էջ պոկում էր՝ ինչ-որ հեռախոսահամար կամ հասցե գրելու նպատակով: Եվ տատս նորից ու նորից ստիպված սկսում էր արտագրել: Ու այդպես նա երևի մի հարյուր անգամ արտագրել է այդ հեռախոսագիրքը: Բայց այն, ինչ առանձնահատուկ էր դարձնում մեզ համար այդ տետրը, միայն տատիս պաշտամունքը չէր դրա նկատմամբ, այլ նաև այն, որ դա մի իսկական բանահավաքչական գործ էր՝ իսկական դասակարգում գյուղի բոլոր անհայտ ու հայտնի անունների: Այն ժամանակ մեզ այդ անունները մեռնելու աստիճան ծիծաղելի էին թվում (Է՜հ, սիրելի՛ ընթերցող, մի՛ մեղադրիր մեզ, մենք երեսառած ու անդաստիարակ երեխաներ չէինք): Էլ ի՞նչ իմանայինք, որ տարիներ հետո՝ այսօր, տատիս հեռախոսագրքի տարօրինակ անունները (oրինակ՝ Ճիճոյ Ռոզը, Ճլմոյ Էդոն, մորքյուր Վարդոն, Խլսուկը, Բլոճը, Դողկոն, Բուզիկի Մանվելը, Գոդոլի Սեդան, Բոմբիկ Արշոն, Ծռզուկը, Թարմ Ճոլոն, Լուլուխի Հայկազը, Շտուկի Մամիկոնը, Կռիս Մանվելը, Կազարած Սերոժը, Բլոյ Ադիկը, Շունլծողի Վազգենը, Կուռուղչի Ջանոն, Փութիկ Վենեռը…) պիտի դառնային մեր՝ մեծերի համար նախատեսված հեքիաթների վերնագրերը: Ու ամեն անգամ, երբ մութը իր վրձիններով սև է ներկում մեր տան պատուհանի ապակին, ես բացում եմ իմ նորօրյա հեքիաթի գիրքը ու մատս դնում պատահական «վերնագրի» վրա.

-Տա՛տ, Պեդեյ Սերոժն ո՞վ ա…

Ու այդ պահին հեքիաթը սկսվում է՝ իրական կյանքի հեքիաթը՝ իրական կյանքի հերոսներով: Կամ երբեմն պատահում է, որ ես անձամբ ականատեսն եմ դառնում հեքիաթի ստեղծման, երբ մեր տուն են գալիս տատիս ու պապիս սերնդակիցներից ոմանք:

Սի՛րելի ընթերցող, ստորև ուզում եմ քեզ պատմել իմ լսած զվարճալի պատմություններից մի քանիսը, որոնք լիքն են անսահման երևակայությամբ, գրոտեսկի հասնող պարզությամբ և աբսուրդով: Դե ինչ, պատմություն առաջին.

Կյող Պատոն

-«Կյող» ի՞նչ ա նշանակում, ժողովու՛րդ,-հարցրեցի ես մի անգամ, երբ էլի թերթում էի հեռախոսագրքի էջերը:

-Գող, ձեռից թույլ,- բացատրեց Երեմ պապիկը, և պատմությունը գնաց:-Էն էլ ի՜նչ գող էր… Էլ ասելու չի: Ինչ տեսներ կթռցներ…

Իրար հետ կաշխատեինք հանքում: Էն ժամանակ, որ պիտի հանքը պայթեցնեինք, ասում էինք ժողովրդին, որ տնից դուրս գային ու դուռ, լուսամուտ բաց թողեին, որ պայթյունի հարվածից չջարդվեն: Դե, ես իրանց բրիգադիրն էի: Ասեցի.  «Պատո՛ ջան, գնա ասա մարդկանց, թո՛ղ դուրս գան»: Ըտենց էտ անգամ Պատոյին ուղարկեցի: Մեկ էլ հաջորդ օրը մի հատ պառավ կնիկ էկել ա, հո՛ չի անիծում, հո չի անիծում, ասում ա. «Վայ, թաղեմ արևդ, էդ ինչ բերիք մեր գլխին»: Ասեցի. «Մայրի՛կ ջան, ի՞նչ ա էղել, հո ապակի բան չի՞ ջարդվել, մենք փողը կտանք»:  Ասեց. «Ի՞նչ ապակի, սաղ շենքի ժողովրդի կոշիկները չկան: Գործի չենք կարում էթանք. էտ ո՞ւմ էիր ուղարկել: Կգնամ ռայկոմի քարտուղարի մոտ բողոք…»:

Դե, էն ժամանակ սաղ կոշիկները մուտքում էին հանում: Պատոն էլ գնացել էր, որ ասի` տնից դուրս էկեք ու ձեռի հետ էլ սաղի կոշիկները հավաքել լցրել էր մի հատ մեշոկի մեջ ու տարել տուն: Գնացի ասեցի. «Պատո՛ ջան, ոնց գողացել ես, տար դիր տեղը: Թե  չէ հա՛մ ես պրեմիայից կզրկվեմ, հա՛մ դու, որ բողոքեցին լավ բան չի ըլնի»: Ըտենց մի կերպ համոզեցի, գնաց բերեց: Հիմա մի մեշոկ կոշիկ ա: Չգիտենք՝ որը ումն ա, որ տանենք տեղը դնենք: Ես էլ կանչեցի շենքի ժողովրդին ասեցի՝ էս դուք, էս էլ ձեր կոշիկները. ոնց կուզեք ջոկեք…

Է՜հ, Պատո՛, Պատո՛,-խորը շունչ քաշեց Երեմ պապիկը, ապա շարունակեց:- Հա՛, շատ գող էր, բայց մի անգամ իրա պատիժը ստացավ: Պերերիվի ժամն էր: Էս Պատոն գնաց, կալբասը բերեց, դրեց քարին, գնաց լվացվի, հացն առնի՝ գա: Մեկ էլ.

