Այսօր իմ կյանքում շատ կարևոր օր է։ Ասում են` կարևոր օրերը պատահական են գալիս։ Այդպես է, որ կա։ Ես երեկ իմացա, որ իմ հայրենի Բյուրեղավան քաղաքի Մշակույթի տանը տեղի է ունենալու հանդիպում ընթերցասերների ու պարոն Հովիկ Չարխչյանի միջև։ Անկեղծ ասած, նախկինում նրա գրքերի մասին լսել էի, բայց չէի մտածել հեղինակին հանդիպելու մասին։ Այսպես, մի քանի բան նրա մասին կարդալուց հետո և իհարկե Սևակի մասին զրուցելու մեծ ցանկությամբ, ես ու իմ բանասեր ընկերը ճանապարհ ընկանք դեպի մեր քաղաքի ամենագունեղ շենք։ Կարմրահեր այս շենքի ներսում հեզ հարսի պես թաքնված է Բյուրեղավանի համայնքային գրադարանը։ Այստեղ կան բազում գրքեր` դասական և ժամանակակից գրողների գլուխգործոցները։

Ճանապարհին ուժեղ քամի էր, հետո անձրև սկսվեց, բայց տաղանդաշատ գրողին բացահայտելու ցանկությունը ամեն ինչ մոռանալ տվեց։ Եվ ահա այդ տպավորիչ հանդիպման հույզերով եկել եմ կիսվելու ձեզ հետ։
Պարոն Չարխչյանը շատ անմիջական ու անկեղծ գրող է։ Նա հեղինակ է մի շարք գրքերի, որոնցից թերևս ամենաընթերցվածը «Սուլամիթա. Սևակի մեծ սերը» փաստագրական վեպն է։ Բնականաբար մեր զրույցը կիսատ կլիներ առանց Սուլամիթայի մասին խոսելու։ Հարցին, թե  նա հանդիպե՞լ է Սուլամիթային, գրողը պատասխանեց, որ Իսրայելում ապրող տիկնոջ հետ միայն հեռախոսազանգերի և նամակագրության միջոցով է կապ հաստատել և ի վերջո ձեռք բերել Սևակի և Սուլամիթայի արժեքավոր նամակները։
Արիստոտելի, Ռեմարկի, Սելինջերի ու շատ այլ հռչակավոր մարդկանց մասին խոսեց պարոն Չարխչյանը. իսկապես հաճույք էր նրան լսելը։ Նա մեզ պատգամեց լինել հետաքրքրասեր և հաճախ տալ «ինչու» հարցը։
-Երբ ասում ենք` ժուկով-ժամանակով, այդ բաղադրյալ բառի մեջ ի՞նչ է նշանակում ժուկովը,- ծիծաղկոտ հայացքով հարցրեց նա, ապա նկատելով մեր անորոշ հայացքը` շարունակեց։- Ժուկովը առասպելական ծերունի է, ով ժամանակն է խորհրդանշում։ Նրա ամեն ձեռքում մի կծիկ կա։ Երբ սև կծիկը վեր է բարձրացնում` մթնում է, իսկ երբ սպիտակ կծիկն է բարձրացնում` բացվում է լույսը։ Նման հարցեր հաճախ տալով ու փորձելով բացահայտել տարբեր երևույթների պատճառը, դուք ավելի կհարստանաք գիտելիքներով։

Հեղինակության մասին խոսելիս պարոն Չարխչյանը մտաբերեց Արիստոտելի մասին մի պատմություն, թե ինչպես նա պնդում էր, որ ճանճը չորս ոտք ունի, և միայն շատ դարեր անց մի մարդ  համարձակվեց ասել, որ իրականում ճանճը չորսի փոխարեն վեց ոտք ունի։ Ի վերջո պարոն Չարխչյանը նշեց, որ իր համար անկարևոր են փառքն ու հեղինակությունը ու սիրում է գրելու գործընթացը և հավելեց, որ եթե յուրաքանչյուրս մեր աշխատանքը լավ կատարենք, ամեն բան լավ կլինի, ու հայրենիքը կշենանա։ Ես լիովին համաձայն եմ նրա հետ։

Քանի դեռ հայ գրականությունը ունի Հովիկ Չարխչյանի նման գրողների, մենք հարատևելու ենք սերնդեսերունդ։ Թումանյանի հաջորդները նույնպես կարող են լուսավորել մեր կյանքը իրենց յուրահատուկ մտածողությամբ, պարզապես պետք է արժանի ձևով գնահատենք մեր բոլոր ժամանակների մեծերին։

