shushan nor

Շունը

-Ախ, Աստված իմ, տեսնես գոնե մի րոպե այս ձայնը կդադարի՞, թե՞  ոչ… Ուֆ,- ասացի ես  դժգոհ դեմքով ու գլուխս մտցրի վերմակի տակ:

Անցավ մոտավորապես կես ժամ, բայց այդ անտանելի հաչոցը չէր դադարում: Արդեն մի երկու շաբաթ էր, ինչ ես անընդհատ, ամեն գիշեր լսում էի այդ ձայնն  ու չէի կարողանում գոնե մի րոպե աչք կպցնել: Հանկարծ  հասկացա, որ վերմակը ինձ չի «փրկի»,  ու ապավինեցի բարձի  օգնությանը՝  փորձելով սողալով մտնել նրա տակ, բայց  ոչ… Դա էլ չօգնեց: Վերջապես ընդունեցի այն միտքը, որ ես այս գիշեր ևս չեմ քնելու, ինչպես նախորդ և վերջին մի քանի օրերը ու քնատ շարժումներով վեր կացա անկողնուց: Իմ ստեղծած աղմուկից արթնացավ տատս, որ պառկած էր կողքի մահճակալին, ու անհանգստացած տոնով ասաց.

-Հը՞, բալես, ի՞նչ ա էղել, ինչի՞ չես քնում:

-Ուֆ՜, տատի, մի ասա, հա՞, խնդրում եմ: Արդեն մի երկու շաբաթ ա, ինչ ձեր տանն եմ, ու մի գիշեր անգամ չեմ քնել այդ ընթացքում,- ասացի ես` վերմակը բարկությամբ մի կողմ հրելով:

-Ընչի՞, բալես,- անհանգստացավ տատս,- կարո՞ղ ա տեղդ փափուկ չի:

-Չէ, տատի, ի՞նչ տեղ, է՜,- պատասխանեցի ես` քունս կիսատ մնացած երեխայի դժգոհությամբ,- էդ անտեր շունն ա մեղավոր, որ ամեն գիշեր պարտաճանաչ կերպով քունս խանգարում ա:

-Է՜, բալես, անտեր ա, բա ինչ ա,- ցավագին գլուխը թափ տվեց տատս,- դրա տերերն էլ թողին գնացին:

-Ո՞ւր, տատ, ո՞ւր,- անփույթ հարցրի ես, քանի որ այդ գիշերվա կեսին ինձ ընդհանրապես չէր հետաքրքրում այդ:

-Խոպան,- մի կերպ լսելի եղավ նրա բերանից:

Մի քանի րոպե լռություն էր: Հետո տատս, չգիտեմ ինչու, սկսեց հուզված տոնով պատմել այդ ընտանիքի պատմությունը: Ասում էր, մի տարի առաջ էր, որ գնացին Հայաստանից, որ ամեն ինչ ունեին, բայց գնացին, որ թողեցին իրենց տունը առանց ափսոսալու, իրենց շանը՝ առանց խղճի խայթի, ու հիմա մի տարի է՝ այս շունը ամեն գիշեր հաչում ու տերերին է կանչում, որ չի լքում տունը, որ հավատարիմ է: Ասում էր, որ ասում են, թե նրանք հայերեն էլ չեն խոսում, որ մոռացել են, որ հայ են, որ ինքը մեղադրում է, որ ինքը չի մեղադրում, որ այսպես, որ այնպես, որ…, որ…, որ…

-Տատ, տեսնես դրանք չե՞ն լսում էդ խեղճ կենդանու ձայնը,- հարցրի ես զգացված տոնով:

-Է՜ բալես, դրանք մի շան չափ հավատարմություն էլ չունեցան իրենց տանը, իրենց հայրենիքին, իրենց հող ու ջրին: Գնա, գնա, բալես, արդեն լուսանում ա,- վերջացրեց տատս դառը հեգնանքով ու դուրս եկավ սենյակից:

Այդ օրվանից անցել է երկո՞ւ… Չէ, չէ, համարյա երեք տարի: Հիմա ես էլի տատիկենց տանն եմ, ու հիմա էլի գիշեր է դրսում, ու լսվում է այդ նույն շան հավատարիմ ու անդավաճան հաչոցը: Ու ամեն անգամ, երբ լսում եմ, թե այսինչը կամ այնինչը թողին, գնացին երկրից, բերանիս մի անկյունում սառում է այն նույն հեգնանքը, ինչ տարիներ առաջ տատիս մոտ, և ուղեղիս մեջ արձագանքում են տատիս խոսքերը. «Է՜, բալես, մի շան հավատարմություն էլ չունեցան…»:

 

Ապրիլ, 2014 

Qristine Hovsepyan

Պապու մահը

Պապին հիվանդ էր:

Երբ նոր եմ ծնվել, ասում են՝ ողջ օրը գրկից ցած չի դրել.