-Պատո՜, Պատո՜, շունը կալբասը տարավ,- գոռացինք մենք:

-Տար, տար, ես քու ըսենց ընենցըն, տար տենամ առանց խաց ո՞նց ա կուտես,- հայհոյել էր Պատոն շանը՝ հանգիստ լվանալով ձեռքերը:

Ու այստեղ հեքիաթն ավարտվեց: Երկնքից երեք խնձոր ընկավ՝ ինչպես միշտ, մեկը՝ Կյող Պատոյին, մեկը՝ Երեմ պապիկին, որ պատմեց հեքիաթը, մեկն էլ՝ քեզ, սիրելի՛ ընթերցող:

Մորքյուր Վարդոն

-Մորքյուր Վարդոյ Խաչիկըն կսիրեր հաշվապախ Հրանուշին,- սկսեց տատիկս իրեն բնորոշ հետաքրքիր ոճով,- մորքյուր Վարդոն էլ չէր խավնե ըտուն. կասեր. «էտի իմ տուն խարս չըպտի կյա: Ես Կռասիվոյ Գրետին կուզեմ, վերջ»: Ըտենց մի օր մորքյուր Վարդոն կջղայնանա Խաչիկի վրեն, մե պոլ (կես լիտրի կեսը) արաղ կառնի, կեթա ըտոնց տուն: Կասեն. «Բարով էկար, մորքյու՛ր Վարդո: Խե՛ր ըլնի»: Էս էլ կվերու կասի. «Խեր ա, բա ի՞նչ պըտի ըլնի: Էկեր եմ ձեր աղջկան տանեմ ընձի խարս, բայց հենց հմի պըտի շորերը խագցնեմ, տանեմ»: Կասի մե պոլ արաղըն ջեբից կխանի, կլցեն բաժակներըն. կլնի իրեք բաժակ: Կշնախավորեն, ըտուն կառնի կկյա: Իրիկուն Խաչիկն կկյա գործից, ըտուն կտենա: Կասի. «Ա՛յ մեր, էս ո՞վն ա»: Կասի. «Քու կնիկն ա: Կուզես՝ ուզի, չես ուզե՝ էսա: Վերջ»: Ըտենց, կամուսնանան, յոթը խատ էլ էրեխա կունենան: Բա՛…

 

Վա՜շ, ինչ ա կասի

 

Հարցնում ես՝ սիրու՞մ եմ կինո նայել: է՜հ…Այդ ի՞նչ հարց է. բա ոնց: Գիտե՞ս որն է սիրածս կինոն: Հոլիվուդի ֆիլմերից էլ լավն է՝ հավատա: Չէ՛, էդ կինոն հեռուստացույցով ցույց չեն տալիս, ո՛չ էլ համացանցում կարող ես գտնել: Դա այն ֆիլմերից է, որ ամեն անգամ սկսվում է, երբ ֆիլմի գլխավոր հերոսները՝ պապիկիս եղբայրը և նրա կինը, մեր տուն են գալիս: Ու այդ ժամանակ ամեն ինչ պատրաստ է ֆիլմը նկարելու համար. բոլորս սեղանի շուրջ ենք, գինին, բաժակները, արտաքին ու ներքին բոլոր դեկորացիաները…

Ուշադրություն, առաջին կադրը գնաց…

Իիիիիիի…Էս ինչի՞ չի սկսվում: էհ՜, հասկացա, ռեժիսոր ա պետք երևի: Բայց ո՞վ կդառնա էս կինոյի ռեժիսորը: Իիիիիի…..Էտ ինչի՞ եք բոլորդ այդպես վրաս նայում: Ո՞վ՝ ես: Հա, բայց ես անփորձ եմ, համ էլ…Հա, լավ համոզեցիք: Բայց ի՞նչ են անում ռեժիսորները կինոների մեջ…էհ՜, որ ասում եմ անտաղանդ ռեժիսոր եմ, չեք հավատում…Հա, հիշեցի…Պիտի երևի դերասաններին խնդիր տամ (այդպես էին ասում, չէ՞ ), բայց ո՞նց: Չէ, ավելի լավ է` ես ընդամենը հարց տամ: Համ էլ ինձ ներելի է. սկսնակ եմ, չէ՞: Լավ, անցանք «նկարահանումներին». թե չէ առանց կինո կմնամ:

Կադր1 (մի քիչ ռոմանտիկ). -Ժենի՛կ տատի, կպատմե՞ս՝ ո՞նց ամուսնացաք դու ու Սպարտակ պապիկը:

-Բալա՛ ջան, Սպոն սիրահարվել էր ընձի. ըտենց ամուսնացանք,- կարճ ու կոնկրետ պատասխանեց Ժենիկ տատիկը՝ մի քիչ ամաչելով:

-Աղչի, ի՞նչ ա կասի,- զարմացավ Սպարտակ պապիկը,- տո, դու էիր ընձի սիրահարվե:

-Վա՜շ, ի՞նչ ա կասի, ճժեր,- կրկնեց Ժենիկ տատիկը իր ամենահայտնի արտահայտությունը, որի մեջ և՛ ժխտում կա, և՛ զարմանք:

-Բա, որ չիր սիրահարվե, էտ ընչի՞ էիր գալիս մեր աղբյուրից սաղ օր ջուր տանում,- Ժենիկ տատիկը, կարծես թե, վատ իրավիճակի մեջ ընկավ:

-Իմ մեղքըն ո՞րն էր, որ գեղի միակ աղպուրըն ձեր տո՞ւնն էր,- տակից դուրս էկավ նա:

-Բա իմ մեղքըն ո՞րն էր, որ գեղի միակ աղպուրըն մեր յա՞նն էր: Սաղ գեղի աղջիկներըն պըտի ընձի սիրահարվեին,- պարծեցավ  Փնոյ Սպարտակը:

-Իմալ ա ըտենց սուտ կխոսաս …,-կռիվը թեժացրեց սիրահար տատիկը:

-Աղջի՛ Ժենո, էտ դու չէի՞ր գնացե մորդ ասե` սիրահարվեր եմ Սպոյին:

-Ես ըտենց պան չեմ ասե: Ես ուղղակի ասեր եմ . «Մամա՛, Վարազի ախպերըն պանակից էկեր էր, մեզի սաղիս ծեռով պարեվավ…Ծեռն էլ ընենց սիպտա՜կ էր, ընենց փափու՜կ». Էդքան պան…,- վերջացրեց  «չսիրահարված»  տատիկը…

-Վերջ: Իմ ուզած «կադրը» ստացա,- ուրախությունից վեր թռա ես,- Տաղանդ եմ, է, տաղանդ (Ինչ մեղքս թաքցնեմ,  շատ գլուխգովանն եմ,  ախր ): Լավ է՜, գնամ նոր նյութ գրեմ, ուղարկեմ «Մանանա»:

-Լալա՛, Էս ի՞նչ սատանա մտավ էս էրեխու մեջ,- ասաց Ժենիկ տատը իմ տատիկին, որ շատ է հավատում նման բաների:

-Սատանա չի, Ժենո, ժուռնալիստական պաներ են, կխասկընա՞ս,- հանգստացրեց նրան տատս, իսկ ես, իմ հայտնագործությունից ոգևորված, դուրս եկա սենյակից՝ թուղթ ու գրիչ փնտրելու:

 Հ.Գ. Քիչ անց ես արդեն բաց դռնից տեսա, թե ինչպես էին իրար մեջքով հենվել այդ երկու նահապետական կյանքի ներկայացուցիչները: Դա իրենից ներկայացնում է մի մեծ ընտանեկան լուսանկար, որում և՛ սեր կար, և՛ հարգանք, և՛ կորուստ ու ցավ, և՛ հաղթահարում ու դժվարություն, բայց ամենակարևորը` տարիների հավատարմությունն ու հոգատարությունն էր, որ շրջանակում էր այդ հրաշք լուսանկարը:

 

 

Վերջաբանի փոխարեն

Սիրելի՛ ընթերցող, թու՛յլ տուր, այս հոդվածում այսքանով ավարտել տատիս հեռախոսագրքում «ապրող» մարդկանց մասին զվարճալի պատմությունները: Դրանք անչափ շատ են ու հետաքրքիր: Հույս ունեմ, որ նյութս քեզ դուր եկավ. չէ՞ որ միշտ էլ հետաքրքիր է իմանալ, թե ինչ կենցաղով էին ապրում մեր տատիկ-պապիկները և ինչ էին մտածում կյանքի այս կամ այն հարցի շուրջ: Հույս ունեմ, ու համամիտ ես, որ մենք շատ բան ունենք նրանց պարզ ու հասարակ կենցաղից վերցնելու: Այս նյութով ես ուզում եմ, քեզ և ինձ տանել դեպի արմատը. այնտեղ, որտեղից մենք սկսել ենք և  որտեղ էլ կվերջանանք:

 

Շունը

-Ախ, Աստված իմ, տեսնես գոնե մի րոպե այս ձայնը կդադարի՞, թե՞  ոչ… Ուֆ,- ասացի ես  դժգոհ դեմքով ու գլուխս մտցրի վերմակի տակ: 

Անցավ մոտավորապես կես ժամ, բայց այդ անտանելի հաչոցը չէր դադարում: Արդեն մի երկու շաբաթ էր, ինչ ես անընդհատ, ամեն գիշեր լսում էի այդ ձայնն  ու չէի կարողանում գոնե մի րոպե աչք կպցնել: Հանկարծ  հասկացա, որ վերմակը ինձ չի «փրկի»,  ու ապավինեցի բարձի  օգնությանը՝  փորձելով սողալով մտնել նրա տակ, բայց  ոչ… Դա էլ չօգնեց: Վերջապես ընդունեցի այն միտքը, որ ես այս գիշեր ևս չեմ քնելու, ինչպես նախորդ և վերջին մի քանի օրերը ու քնատ շարժումներով վեր կացա անկողնուց: Իմ ստեղծած աղմուկից արթնացավ տատս, որ պառկած էր կողքի մահճակալին, ու անհանգստացած տոնով ասաց.

-Հը՞, բալես, ի՞նչ ա էղել, ինչի՞ չես քնում:

-Ուֆ՜, տատի, մի ասա, հա՞, խնդրում եմ: Արդեն մի երկու շաբաթ ա, ինչ ձեր տանն եմ, ու մի գիշեր անգամ չեմ քնել այդ ընթացքում,- ասացի ես` վերմակը բարկությամբ մի կողմ հրելով:

-Ընչի՞, բալես,- անհանգստացավ տատս,- կարո՞ղ ա տեղդ փափուկ չի:

-Չէ, տատի, ի՞նչ տեղ, է՜,- պատասխանեցի ես` քունս կիսատ մնացած երեխայի դժգոհությամբ,- էդ անտեր շունն ա մեղավոր, որ ամեն գիշեր պարտաճանաչ կերպով քունս խանգարում ա:

-Է՜, բալես, անտեր ա, բա ինչ ա,- ցավագին գլուխը թափ տվեց տատս,- դրա տերերն էլ թողին գնացին:

-Ո՞ւր, տատ, ո՞ւր,- անփույթ հարցրի ես, քանի որ այդ գիշերվա կեսին ինձ ընդհանրապես չէր հետաքրքրում այդ:

-Խոպան,- մի կերպ լսելի եղավ նրա բերանից:

Մի քանի րոպե լռություն էր: Հետո տատս, չգիտեմ ինչու, սկսեց հուզված տոնով պատմել այդ ընտանիքի պատմությունը: Ասում էր, մի տարի առաջ էր, որ գնացին Հայաստանից, որ ամեն ինչ ունեին, բայց գնացին, որ թողեցին իրենց տունը առանց ափսոսալու, իրենց շանը՝ առանց խղճի խայթի, ու հիմա մի տարի է՝ այս շունը ամեն գիշեր հաչում ու տերերին է կանչում, որ չի լքում տունը, որ հավատարիմ է: Ասում էր, որ ասում են, թե նրանք հայերեն էլ չեն խոսում, որ մոռացել են, որ հայ են, որ ինքը մեղադրում է, որ ինքը չի մեղադրում, որ այսպես, որ այնպես, որ…, որ…, որ…

-Տատ, տեսնես դրանք չե՞ն լսում էդ խեղճ կենդանու ձայնը,- հարցրի ես զգացված տոնով:

-Է՜ բալես, դրանք մի շան չափ հավատարմություն էլ չունեցան իրենց տանը, իրենց հայրենիքին, իրենց հող ու ջրին: Գնա, գնա, բալես, արդեն լուսանում ա,- վերջացրեց տատս դառը հեգնանքով ու դուրս եկավ սենյակից:

Այդ օրվանից անցել է երկո՞ւ… Չէ, չէ, համարյա երեք տարի: Հիմա ես էլի տատիկենց տանն եմ, ու հիմա էլի գիշեր է դրսում, ու լսվում է այդ նույն շան հավատարիմ ու անդավաճան հաչոցը: Ու ամեն անգամ, երբ լսում եմ, թե այսինչը կամ այնինչը թողին, գնացին երկրից, բերանիս մի անկյունում սառում է այն նույն հեգնանքը, ինչ տարիներ առաջ տատիս մոտ, և ուղեղիս մեջ արձագանքում են տատիս խոսքերը. «Է՜, բալես, մի շան հավատարմություն էլ չունեցան…»:

Մաքրավան

Լուսանկարը՝ Վալեր Հարությունյանի

Լուսանկարը՝ Վալեր Հարությունյանի

Մեր գյուղը համեստ գյուղ է: Այն շատ մեծ չէ: Նույնիսկ Մարտիրոս Սարյանի տուն-թանգարանում մի նկար կա, որտեղ Սարյանը պատկերել է Մաքրավանի համայնապատկերը: Գյուղը բաժանված է երկու մասի՝ նոր թաղամաս և Մաքրավան: Նոր թաղում մարդիկ մռայլ են, թեև ապրում են շքեղ տներում և ունեն ամեն ինչ՝ լավ ապրելու համար: Դա մեր գյուղի ամենալուռ թաղամասն է, որը ինձ դուր չի գալիս: Նույնիսկ այդ թաղամասում ապրող իմ ընկերն ասում է, որ իրեն դուր չի գալիս իրենց թաղամասը, քանի որ այնտեղ մարդ չկա, ում հետ ինքը կարող է խաղալ: Դրա համար նա ստիպված է լինում գալ, հասնել մեր թաղամաս, որտեղ աղմկոտ է և ուրախ: Թեև մարդիկ էլ ապրում են համեստ ու պարզ կյանքով:

Ես ապրում եմ Միկրոյում

Իմ թաղամասը շատ փոքր է, հենց այդ պատճառով ստացել է Միկրոշրջան անունը: Միկրոն Հրազդանի թաղամասերից է: Այն բոլոր մյուս թաղամասերի նման գեղեցիկ չէ. ոչ ասֆալտապատված է, ոչ ունի գեղեցիկ այգի, ոչ զբոսանքի վայր, ոչ խաղահրապարակ: Բայց իմ կարծիքով, մարդիկ, որոնք ապրում են այստեղ, հիանալի մարդիկ են: Օրինակ, մեր հարևաններից մեկը, ում անունը Ժորա է (մենք նրան Ժորիկ ենք ասում), սուրճը խմում է աղով: Նա միշտ մեր մյուս հարևանի դուռը թակում է ազդանշանով, և այդ ազդանշանը միշտ ինձ խորհրդավոր է թվացել: Մի մարդ էլ կա, ով միշտ անցնում է բոլոր շենքերի բնակարաններով և գումար կամ հաց է ուզում, վերջում էլ  օրհնում է և հեռանում: Նա ճանապարհին բոլորին բարևում է: Մարդիկ նրան խենթ են համարում, բայց ինձ համար նա հրաշալի անձնավորություն է:

Թեկուզ իմ թաղամասը այնքան էլ գեղեցիկ չէ, բայց լավն է: Միկրոյում առաջ շատ բնակիչներ են եղել, այժմ՝ ոչ: Արտագաղթի պատճառով է երևի: Իսկ արտագաղթի պատճառն էլ աշխատատեղերի փակումն էր: Առաջ կային մի քանի գործարաններ, օրինակ, ցեմենտի գործարանը, «Միկա», «Շուշան» ռադիոսարքավորումների գործարանները, որտեղ աշխատանքի էր անցել մեր բնակչության մեծ մասը: Այդ գործարանները փակվեցին, և մարդիկ ստիպված եղան արտագաղթել ու աշխատանք գտնել այլ տեղերում: 

Արտագաղթի իմ բաժինը

Ես ունեմ բազմաթիվ երազանքներ և նպատակներ: Ներկայումս ինձ համար շատ ծանր շրջան է, որովհետև լավ կրթություն ստանալու նպատակով վեց տարեկան հասակում վերադարձել եմ հայրենիք: Անկեղծ ասած, չգիտեմ՝ հայրիկս ճի՞շտ է վարվել, որ ինձ բերել է այստեղ, իսկ եղբայրներս մնացել են Ռուսաստանում: Խոստովանում եմ, որ չեմ զղջում այստեղ կրթություն ստանալու համար: Պարզապես, ես մտածում և մտահոգվում եմ. դեռ ունեմ սովորելու հինգ տարի, բայց արդեն մտածում եմ, որ աշխատանք չեմ գտնելու: Ինձ այստեղ մնալու համար միայն խանգարում է կարոտը: Բայց մեծանալուս համընթաց սկսում եմ մտածել, որ պետք է ինքս ձևավորեմ իմ հետագա կյանքի ուղին և չպետք է մտածեմ, որ աշխատանք չեմ գտնելու: Եթե ես մի փոքր ջանք ներդնեմ և կարողանամ հասնել իմ նպատակին, կարող եմ այստեղ լավ աշխատել և, ինչու չէ, օգնել նաև եղբայրներիս, որպեսզի նրանք վերադառնան Հայաստան:

Որոշ ժամանակ առաջ մեր ուսուցիչներից մեկը դասարանին հարց ուղղեց, թե ինչպես ենք պատկերացնում մեր հետագա կյանքը՝ սկսած այս տարիքից: Բոլորի գրածները հավաքելուց հետո նա ասաց, որ իմն ամենահետաքրքիրն է: Ես բոլորի նման չէի գրել սիրո և ընտանիք ստեղծելու մասին, այլ նշել էի, որ ուսումս ավարտելուց հետո պետք է գտնեմ լավ աշխատանք, իմ երախտագիտությունը հայտնեմ ծնողներիս, կատարեմ նրանց անկատար, բայց հավանական թվացող երազանքները: Դրանից հետո արդեն կարող եմ մտածել կյանքի մնացած բարիքների մասին:

Ես շատ եմ կարոտում իմ հարազատներին: Գիտեմ, որ ինձնից առավել տանջվում է մայրս, քանի որ նա հիմա իմ կողքին է և չի տեսնում իր որդիներին, չի տեսնում, թե ինչպես է մեծանում իր թոռը: Շուտով կծնվի նաև եղբորս երկրորդ երեխան, իսկ մայրիկս չի զգա նաև նրա փոքր ժամանակվա քաղցրությունը: Պաշտում եմ մորս և հորս: Նրանց համար շատ դժվար է հիմա: Ես դա հասկանում եմ, չէ՞ որ, որքան էլ նրանք հիմա փորձում են ինձ համոզել, որ մեծացել են, իրենց համար կարևորը իրենց զավակների երջանկությունն է, ես շատ լավ հասկանում եմ, որ նրանք պետք է միասին լինեն: 

Մեղրաձորի ոսկու հանքը

Մեղրաձոր գյուղում, Փամբակի լեռնաշղթայում, վաղուց ի վեր հայտնաբերվել են ոսկու հարուստ պաշարներ: Դեռևս 19-րդ դարից կառուցվել և շահագործման է հանձնվել ոսկու փակ հանք: Մինչև այսօր այն որոշ խափանումներով աշխատում է և մեծ քանակությամբ ոսկի ապահովում ողջ Հայաստանին: Այն իր չափերով և ծավալած գործունեությամբ գերազանցում է Սոթքի ոսկու հանքին:

Չնայած հանքավայրը գյուղի բնակչության հիմնական մասի համար ապրուստի միջոց է, բայց այնուամենայնիվ, շատ վտանգավոր աշխատանք է: Հանքահորերը գտնվում են ոչ այնքան լավ պայմաններում, և շատ հաճախ հնարավոր չի լինում խուսափել փլուզումներից ու ցավալի պատահարներից: Դրանցից երկուսը ինքս եմ մտաբերում՝ 2008 և 2013 թվականներին: Բացի փլուզումներից, էլի շատ վտանգներով է լի հանքափորի աշխատանքը: Հանքերում արտանետվում են թունավոր, կյանքի համար վտանգավոր նյութեր: Դրանք վնասաբեր են ոչ միայն հանքում աշխատողների կյանքի համար, այլև ողջ գյուղի բնակչության, և նպաստում են շրջակա միջավայրի աղտոտմանը:

Դուրս բերված ոսկու հանքաքարը գնացքներով տեղափոխվում է Արարատ, ենթարկվում քիմիական և մեխանիկական մշակման և կորզվում ոսկին:

2012 թվականի դեկտեմբերից գյուղում սկսեցին լուրեր շրջանառվել, որ ցանկանում են ոսկու հանքին կից ոսկու կորզման գործարան բացել: Մեր գյուղի անդորրը խախտվեց: Ամենուրեք, անկախ տարիքից և սեռից, խոսում էին այդ մասին, անգամ երբեմն վեճեր էին ծագում դրա շուրջ: Գյուղի բնակչությունը բաժանվել էր երկու մասի՝ մի մասը կողմ էր գործարանի բացմանը, մյուս մասը, ընդհակառակը, կտրականապես դեմ էր դրան: Ավելի ուշ խոսակցությունները փոխվեցին գործնական քայլերի: Նախ, դեմ արտահայտվողները հանրահավաք կազմակերպեցին գյուղպետարանի դիմաց, իրենց բողոքի մասին տեղեկացրին գյուղապետին և ավագանուն: Նշեմ, որ դեմ արտահայտվողները դեմ էին գործարանի աշխատելուն, քանի որ, ըստ նրանց, գործարանն աշխատելիս կարտանետեր ցիանաթթու, ինչը շատ վտանգավոր է շրջապատի համար: Մյուս կողմը չէր ժխտում ցիանաթթվի արտանետման հանգամանքը, բայց և պնդում էր, որ այդ քանակությամբ վտանգավոր չէ:

Ի վերջո, վեճերը թեժացան: Շուտով գյուղ եկան բնապահպաններ, քիմիկոսներ, գիտնականներ, ովքեր ևս տարբեր կարծիքներ ունեին: Անց էին կացվում բուռն քննարկումներ, ուսումնասիրություններ: Ողջ համացանցը հեղեղված էր այդ լուրերով, «Մեղրոձոր-գոլդ» ՓԲԸ-ի տնօրենը ևս լուրջ քննարկումների մեջ էր: Շուտով վիճակն էլ ավելի թեժացավ, և հարցը հասավ ՀՀ նախագահին:

Ամեն դեպքում, գործարանի բացումը գյուղին  աշխատատեղեր կապահովեր, գյուղի սոցիալական դրությունը կբարելավվեր:

Այնուամենայնիվ, այս պատմությունը չի հանգել իր վերջնակետին: 

shushan nor

Ժամանակի հերոսը

Գրողին պիտի իր գրքերում փնտրեսԼևոն Խեչոյան

Ամիսներ առաջ էր, որ ծանոթացա Լևոն Խեչոյանի հետ: Որոշել էի ֆիլմ նկարել նրա մասին: Երբ այդ մասին ասացի ծանոթներիս, մի քիչ թերահավատությամբ նայեցին դրան: Ասացին, որ իզուր չգնամ նրանց տուն ու հարցնեմ նրան. նախ, որովհետև դեռ փոքր եմ, փորձ չունեմ, և հետո` ինձնից առաջ քանի՜- քանի՜ լուրջ ռեժիսորների է մերժել…

Բայց ես չլսեցի ոչ-ոքի ու որոշեցի անձամբ գնալ նրանց տուն ու իրենից ստանալ կամ մերժում, կամ համաձայնություն:

Իմանալով միայն, որ ապրում է Հրազդանի Միկրոշրջան թաղամասում գտնվող հիվանդանոցի մոտակայքի ինչ-որ շենքում, որի վրա գրված է «Հարություն», ես, ամիսներ առաջ ճամփա ընկա մեծ գրողի տուն: Շփոթված էի, չգիտեի` ինչ էի ասելու նրան, որտեղից էի սկսելու. «Բարև ձեզ: Ես Շուշանիկն եմ: Տասնվեց տարեկան եմ: Ձեզ հետ միասին ապրում եմ Հրազդանում և ուզում եմ ֆիլմ նկարել Ձեր մասին, չնայած ոչ ոք չի հավատում, որ կստանամ Ձեր համաձայնությունը, բայց ես եկել եմ անձամբ դա Ձեզնից լսելու…»: Այդ ժամանակ իմ մտքերը ինձ ծիծաղելու աստիճան սարսափելի էին թվում: Ես որոշեցի ոչինչ չմտածել այդ պահին, բացի իրենց տունը գտնելուց: Հուզմունքս ավելի էր ավելանում, երբ ճանապարհին ում հարցնում էի, թե չգիտե՞ն արդյոք որտեղ է ապրում Լևոն Խեչոյանը, բոլորը տարակուսած նայում էին ինձ, կարծես, թե ինձ բարկացնելու համար, եւ դա նրանց հաջողվում էր: Փոքր ժամանակ ես մտածում էի, որ հայտնի մարդիկ (գրողները, դերասանները, երգիչները…) մի տեսակ անիրական, ոչ շոշափելի էակներ են: Ինձ թվում էր` նրանք ո՛չ հաց են ուտում, ո՛չ ջուր խմում, ո՛չ էլ սովորական մարդու կյանքով ապրում: Նրանց հանդեպ ունեցած խորը ակնածանքս ստիպում էր ինձ առասպելականացնել մտավորական ասված կերպարը: Ես, այդ պահին, երբ մարդիկ շշմած նայում էին ինձ` Խեչոյանի անունը լսելիս, մխիթարվում էի այն մտքով, որ գուցե նրանք չեն կարող երևակայել անգամ, թե Խեչոյանի նման մեծ գրողը կարող է ապրել իրենց հետ կողք-կողքի:

Վերջապես գտա շենքը: Թակեցի առաջին հարկի բնակարաններից մեկի դուռը.

-Կներեք, Լևոն Խեչոյանն այստե՞ղ է ապրում,- հարցրեցի ես:

-Վերև, – ասաց դուռը բացած կինը` մատը վեր ուղղելով:

-Լավ, շնորհակալություն,- ասացի ես ու բարձրացա վեր:

Հաջորդ դուռը:

-Կներեք, Լևոն Խեչոյանն այստե՞ղ է ապրում,- հարցրի ես երկրորդ անգամ:

-Մի հարկ վերև բարձրացեք,- եղավ պատասխանը:

-Կներեք, Լևոն Խեչոյանն այստե՞ղ է ապրում: Ինձ ասացին…,- խոսքը բերանումս կիսատ մնաց:

-Այո, այո, համեցեք ներս,- ասաց մեղմ դիմագծերով ու շարժուձևով մի կին: Այնպիսի տպավորություն էր, կարծես, թե ինձ վաղուց սպասում էին այնտեղ: Հետո ինձ ուղեկցեց Լեւոն Խեչոյանի աշխատասենյակ: Շատ յուրահատուկ վայր էր դա: Սենյակն ամբողջությամբ լցված էր արվեստի գործերով: Պատերը գրքերի ու կտավների առատությունից չէին երևում: Կային նաև կիրառական արվեստին առնչվող բավականին հին իրեր: Մի խոսքով, դա ավելիշատ նման էր թանգարանի, քան աշխատասենյակի:

Գրքերի ծանրությունից կռացած գրասեղանի առաջ նստած էր ինքը՝ Լևոն Խեչոյանը: Բարևեցի, հետո ներկայացա, թե ով եմ: Ասացի` ուզում եմ ֆիլմ նկարել իր մասին: Պատմեցի ամեն ինչ՝ սկսած մարդկանց թերահավատությունից բռնածս գործի հանդեպ: Ժպտաց, հետո ասաց, թե ճիշտ եմ արել, որ չեմ լսել ոչ ոքի ու եկել եմ, ավելացնելով, որ, եթե մարդը ուզում է ստեղծագործել, չպիտի մերժես նրան: Հետո երկար, զննող հայացքով նայեց ինձ ու հարցրեց.