Ականջակալներս հանեցի ու փորձում եմ գտնել Արմանին՝ պրոսպեկտի «Քոֆիշոփի» դիմաց հավաքված մի տասը-տասներկու ջահելների դեմքերի մեջ։ Ահա, գտա, բայց ուղիղ իր դիմացը մի գանգրահեր կին կար։

Ալյուրի մի մեծ տուփ ընկավ պահարանից ու փոշու ալիք ուղարկեց սեղանով մեկ։

Երեքով փոխանակեցինք կեղծ ամերիկյան ժպիտներ, ու հենց այդ պահին հասկացա, որ այդ կինն օտարերկրացի էր (որ քիչ հետո էլ պարզեմ՝ մեր միջից միայն ինքն ուներ իրական-կեղծ ամերիկյան ժպիտ)։ Բարևեցինք իրար, դատարկ խոսակցություն ունեցանք` ով որտեղից է, ինչու է հիմա Երևանում, և, ամենակարևորը, ինչ սուրճ է վերցնում։ Անունը Սիմոնա էր, ԱՄՆ-ից կրթական ծրագրով եկել էր Հայաստան։

Կարագը հավասարապես խորանարդիկների ենք բաժանում ու խառնում-տրորում ալյուրին։

Օրեր անց Սիմոնան, Արմանը, Մարիան, Լյուբան ու ես (պատահական մանրամասներով պատմություն է, արդեն պետք է գլխի ընկնեիք) գնացինք Միրզոյան` սրճելու։ Ես վերցրի աֆֆոգատո, որ ուղղակի դառը սուրճ էր՝ խառնած քաղցրագույն պաղպաղակին, ու տատիս ասած՝ հոր գինը վրեն դրած։ Բայց սիրունը կատարվում էր սուրճի բաժակից դուրս․ Սիմոնան Բիլլիի «Ավելի երջանիկ, քան երբևէ»-ն էր ակապելլա երգում, իսկ մյուսներս լուռ փշաքաղվում էինք։ Ցրտից մի քանիսիս վրա հոգնածությունից փարված բամբակե ծածկոցները նոտաներին ու քամուն համահունչ դողում էին ճըռ-ճըռ աթոռների վրա։

Զանգվածի մեջտեղում՝ փոսիկի մեջ, ձու, մածուն ու մի քանի այլ բաղադրիչներ ենք լցնում։

Մի օր էլ որոշեցինք երեքով՝ Սիմոնան, Արմանն ու ես, գնալ Հրազդան։ Չնայած` խուճուճ պլան էինք գծել, թե շաբաթ-կիրակին ոնց էինք անցկացնելու` գետի ափի մաքրումը մեջ ընկավ, ու մեզնից մեկ ամբողջ ժամ տարավ։ Կարևորը, որ դրանից հետո հասցրինք գնալ Ծաղկաձոր՝ ճոպանուղի նստելու ու մի քանի եկեղեցի մտնելու։ Սիմոնան ընտիր կադրեր էր ստանում, քանի դեռ Արմանն ու ես սոված սպասում էինք՝ ավարտեր, որ վերջապես հաց ուտելու գնայինք։ Ընթրիքին խինկալի կերանք ու համարյա պատվիրեցինք 3500 դրամանոց մի հսկա էկլեր, բայց ֆինանսական գրագիտությունը կամ, ավելի շուտ, ֆինանսականի պակասը հետ համոզեց մեզ այս քայլից։

Խմորը ձեռքերով հունցում ենք ու մի կողմ դնում, անցնում խորիզի պատրաստմանը։

Շուրջ երկու շաբաթ անց, Սիմոնան ինձ հրավիրեց նրա ու Ք․-ի (իր ընկերներից) հետ Սևան-Դիլիջան շրջագայությանը։ Իհարկե, չէի պատրաստվում հրաժարվել, հատկապես որովհետև ես ոչինչ չէի վճարելու։ Ամբողջ օրը՝ վազելով մի տաճարից մյուսը, հազար ու մեկ կանաչի երանգ լուսանկարելով, հին պատերին շոգից նեղված մողեսների հետ «Վոգ 73 հարց» ձևաչափի հարցազրույց անելով՝ շրջագայության վերջում արդեն հյուծվել էինք։

Խորիզն ավելացնում ենք խմորին, եզրերն իրար վրա ենք բերում, կլորացնում ու վրան պատառաքաղով ծակեր ենք անում, ձու քսում։

Սիմոնան պետք է վերադառնար Միացյալ Նահանգներ մայիսի տասներեքի առավոտյան։ Մենք իրար ճանաչեցինք ընդամենը երկու ամիս։