-Գետնին դնելու էրեխա չի, պետք ա միշտ գրկած պահենք։

Պապին միշտ պառկած էր։ Մենք շատ սենյակներ չունենք, ուստի ինքը հյուրասենյակում էլ հենց պառկած էր, դե հասկանալի է՝ հեռուստացույց, բազկաթոռ, սեղան, աթոռ, ամեն բան հյուրասենյակում էր։ Պապին առավոտից իրիկուն հեռուստացույց էր նայում, երբ էլ որ չէր նայում, ուրեմն քնած էր։ Ու էսպես ամեն օր մենք ու պապին կռիվ էինք տալիս, թե ում ուզած ալիքն էինք նայելու, համարյա միշտ հաղթող էր դուրս գալիս ինքը, չնայած հաճախ թույլ էր տալիս, որ մեր սիրելի մուլտերը գոնե մի կես ժամով նայենք (ամեն դեպքում մի լավ կռվից հետո իհարկե)։

Պապին ողջ օրը պառկած էր, որովհետև հիվանդ էր ու վեր կենալ չէր կարող։ Ես պապիին սիրում էի, թեկուզ հետը հեշտ չէր, հիմա էլ հիշելիս էն ջերմությունն եմ զգում, երբ գնում, ոտքերի մոտ պառկում էի, որ միասին հետը մի բան նայեմ, որն իր ճաշակով էր։ Տարիներն անցնում էին, ու պապին էլի պառկած էր, մկանները գնալով ավելի ու ավելի էին մաշվում, ինքն էլ սկսեց գնալով ավելի ու ավելի քիչ ուտել։ Պապին վատը չէր, ես իրեն վատը չեմ տեսել, ինքն ուղղակի տատու հետ յոլա չէր գնում ու էդ իրեն ստիպում էր բարկանալ: Մի անգամ, երբ տատը որոշեց մի քանի օրով գնալ ու իր բարեկամուհու տանը մնալ, նույն գիշերը պապին վատացավ, դե տատին էլ ոնց գնացել էր, հետ եկավ: Էդ ժամանակ կատակով ասում էինք, որ պապը տատու կարոտին չդիմացավ։ Առհասարակ մեր տուն շտապ օգնության գալը սովորական բան էր դարձել։ Ամեն անգամ շենք մտնող շտապ օգնության մեքենան տեսնելիս կարծում էինք, թե մեր տուն են եկել։

Պապին մի ընկեր ուներ, մեր հարևանն էր, մենք երկրորդ հարկում ենք, իրենք՝ չորրորդ: Էդ մարդն, ում անունը Խաչիկ էր, պապուց երևի ջահել էր, առույգ էր, կատակասեր, ինչ-որ հիվանդություն ուներ, բայց իրեն լավ էր զգում, հաճախ էր գալիս պապուն հյուր, գալիս էր, ձեռ առնում ու գնում: Մտքներովս էլ չէր անցնի, որ մի օր կարթնանանք, ու ինքն էլ չի լինի: Նրա մահվան օրը մուտքի դռան գլխին լամպ կախեցին։ Ոչ մեկս չգիտեր, որ պապն ամենաերկարակյացը կլինի։

Էդպես էլ չիմացանք՝ պապն ապրել ուզում էր, թե չէ, բայց մի բան հստակ էր, հիվանդ ապրելը հեշտ չէր։ Բժիշկներն ասում էին՝ պապու սիրտն առողջ է ու պինդ, էդ էր իրեն ողջ պահում։ Տեսնես ինքն ուզու՞մ էր, որ իր սիրտն էդպես ամուր լինի։ Կոպիտ մարդ էր՝ տատն ասում է։ Բայց ո՞վ անկողնուն տարիներով գամված լիներ ու կոպիտ չլիներ։ Բարդ է եղել հաստատ, բարդ և՛ իր համար, և՛ մեր։ Գուցե կարծեք, թե չար էինք, բայց մտածում էինք, որ հենց պապին էլ չլինի, մեր կյանքը կհեշտանա, բայց սխալվում էինք: Պապու կորուստը ծանր էր, իր մահից ամիսներ, անգամ տարիներ անց ես իրեն երազիս տեսնում էի: Տպավորություն էր, թե ողջ-ողջ ենք թաղել իրեն: Տարօրինակ է, երազներս միշտ նույն բնույթն ունեին. մենք պապուն գերեզմանից հանում էինք, ու ինքը շարունակում էր ապրել։