-Գիտե՞ս, թե ինչքան դժվար է արվեստի ուղով քայլելը:

-Գիտեմ,- ժպտալով պատասխանեցի ես,- բայց ուզում եմ զգալ այդ հաճելի դժվարությունը:

Նա նորից ժպտաց: Կարծես թե նրան իմ պատասխանը դուր եկավ: Հետո հարցրեց, թե ինչու եմ ուզում հենց իր մասին ֆիլմ նկարել: Ես էլ անկեղծ պատասխանեցի, որ այդ ֆիլմով նախ իմ, հետո էլ իմ ընկերների համար ուզում եմ բացահայտել Լևոն Խեչոյան մարդուն ու գրողին: Չձևացրի, փորձեցի լինել պարզ, առանց այլևայլությունների: Անկեղծ մարդկանց դուր է գալիս պարզությունը: Չասացի, որ ինչ-որ լուրջ վավերագրող ռեժիսոր եմ: Չթաքցրի նաև, որ դա իմ առաջին լուրջ գործն է լինելու, բայց դա չխանգարեց նրան, որ համաձայնվի: Միայն ասաց, որ առողջական խնդիրներ ունի ու երկու օրից գնում է Գերմանիա բուժման անորոշ ժամանակով, և ֆիլմը նկարահանել հնարավոր կլինի միայն իր վերադարձից հետո: Փոխանակվեցինք հեռախոսահամարներով: Խեչոյանը խոստացավ, որ վերադառնալուց հետո անպայման կզանգի: Ես էլ կատակեցի, թե, եթե ինքը չզանգի, ես անհամեստություն կանեմ ու առաջինը կզագեմ: (Էլ ինչ իմանայի, որ հավերժ լռելու էր նրա հեռախոսը, և իմն էլ երբեք հնարավորություն չէր ունենալու զանգել նրան): Հետո խոսեցինք մի քիչ արվեստից, գրականությունից, դպրոցից… Եկավ հրաժեշտի պահը: Նա ինձ իր գրքերից նվիրեց: Հետո ճանապարհեց մինչև աստիճանները՝ չնայած ինքնազգացողությունն այնքան էլ լավ չէր: Հրաժեշտ տվեցինք միմյանց: Վերջում ժպիտով նայեց ինձ ու ասաց.

-Ես քեզ հաջողություն եմ մաղթում:

-Շնորհակալ եմ,- ասացի ես՝ կարծես օդի մեջ զգալով կորստի հոտը: Երևի մի ժամ էի մնացել նրանց տանը, բայց ասես այդ աշխատասենյակում՝ գրողի աշխարհում, ժամանակն ու տարածությունը այլ կերպ են ընթանում: Մի ժամում մի տարվա տպավորություններ էի ստացել: Հիմա եմ հասկանում, որ ես հայտնվել էի այն տարօրինակ «գործարաններից» մեկում, որտեղ արվեստագետը՝ գրողը, ստեղծում է հերոսներ և նրանց պահ է տալիս գրքի էջերին: Երբ մենք գիրք ենք կարդում, այդ հերոսները, զգացմունքներն ու հույզերը դուրս են գալիս գրքի էջերից և լցնում մեր տները, այնտեղից անցնում են մեր էության մեջ, և առասպելն ու տեսիլքը դառնում են իրական: Ինչքա՜ն շատ են զգում արվեստագետները ու ինչքա՜ն նուրբ, և դրանից այնքան շատ է հասնում մեզ, ու դեռ էլի քիչ ենք զգում նրանց զգացածից: Հենց դրանում է կայանում արվեստագետի ու սովորական մարդու տարբերությունը:

Մեր հանդիպումից հետո ես ակտիվ կերպով սկսեցի կարդալ Խեչոյանի գործերը, գլխումս սցենարներ գրել- ջնջել: Աչքերիս առջևով անցնում էին ֆիլմի կադրերը, բայց ես զանգ չէի ստանում գրողից: Իմ ոգևորությունը փոխանցվել էր բոլոր ծանոթներիս, ընկերներիս, հարազատներիս: Բոլորը փորձում էին տեղեկություններ բերել ինձ գրողի մասին. ճիշտ, թե սխալ, նրանց համար կարևոր չէր, միայն, թե գոհացնեին ինձ: Եվ այսպես, մի օր ինձ տեղեկություն հասավ, թե Խեչոյանը վերադարձել է Գերմանիայից: Ես նորից գնացի նրանց տուն, բայց պարզվեց սուտ լուրեր էին: Բավականին երկար զրուցեցի կնոջ՝ տիկին Ամալյայի հետ: Մենք նստել էինք գրողի աշխատասենյակում, և ես ուշադրությամբ լսում էի տիկին Ամալյայի պատմությունները ամուսնու մասին: Հանկարծ աչքս ընկավ անկյունում դրված հսկայական թղթերի կույտին:

-Ի՞նչ է սա, տիկի՛ն Ամալյա,- հարցրեցի ես հետաքրքրությամբ:

-«Մհերի դուռը» վեպի սևագրերն են: Գրասեղանի վրա էլ մաքրագիրն է: Լևոնն ամեն ինչ պատրաստեց, գնաց: Ասաց` Գերմանիայից գամ, նոր կտպենք,- պատասխանեց նա խորին հավատով:

Ես էլ շարունակում էի անհամբեր սպասել նրա վերադարձին, ու մի օր…

Երբեմն մահը այնքան ծիծաղելի և փոքր երևույթ է դառնում, երբ փորձում է սպանել կյանքը: Կյանքը հզոր երևույթ է, և ոչ մի մահ երբեք չի կարող հաղթել նրան…

Մի քանի օր առաջ գրախանութում էի: Մի աղջիկ կար այնտեղ: Երևի կլիներ իմ տարիքին: Գրախանութից գնեց Լևոն Խեչոյանի գրքերից մեկը ու շտապով դուրս թռավ խանութից՝ կարծես չհամբերելով ծանոթանալ գրքի բովանդակությանը:

-Տարօրինակ աղջիկ է,- ասաց գրավաճառը,- այսօր արդեն երկրորդ անգամն է գնում նույն հեղինակի գիրքը:

Թվում է՝ թե մարդը չկա, և նա չպիտի ապրի, բայց արի ու տես, որ նա ապրում է և նույնիսկ արժեքներ է դաստիարակում: Այդ ժամանակ դու ևս մեկ անգամ հասկանում ես, որ, իրոք, մահը ծիծաղելի երևույթ է, երբ հիշողություններն ու մարդը, արվեստն ու գրականությունը դառնում են չխամրող արժեքներ:

Հ.Գ. Այսօր բավականին շատ է խոսվում Լևոն Խեչոյան գրողի ու մարդու մասին: Բոլորը փորձում են ինչ-որ բան հիշել, պատմել: Չեմ ուզում, որ նյութս դասվի դրանց շարքին, չնայած, որ բավականին զիջում է: Ուզում եմ, որ պատմությունս կարդացողները մի պահ կանգ առնեն մտածելու այն իսկական արժեքների մասին, որոնցով պիտի դաստիարակվեն: Գրքերի մեջ փնտրեք իրական արժեքները: Նրանք Ձեր կողքին են:

 

Իմ պապի հերոս հայրը

Հարցազրույց պապիկիս` Աշոտ   Թադևոսյանի հետ, իր հայրիկի՝ Ավետիս Մխիթարյանի  մասին, ով մասնակցել է  Երկրորդ   համաշխարհային   պատերազմին

- Պապիկ, քանի՞ տարեկանում է հայրդ մասնակցել Երկրորդ Համաշխարհային պատերազմին:

-1939 թվականին զորակոչվել է բանակ: Երեք տարի հետո, երբ սկսվեց  Մեծ Հայրենականը, հայրս քսանմեկ տարեկան էր:

-Պատերազմի ընթացքում ի՞նչ կոչումներ է ստացել:

-1939-1945 թվականներին մասնակցելով Երկրորդ համաշխարհային պատերազմին և Մեծ հայրենականին, շարքային զինվորից հասել է ավագ լեյտենանտի կոչման:

-Պատերազմի ընթացքում վիրավորվե՞լ է:

-Պատերազմի ընթացքում վիրավորվել է երեք անգամ: Առաջին անգամ վիրավորվել է 1941 թվականի հոկտեմբերի տասին` ձախ ոտքից, երկրորդը` 1942 թվականի փետրվարի հինգին` գոտկատեղից,  և երրորդ անգամ` 1944 թվականի հոկտեմբերի հինգին, թիկունքից: Վերջինը շատ ծանր էր, ինչպես նշում է իր ինքնակենսագրականում, թշնամու տանկային գրոհը կասեցնելու ժամանակ նետվելով առաջ, նռնակով պայթեցրել է հակառակորդի տանկը, սակայն պայթյունից առաջացած բեկորներից խուսափելն անհնար է եղել:

-Պատերազմի ավարտից հետո շարունակե՞լ է ծառայությունը:

-Այո, պատերազմից հետո զորակոչվել է Հունգարիայի Բեկեշ քաղաք, որտեղ շարունակել է ծառայությունը ներքին զորքերում:

-Ինչ որ հուշեր կա՞ն՝ կապված Ավետիս Մխիթարյանի բանակային և պատերազմական ընկերների հետ:

-Այո, օրինակ նրա բանակային ընկեր Դանչիշին Նիկոլայը 1945 թվականին պատերազմի ավարտից հետո նրան նվիրել է մի ալբոմ իր իսկ գրած ոտանավորներով և երգերով: Կան նաև շատ նկարներ իր պատերազմական տարիներից:

-Ի՞նչ շքանշաններ է ստացել:

-Ստացել է շատ շքանշաններ, որոնցից են, օրինակ, «Կարմիր աստղի», Հայրենական մեծ պատերազմի առաջին աստիճանի շքանշաններ և այլ հուշամեդալներ:

 

Ես ու հայրս

Հայրս ու իր մասին բոլոր հիշողություններն ինձնից անբաժան են: Հիշում եմ, երբ փոքր էի, հայրս, ինձ ու եղբորս մանկապարտեզից վերցնելով, տարավ մեր քաղաքի ամենամեծ խանութը և մեզ համար գնեց մեր սրտի ուզած խաղալիքները: Իսկապես շատ էի ուրախացել… Չգիտեմ, հորս հետ կապված ամեն մի հուշ ինձ տանում է իմ մանկություն: Չափից շատ եմ հարգել հորս՝ վախենալու չափ: Հիշում եմ, որ մեր խանութի դիմացով վախով էի քայլում ու երկար նայում իր ուղղությամբ, որ բարևեի: Մի անգամ կողքի խանութի աշխատակցուհին ինձ կանչեց և հարցրեց, թե ինչու ուրիշ երեխաների պես հորս չեմ գրկում, իսկ ես ամոթից գետինը մտա, որովհետև հորս անունը լսելիս ես կարծես վախենում էի: Հիմա եմ խոստովանում, որ նրանից վախեցել եմ, և մեր հարաբերությունները չեն եղել այնպիսին, ինչպիսին բոլոր հայրերի ու դուստրերի միջև են:

Ինձ համար մեր հարաբերությունները նման են արհեստական սառույցի կույտի, որը մի վայրկյանում ջարդվեց… Այդ օրը գնացել էինք հիվանդանոց՝ հորս տեսնելու: Վիրահատությունից հետո առաջին անգամն էր, որ հայրս մեզ տեսնելու էր: Չեմ կարող  նկարագրել այն զգացումը, որ ունեցա այդ պահին: Հայրս ինձ ամուր գրկեց և համբուրեց: Կարծես այդ մի քանի րոպեում նա լրացրեց այն բացը, որն առաջացել էր մինչ այդ: Կյանքիս ամենաերջանիկ պահերից մեկն էր՝ չնայած հայրս այդ վիճակում էր:

Ես սկսեցի հորս ավելի շատ սիրել և սիրում եմ այժմ: Ճիշտ է, անունս Արփինե է, բայց նա միակն էր, ով ինձ «չամիչ» էր ասում… Ես նրա չամիչն էի…

Հպարտանում եմ նրանով, որովհետև նա շատ լավ հայր էր…