Կլոր գաթան դնում ենք նախապես 180 աստիճան տաքացրած ջեռոց ու եփում 15-ից 20 րոպե։ Բարի ախորժակ։

Բարի ճանապարհ, Սիմոնա։

Հետգրություն․ Սիմոնան նաև հրաշալի երգում էր ու միջոցառումներից մեկին «Waitress» (Մատուցողուհի) մյուզիքլի «What Baking Can Do»-ն (Ինչ կարող է անել հրուշակագործությունը) կատարեց ու իմ ուղեղում նույնականացավ այդ երգի հետ։ Այս պատճառով է հրուշակագործությունը խառնված պատմությանը։ Իսկ ինչու՞ գաթա․ Սևան-Դիլիջան շրջագայության ընթացքում Սիմոնան Հաղարծինից երկու տեսակ՝ ավանդական ու հաղարջով գաթա էր գնել, ու շատ էին հավանել թե՛ ինքը, թե՛ իր ծնողները։

Ընկնողն ասում է.

-Բարձրացրու՛ ինձ։

Ես մեղավոր չէի, որ ծաղրի առարկա էի դարձել։ Մեկ ծաղրում էր այն պատճառով, որ գեր եմ մյուսներից, մեկ ծաղրում էր ոչ գեղեցիկ համադրած հագուստիս համար, մեկ ուղղակի իր հետ լինելուս համար։

Ես մեղավոր չէի, որ իր համար բավականաչափ գեղեցիկ չէի, ու մեղավոր չէի, որ իր թիրախը հենց ես էի դարձել։ Ինքը փորձում էր թերարժևորել գոյությունս, կարևորությունս։

Իր աչքերում ես թերություն էի, ճիշտ որ, ոչ թե ունեի որոշ թերություններ, այլ ես քայլող թերություն էի։ Ցավ պատճառող խոսքերի պատճառով էր, որ գիշերներն անքուն էի անցկացնում՝ պարզելու համար, թե ինչով եմ պակաս մյուս աղջիկներից։ Գիտեմ, որ ոչ ոք ոչ մեկից բարձր կամ ցածր չի, ոչնչով ավել կամ պակաս չի, բայց այդ օրերին, չնայած ինչու՞ միայն այդ օրերին, հիմա նույնպես, երբ մի բան հաջող ընթացք չի ունենում, իր ցինիկ դեմքը, ցինիկ ծիծաղը, ցինիկ հայացքն եմ տեսնում ու մեղադրում ինձ՝ կարծելով, թե իրավացի էր, որ ես ոչնչի հասնել չեմ կարող։

Համարե՞լ ինձ թույլ միայն նրա համար, որ իր քայլերն ինձ ճնշել են, միանշանակ սխալ կլինի։ Համարե՞լ, որ իր արարքները եղել են այն պատճառով, որ ես անձամբ թույլ եմ տվել, կրկին սխալ կլինի։ Առհասարակ գաղափար չունեմ, թե ինչպիսինն եմ եղել իր համար. մեկն, ում վրա կարելի էր անվերջ ծիծաղե՞լ։

Որոշ հարցեր դեռ պտտվում են գլխումս։ Ինչո՞վ էր խանգարում իմ գոյությունը քո գոյությանը, մի՞թե իրարից անկախ՝ զուգահեռ ուղիղների պես շարժվել չէինք կարող։ Մի՞թե վերքեր մնացել են միայն իմ սրտում…

Ես մեղավոր չէի, երբ առաջին անգամ ձեռք բարձրացրեց վրաս, խնդիրը՝ ոչ պատշաճ հագուստս էր, հիշում եմ մարմնիս դողը, վախը, դողն ու վախը միասին։ Ես մեղավոր չէի, որ իմ խոսքերն իր համար տեղին չէին, ու նրան ստիպում էին ձայնը բարձրացնել ու թունոտ աչքերով խեղճացնել ինձ։

Ու՞մ է պետք, որ գոռում եմ, թե ուժեղ եմ, թույլ եմ փաստացի։ Թույլ ու փոքր։ Խոսել այս ամենի մասին, ու միևնույն ժամանակ լռել։ Տեսնել վատը, բայց այդպես էլ չընդունել։