Պապու մահվան օրը… (ցերեկ էր կարծեմ, կամ առավոտ), քույրս ասաց, որ պապին էլ չի շնչում, իսկ Աշոտը (հորեղբայրս է) ասաց, որ դատարկ բան է, երաժշտության ձայնը թող բարձրացնեն, իսկ պապին, փաստորեն, իրոք էլ չկար: Մի կողմից լավ է, որ մարդիկ մահանում են. վերջիվերջո դադարում են տեսնել ու զգալ աշխարհում հաստատված ու բնականոն դարձած մարդկային գարշելի կենդանությունը։

Էլի մեր տուն եկավ շտապ օգնությունը, էս անգամ՝ վերջին անգամ, էլ պապին տուն չեկավ, էլ ու՞ր գար։ Պապին գնաց, ու անգամ իր թաղմանը մարդիկ լաց էին լինում իրենց առօրեական հոգսերի, մեկ այլ մահացած մարդու, իրենց անիմաստ վատնած կյանքի համար: Էդ օրը պապունն էր, էդ օրը լացում էին էն փայտե կտորները, որոնց մեջ ինքը պառկած էր, լացում էին էն պատերը, որոնց մեջ մարդիկ էին հավաքվել, լացում էր հողը, որն իր մեջ էլի մարդկային անկեդան մարմին էր փտեցնելու…

 

nare barsexyan

Թափթփված մտքեր

Թափթփված մտքեր, շփոթված հայացք,

Կիսամութ ժպիտ, խավարոտ նայվածք։

Հետո պատուհան, վրան` կաթիլներ,

Հետո ձյուն եկավ, դարձան փաթիլներ։

 

Աշունը անցավ, ձմեռն էլ իր հետ,

Փաթիլը տարավ ու կորավ անհետ։

Փաթիլը դու էիր, իսկ կաթիլը՝ ես,

Չքացար դու, չքացա և ես։

 

Փոթորկի մեջ մեկ կաթիլ, մեկ ձյուն,

Մութ աշխարհի մեջ իրար չէին գտնում։

Հետո չքացան անգույն օդի մեջ,

Ոչ ոք չտեսավ նրանց լույսի մեջ։

 

nare barsexyan

Իմ զարկված հայրենիք, զըրկված հայրենիք․․․

Պատերազմ…
Կյանքիս 16 տարիների ընթացքում հասցրել եմ 3 պատերազմ տեսնել, անմեղ երեխաների լացի ձայները լսել, ու լացում էին նրանք ոչ թե վախից, այլ հայրենիքը կամ ծնողներին, ընկերներին ու հարազատներին ամեն վայրկյան կորցնելու գիտակցումից։ Հուսահատ, բայց նաև առյուծասիրտ հայ մայրերի ժպիտը տեսել արցունքոտ աչքերի միջից։

Մեր երեխաները ժամանակից շուտ հասկացան, թե ինչ է հայրենիք, տուն ու տեղ կորցնելը, պատասխանատվությունը ընտանիքի հանդեպ, ինչ է թշնամու աչքերի մեջ նայելը, այն թշնամու, որը րոպեներ առաջ դաժան արնախումի պես ոճիրներ էր գործել հենց իր աչքի առաջ։

2020 թվականն էր, սեպտեմբերի 27-ի առավոտը։ Քնած էի ու հանկարծ մորս ձայնն եմ լսում, սովորական չէր հնչում ձայնը, սարսափահար ու շատ անհանգիստ։  Մի կերպ արթնանալով հարցրի՝ ի՞նչ է եղել, ու թե ինչ ասաց նա, հոգիս տակնուվրա արեց.
֊Նա՛ր, Արցախում կռիվ է։
Սկզբում մտածում էի՝ ինչպես միշտ, սահմանային ընդհարումներ են, բայց ամեն ինչ փոխվեց այն ժամանակ, երբ չկարողացանք և ոչ մի հարազատի հետ կապի դուրս գալ։ Հասկացա, որ երկիրս այդպես էլ խաղաղություն չի գտել, բայց բոլորս անխտիր հավատում էինք, որ խաղաղություն կլինի և միայն մեր հաղթանակով։ Շատ լավ հիշում եմ, մեր Կոտայքի մարզ արցախահայ մեր հայրենակիցներն էին տեղափոխվել, նայում էի նրանց ու մի տեսակ մեղքի զգացում էր առաջանում ինձ մոտ, չգիտեմ՝ ինչու, բայց ես ինձ մեղավոր էի զգում։ Ամառն իբրև դպրոցականների ճամբարներ հանդիսացող շինություններում էին տեղավորվել,  ընկերներով այցելում էինք հայրենակիցներիս հետ ծանոթանալու, խոսելու, իրենց ցավը կիսելու, ու նորից համոզվում էի, որ հայի տեսակը շա՜տ ուժեղ ու համառ է։ Երեխաները հարցնում էին. «Իսկ ձեր մոտ թուրքերը կրակու՞մ են»։ Պատասխանում էի՝ չէ, ասում էի, որ մեզ մոտ շատ ապահով է, ու ամեն կերպ փորձում էի իրենց կողքին լինել։