Ինքը մնաց իմ մեջ, վատ երազի պես, երազի…

Չեմ հիշում, թե որ թվականն էր, բայց պարզ գիտեմ՝ դեկտեմբերի 7-ն էր։ Դեկտեմբերի 7-ը աշխատանքային օր է, ուստի մենք էլ սիրուն պատրաստվել ու դպրոց էինք գնացել։ Դպրոցում բոլորս տարբեր, բայց միմյանց նկատմամբ անտարբեր չէինք. դա լավ եմ հիշում։ Կարծես սովորական օր լիներ սովորական մարդկանց համար։ Մոռացել եմ արդեն՝ այդ օրը քանի դասաժամ ունեինք, կամ թե զանգերն առհասարակ քանի րոպեն մեկ էին հնչում, կամ էլ թե դասամիջոցներին առավել հաճախ ինչ էինք անում։ Բայց հիշում եմ ձեր աչքերի տխրության քանակը, պարոն Հակոբյան։ Վստահ եմ՝ մեր հանդիպման ժամին Դուք ինձ չեք ճանաչի, սակայն գլխումս կուտակված պատկերների մեջ ձեր աչքերում արտացոլված երկրաշարժը երկար կմնա։

Այս անգամ թվականը գիտեմ, 2022 թվականն էր, օրն էլի դեկտեմբերի 7-ն էր…
Աղոտ եմ հիշում, թե ինչ բառերով մեզ ցույց տվեցիք Սպիտակի երկրաշարժը, բայց Ձեր աչքերը, Ձեր տրտմությունը, Ձեր դեմքի մռայլությունը այսօրվա պես լավ եմ հիշում։ Ինչքա՛ն, ինչքա՛ն շատ ասելիք կար այդ աչքերում, ու մի քանի օրում ինչքա՛ն, ինչքա՛ն փրկության ճիչեր էիք լսել։ Դուք էլ Ձեր տխրության մասին ասելիս երևի չգիտեիք, որ շարքերում նստած աղջիկներից մեկը գրի կառնի Ձեր աչքերի մասին ու դեռ երկա՛ր, երկա՛ր տարիներ կհիշի ու երկրաշարժը կտեսնի Ձեր իսկ աչքերով։ Այդ օրը դուք Ձեզ նման չէիք, Ձեր մարմինն ամբողջությամբ կարծես պատված լիներ Ձեր աչքերով, Ձեր մեծ մարմնից միայն Ձեր փոքր աչքերն եմ հիշում։ Սկսեցիք խոսել, հիշու՞մ եք։ Զարմանալի էր, որ դասից դուրս ինչ-որ բանի մասին էիք ուզում խոսել, բայց զարմանալի թեմա չէիք ընտրել։ Սկսեցիք խոսել, ու ոչ թե շարժվում էր Ձեր բերանը, այլ էլի ու էլի Ձեր աչքերն էին խոսում, Ձեր աչքերն էին դարձել ամենախոցելի մասը Ձեր մարմնի։ Այսինքն նրանք արդեն խոցվել էին, նրանք խոցվել էին փրկվել կամեցողների ու գտնված դիակների պատկերները տեսնելիս։ Դուք էլ էիք խոցվել, ես Ձեզ այդ կողմից երբեք չէի տեսել։ Ձեր աչքերը, պարոն Հակոբյան, Ձեր աչքերն ու դրանց մեջ շողացող արցունքի հատիկները…

Գուցե Դուք այդ պահին կարծում էիք, թե մենք բախտավոր ենք, բախտավոր ենք այնքանով, որ մեր մաշկի վրա խոր ցավ չենք զգացել, Դուք ու մյուս բոլոր ուսուցիչները կարծում էիք, թե մենք բախտավոր ենք… Բայց այդժամ իհարկե ձեզանից ոչ ոք չգիտեր, որ տարիներ անց մեր տղաներից շատերը էլ ողջ չեն լինի, նրանց մայրերն էլ չեն գա դպրոց ու չեն լսի իրենց տղաների չարությունների մասին… Մեզանից ոչ ոք չգիտեր, ոչ ոք չգիտեր, թե ցավն ինչ է, ոչ ոք կյանքի գինը չգիտեր… Մենք հուզվում էինք պատմություններից, որոնք ուրիշի աչքերում ու ականջներում էին մեխվել, իսկ այսօր օդն անգամ արցունքոտ է: Ո՜վ կպատկերացներ, որ մեր ընկերների գերեզմանին ծաղիկ պիտի դնենք, ընկերների, որոնք այդպես էլ չհասցրին կյանքի համն առնել…

1. Որքան էլ տհաճ է, խոսքս կսկսեմ ֆինանսական թեմայից. երևի դա իսկապես կարևոր է, հակառակ դեպքում, դժվար թե աշակերտներս առաջին օրվանից ինձ հարցնեին`  արդյո՞ք ինձ կբավականացնի ուսուցչի աշխատավարձը, եթե ես աշխատեմ դպրոցում։ Շնորհակալ եմ նրանց այդ հարցը տալու համար, քանի որ այնպիսի տոնով են ասում, որ տպավորություն է ստեղծվում, թե ուզում են հետ պահել ինձ մի վատ բանից։ Պարզվում է, որ ես այդ վատ բանից ամենևին չեմ վախենում։ Ամեն ինչ չէ, որ գումարով գնել կլինի։ Որքան էլ գումարը կարևոր լինի, իմ նպատակը մեկն է` ուզում եմ հայ երեխաներին սովորեցնել իրենց ունեցած ամենագեղեցիկ լեզուն ու ամենահարուստ գրականությունը, իսկ դրա համար աստղաբաշխական գումարներ պետք չեն։ Իմիջիայլոց, գարնանային ջերմ եղանակը հրաշալի առիթ է, կարող ենք գնալ Մատենադարան:

2. Աշակերտներս շատ հոգատար են։ Հաջորդ վատ բանը, որից ինձ հետ են ուզում պահել, զայրույթն է։ Նրանք ասում են, որ ուսուցիչ դառնալու ցանկություն երբեք չեն ունենա, քանի որ այդքան նյարդեր չունեն։ Ես դեռ այնքան փորձ չունեմ, որ վստահ պնդեմ, թե երբեք ափերից դուրս չեմ գա, բայց դեռևս այնքան  համբերատար եմ, որ կարող եմ դասարան մտնել` հանգիստ տոնով խոսելով, չբղավելով այնպես, որ կոկորդս պատռվի։ Ի վերջո, էլ ինչո՞ւ են այս մասնագիտությունն ունեցողները նվիրյալներ կոչվում, եթե պետք է պատրաստ չլինեն իրենց զոհել հարկ եղած դեպքում։

3. Հասանք իմ չսիրած կետին. սերունդը սովորել չի սիրում։ Իսկապե՞ս։ Չեմ հավատում։ Ավելի շուտ սերունդը սիրում է սովորելուց զատ սովորեցնել, իսկ ոմանք դա հանդուրժել չեն կարող։ Ես հասկացա, որ առանց աշակերտների ապրել չեմ կարող այն ժամանակ, երբ քառասունհինգ րոպե շարունակ լսելով աշակերտիս պատմություններն ու հարցերը` հոգնածություն չզգացի ու ոչ էլ ձանձրույթ։ Ես սիրում եմ սովորել ու որքան էլ հիմա սովորեցնողի դերում եմ, չափազանց հետաքրքիր է լսել աշակերտի կարծիքը, ծանոթանալ նրա հետաքրքրություններին ու ի վերջո ցույց տալ, որ աշակերտը երբեք անտեսված չէ, նա ապագայի մարդն է` մեկը, ով մեզ կտանի լույսի ճանապարհով։

Դպրոցներում գարնանային արձակուրդ է։ Այս ժամանակաշրջանը սիրելի է թերևս բոլոր աշակերտների համար։ Իմ աշակերտները բացառություն չեն։ Այո, իմ երազանքի ճանապարհին ես ունեցա իմ առաջին աշակերտներին, որոնց համար ժամանակավոր, բայց նաև վերջին ուսուցիչն եմ, քանի որ նրանք ավարտում են դպրոցը։

Բազում ֆիլմերից, գրքերից ու իրական պատմություններից ոգեշնչված` ես մտա դասարան` ևս մեկ անգամ սեփական օրինակով սովորեցնելու համար, թե ինչ կարևոր է սիրելը մեր լեզուն ու գրականությունը։

Իմ աշակերտները շատ խելացի են, նրանցից յուրաքանչյուրը մի նոր հավատ է, նոր սեր մարդկային կյանքում։ Նրանք նաև չափազանց հոգատար են ու հնարամիտ։ Ես հասցրել եմ կարոտել նրանց արձակուրդների ընթացքում։ Դպրոցը մառախլապատ ու փոթորկահար անտառի է նման, երբ այնտեղ չկան աշակերտներ։

Երբեք չեմ մոռանա իմ առաջին դասը ու այն հարցերը, որոնք ուղղված էին ինձ։ Ժամանակի ընթացքում իմ աշակերտները ճանաչեցին ինձ, գուցե ոչ այնքան լավ, որքան կուզեի, բայց երբ ամեն անգամ նրանց շուրթերից լսվում է ինձ կանչող ձայնը, ես հասկանում եմ, որ դպրոցն այն վայրն է, որտեղ ես միշտ պետք է լինեմ։

Մինչև արձակուրդի սկսվելը` ունեցածս վերջին դասի ժամանակ, ես պատիվ ունեցա լսել նրանց երազանքների մասին։ Ես հավատում եմ աշակերտներիս երազանքների իրագործմանը։ Հավատում եմ, որ նրանցից յուրաքանչյուրը կդառնա այն մարդը, ինչ որ ցանկանում է. բժիշկ, ծրագրավորող, հնէաբան, Մեծ մարդ…

Երևի նրանք պատկերացնել անգամ չեն կարող, թե ինչ հաճախ են ուսուցիչները հիշում նրանց, ժպտում նրանց ասած մի բառից, սիրում նրանց` բոլոր սովորական ու անսովոր հատկանիշները, ու կարոտում, կարոտում, կարոտում։

Ուսուցիչն այն արևն է, որ պետք է լինի ամեն դասարանում, բայց նրա շողերը աշակերտներն են, առանց որի արև չի լինում։

Կան ուսուցիչներ, որոնք հաճախ են ուզում լսել, թե ինչ հիացած են իրենցով աշակերտները, բայց չգիտես ինչու, վախենում են հիացական խոսքեր ասել այդ նույն աշակերտներին։ Ես նման վախեր չունեմ ու այսօր, ավելի քան երբևէ, ուզում եմ ասել իմ աշակերտներին, որ շնորհակալ եմ այդքան տարբեր ու յուրահատուկ լինելու համար, և ի վերջո, չնայած, որ նրանցից միայն մեկն է իրեն այդպես կոչում, բայց ես բոլորին տեսնում եմ հենց այդպես` ՇՔԵՂ։

Անշտապ, բայց ներքին շտապողականությամբ հանգցնում է ծխախոտը։ Ծանոթ ու հարազատ մեղեդին առաջին բանն է, որ հասնում է ականջներին։ Օրվա ամբողջ լարվածությունն անհետանում է արտաշնչի հետ։ Լսվում են նուրբ շշուկներ, կանացի ու տղամարդու միաժամանակյա լիաթոք ծիծաղներ, սառույցի խորանարդիկների թափահարման չխկոցներ ու գարեջրի սարքի ձայներ։ Կարմիր ու դեղին լույսերը համահունչ լցված են տարածության մեջ՝ ընդգծելով առանձին հատվածներ, որ պատին հենվելու ու հարմարավետ լռելու ցանկություն են առաջացնում։ Կախում է բաճկոնը։ Մատները զգում են կախիչի փայտի անսովոր սառնությունն ու փշաքաղվում է, չնայած, որ իր մատներն էլ միշտ սառն են։ Մի կողմում տեղավորած փարթամ ու իդեալականորեն վերևի ձախ անկյունից ընկած լույսի տակ փայլող առողջ մազերը բացում են սև զգեստի քառաթելը, որ ընկնում է իրանի մեջտեղում, ոչ իդեալականորեն ուղիղ՝ ընդգծելով թեքված պարանոցը, որ փոքր ինչ լարված ու այնքան փխրուն է թվում։ Մեջքի բաժանումները ստիպում են ցանկանալ դիպչել՝ վախենալով, որ մի անզգույշ շարժում, ու այն կկոտրվի։ Աջ ու ձախ թիակների արտահայտիչ հատվածներից սկիզբ առնող ձեռքը նման է աշնան մերկացած մի ճկուն ճյուղի, որ կիսածալվել է։ Նրանից սկիզբ են առնում հինգ երգուն, ավելի բարալիկ ու մեղմ անտառային քամով սնուցված ոստեր։ Դրանք իրենց գիրկն են առել խմիչքի բաժակը, որպես հասած պտուղ, որ ցանկացած պահի կարող է ընկնել, բայց չի ընկնում, մինչդեռ կարող ես սպասել այդ իրադարձությանը այնքան անվերջ, որքան ոտքերդ թույլ կտան կանգնել նույն անշարժ դիրքով։ Զգեստի մետաքսե ծալքերը ժողովված են իրար դիպած ոտքերի երերուն ծնկների վերևի հատվածում։ Ոտնաթաթերը ռիթմի հետ գնում ու գալիս են, ընդգծված ոսկորները խառնվել են կոշիկի թելերի հետ, որ գրկում են դրանք։ Նորամար ծխի գրեթե ցնդած հոտը հետ է բերում կյանքի բնականոն ռիթմին, տարածությունը խորն ու երկար շնչից հետո շարունակում է շնչել սովորականի պես։ Գլխի բարեհամբույր շարժումով ու ինչ-որ հեռու տեղ թափառող հայացքով հասկացնում է մատուցողուհուն, որ օգնության կարիք չկա, որ նա գիտի, թե ուր է գնում, որ իրեն սպասում են։ Սառը մատները ողջույնի փոխարեն հպվում են ուսիս աջ հատվածին։ Գիտի, որ չեմ վախենա։

Կիսաքնած երևակայատեսիլներից ազատվելու համար որոշում եմ դուրս գալ տանից։ Վերմակի խառնումներն ու թափահարումները իրենց վրա պետք է վերցնեին բոլոր մտքերը։ Դրա փոխարեն սենյակն է լցվում է ինչ-որ անբնական նարնջագույն լույսով։ Աչքերս բաց նայում եմ առաստաղին։ Անշարժ եմ։ Վերհիշում եմ՝ ինչից արթնացա։ Դեռ երկար ժամանակ չեմ կարողանում հասկանալ, թե ի՞նչ անել ինձ տրված ժամանակի հետ։ Կրկնահիշողություններն ու ծակծկող զգացումապատկերները նորից լցվում են մարմնովս մեկ։ Կիսաարթուն մտքերից ազատվելու համար որոշում եմ ամեն դեպքում դուրս գալ տանից։ Անկողնուց վեր կենալիս, որը գրեթե հավասար է հատակի հարթությանը, մի պահ նույնիսկ չեմ ցանկանում բաց թողնել այդ վիճակը։ Ոտնաթաթերս գետնին հանդիպելու հետ մեկտեղ տխրությունով են պատվում վերջույթներս, որ վերջացավ․․․ Հետո գրեթե բան չեմ հիշում։ Սովորականի պես՝ նույն ճանապարհով, երգ լսելով, մարդաշատ ավտոբուսներով ու մենակ։ Սիրում եմ այս մենակությունը, որն ավելի շատ ազատության հոմանիշն է։ Սիրում եմ այս նույն ճանապարհը, որից կարելի էր հինգ տարում հանգիստ հոգնել, բայց ես երբեք երևի չեմ հոգնի։ Ամեն օր այն նման է դատարկ գրքի էջի և ամեն օրվա վերջ՝ նման վերընթերցելու պիտանի էջի։ Ինքն անշուշտ սխալվում էր, ասելով, որ իրենից շատ շուտ հոգնելու եմ։ Չգիտեմ, ես կարծում եմ, որ էդպիսին չեմ ու իրենից չէի հոգնի։

Երեկ, այս նույն ավտոլվացման կետի մոտ, մի աղունիկ էր կանգնած, ես նրան տեսնում էի ասես մոտեցրած օբյեկտիվով ու սևուսպիտակ հին ժապավենով կադրի մեջ։ Կարծես թե ոտքը վնասված էր։ Ես գլուխս որքան հնարավոր է երկար զննում էի նրան, երբ մի անցորդ զարմացած նայեց ինձ, և այդպես էլ չիմացա։ Ինքը հիշում էր, որ հենց այս՝ մրգերի ու բանջարեղենների արկղերի մոտ էր խոսել։ Հիշում էր․․․

Ես լսում էի դասախոսին դադարներով, հասկանում միայն ձեռքի շարժումների նշանակությունն ու ընկալում կանգնած դիրքը, ու թե ինչպես շտապողաբար ներս մտնելով, արագ հանեց վերարկուն, կախելով աթոռի մի հատվածում՝ ոչ ուղիղ դիրքով, և դեռ շնչակտուր սկսեց զեկույցը։ Քանի դեռ նա ուշանում էր, ես հանել էի նոթատետրս, որն ամեն դեպքում դրել էի պայուսակում, որևէ անհետաքրքիր կամ ամեն ինչից զատվելու ցանկության դեպքում մի բան նկարեմ կամ գրեմ մեջը, իմանալով, որ դժվար էլ թե ինչ-որ բան անեմ։ Նոթատետրը թաղվել էր ոտքերիս ու ձեռքերիս մեջ, երբ չգիտեմ թե որքան ժամանակ հետո և ինչից նորից աչքերս բացեցի ու դիրքս փոխեցի։ Ես չէի հիշում արդեն դրանում նկարվածների ու գրածների մասին։ Թեթևակի ժպիտ առաջացավ դեմքիս՝ մի էջ նայելիս։ Ժամանակը հետ տալու ցանկություն չկար, միայն գիտեի, որ այդ օրերին, երբ նկարվել էր նկարը, այնքան լա՜վ էր ամեն ինչ։ Ցանկացած պահ էլ մեռնելու համար իդեալական է։ Իսկ եթե ընտրել կյանքիցդ, ապա, ո՞ր պահը կլինի ամենաիդեալականը։ Չշարունակեցի որոնել այդ պահը, հարցնողը չէր սպասում պատասխանի, ու մտքերս ի վիճակի չէին շրջել անցյալով։ Հիմա էլ չգիտեմ ինչու չեմ ուզում մտածել դրա մասին։ Ինքն անշուշտ կմտածեր։ Նույնիսկ չհասցնելով մտածել՝ այդ պահը միանգամից կգտնվեր իր մտքում։ Այն կլիներ իրոք իդեալական։ Պարզության ու ռեալիզմի գեղեցկությանը չտիրապետող որևէ մեկը արժեք չէր գտնի նրա պատասխանի մեջ ու նույնիսկ կհիասթափվեր՝ սպասելով մի որևէ այլ արժեքավոր դրվագի։ Շատերի մոտ ուղղակի հարցականի նմանվող հայացք կառաջանար, որն ունակ չէ դուրս գալ իր տիրոջ աշխարհից ու մտնել նրա աշխարհ։ Իսկ ես նորից կլսեի պատասխանը՝ շուրթերից գիրք գրվելու պես ու կկուտակեի հիացած հայացքս լայնացած բիբերիս մեջ, որ չտեսնի։ Բայց իմ հայացքն էլ կլցվեր անվերջ մի հարցով․ անպատասխան  հարցով, որովհետև այդ զգացումը հենց ինքն է։ Ես  չունեմ պատասխանվելիք հարցեր․․․ Ենթագիտակցորեն ստուգում եմ մեր միջև հարաբերությունը՝ թեթևակի հեռանալով, թողնելով նրանց ազատ՝ ինձնից։ Նրանք հեռանում են լիովին այդ ազատությանն իրենց արժանի համարելով։ Ոչինչ չի փոխվում նրանցից առաջ ու հետո։ Հիմա նույնիսկ ազատ թողնելը, որ հեչ դժվար չէր՝ չի զբաղեցնում իմ միտքը՝ ամեն դեպքում պատասխանատվություն դնելով ուսերիս, էնպես որ մենակ շատ ավելի լավ եմ զգում ինձ։ Տարօրինակ օր է, նման անձրևային ու ամպամած օրվա։ Բայց իրականում թեթևակի ամպամած է, ու անձրև չկա։ Ես փորձում  եմ նկատել մարդկանց, շուրջբոլորը։ Նկատում եմ ինչպես լղոզված իրականության փաստադրվագներ։ Նրանք բոլորը ու ամեն ինչ կամ ինձ հետ կապ չունի կամ ինձնից անպոկ է։ Սիրում եմ այս երգը։ Այն զգացումները, որոնց մասին այն խոսում է այնքան հասկանալի են ինձ, բայց այնքան հեռու են թվում․․․ Ոչ ուրախ եմ այդ առիթով, ոչ էլ տխուր։ Չեմ ասոցացնում ինձ երգի հետ, երգն ազատ է ինձնից, մտածում եմ երևույթի մասին։ Մտածում եմ, որ այն կա կյանքում։ Մի օր եղել է իմ կյանքում, միգուցե էլի է լինելու։ Մտածում եմ, որ եղել է ուրիշների կյանքում։ Որ ձգտել են դրան ու փախչել դրանից, բայց միևնույնն է՝ ապրել դրանով ու շնչել այնքան ուժեղ, որ հնարավոր է միայն այն դեպքում, երբ գիտակցում ես, որ ցանկացած պահի կարող է  հենց օդդ շունչդ կտրել։

Laisse-moi devenir

L’ombre de ton ombre

L’ombre de ta main

L’ombre de ton chien

Վերելակով վերուվար եմ անում։ Մտածում էի ավելի շատ վիճակիս կհամապատասխանի աստիճաններո՞վ բարձրանալը, թե՞ ՝ վերելակով։ Բարձրանում եմ ամենավերևի հարկ, հասկանում, որ այն չէ, որն ինձ է պետք, բայց գիտակցում, որ երբեք չեմ նկատել պատուհանից բացվող լայն ու մեծ տեսարանը։ Կարելի էր վայրէջք կատարել ուղիղ դիմացի տանիքին, եթե թռչել իմանայի։ Երկար չեմ նայում ու չեմ էլ հիշում, թե ո՞նց էի նայում։ Նորից կանչում եմ վերելակը՝ այս անգամ պատահաբար սեղմելով այն հարկի նիշը, որն ինձ պետք էր։ Բացակայությունը ներկա է միայն կրկնահիշողություններով ու երևակայատեսիլներով։ Ուրիշ ոչնչով։

Ուրիշ ոչնչով․․․