Ծանր ժամանակներ էինք ապրում, կորուստներ, հոգեբանական խիստ սթրեսներ, նեղված ու բարկացած ծնողներ, ովքեր իրենց որդիներին էին հետ պահանջում հայոց արնաթաթախ հողից։  44 օր։ 44 դժոխային  ու անքուն գիշերներ, անթիվ կորուստներ, անհետ կորածներ…

Նոյեմբերի 9-ի առավոտյան, հեռուստացույցով հայտարարեցին, որ կռիվը դադարել է, և ո’չ տղերքը կային, ո’չ էլ բարձունքն էր մերը։ Շուշին հանձնել էին, մեր սպիտակ վանքը` Սուրբ Ղազանչեցոցը այլևս սպիտակ չէր, մռայլվել էր թշնամու մուղամի ձայներից, մռայլվել ու նեղացել էր մեզնից, իրեն մենակ թողնելու համար։
Եվ այս անդառնալի կորստի հետ մեկտեղ, ընդլայնվում էին Եղբայրական գերեզմանատան ու Եռաբլուրի տարածքները, օրեցօր անհաշվելի էին դառնում Արցախի  ու Հայաստանի ծածանվող դրոշները գերեզմանաքարերի կողքին։
Կորցրինք Հադրութը, Քարվաճառը, Շուշին, Ջրականը, Ասկերանի և Մարտունու շրջանի որոշ գյուղեր։

Մինչ Շուշիի հանձնումը, շուշեցի մի զույգ կար, նրանք ամուսնացանք հենց կռվի ժամանակ, ավերված Ղազանչեցոցի խորանի  առաջ, Աստծո օրհնությամբ երդվեցին մեկը մյուսին տեր և հնազանդ լինել։ Եվ գիտե՞ք թե ինչով էր անսահման տարբերվում այս անսահման հայկական հարսանիքը, ասեմ` հարսը հագել էր ազգային տարազ, կրում էր հայկական արծաթագործ գոտի, որը իր մեջ շատ իմաստներ ունի, իսկ փեսան ռազմիկի, կռվողի ու երբեք չպարտվողի հագուստով էր, նա զինվորական համազգեստով էր։ Եվ այո’, լիարժեք էր ամեն ինչ. սերը, հույսը, հավատն առ Աստված, հայրենիքը ու… Տագնապի ու կրակոցի ձայները։ Եվ նրանք բախտավոր էին, որ ամուսնացան հենց Շուշիում, որովհետև սիրո քաղաքը ոչ թե Փարիզն է, այլ հենց Շուշին…

Սակայն չկոտրվելով, որոշ ժամանակ անց, մեր հայրենակիցները վերադարձան իրենց հայրենիք, նորից տուն շինեցին, նորից փորձեցին ծաղկեցնել իրենց հայրենիքը, նորից զավակներ լույս աշխարհ բերեցին, հայոց աշխարհին ապագա պահապաններ նվիրեցին։ Կարծում էինք, որ վերջ, այլևս չի լինի կռիվ, չի լինի տագնապ, վախ, սարսափ ու լաց… Սխալվում էինք, շա՜տ էինք սխալվում։
2 տարի անց մեր ոխերիմ ու դաժան թշնամին հարձակում գործեց Ջերմուկի վրա, կրկին զոհեր, զոհեր ու զոհեր…
Աղոթքներով, խաղաղություն մրմնջալով, ամեն օրվա բառապաշարի անպակաս «խաղաղ ու անկորուստ գիշեր» նախադասությունը կրկնելով հավատում էինք, որ մի օր կարթնանանք,  ու բոլորիս կասեն, որ այս ամենը երազ էր, որ չենք կորցրել ոչինչ ու ոչ ոքի, որ խաղաղ ու երջանիկ արարելով ու ստեղծելով պատմության անգնահատելի արժեքներ՝ ապրում ենք մեր հայրենիքում, և մերն է Արևմտյան Հայաստանը, Նախիջևանը, Ջավախքը ու Արցախը ամբողջությամբ։

Երազում էինք, ձգտում էինք դեպի այդ անսահման ըղձալի խաղաղությունը, բայց 2023 թվականի սեպտեմբեր ամիսը մեզ կրկին  հուսախաբ արեց, մեզ խաբեց ու նորից ստիպեց զգալ ցավ, կորսուտներ ունենալ ու կրկին կոտրվել։
Մինչ սեպտեմբերի 19- ը, Ադրբեջանը ապօրինի կերպով փակել էր Լաչինի միջանցքը, 9 ամիս շրջափակման մեջ պահելով ազգիս մեծ ու մանկան, բառիս բուն իմաստով սովահար անելով։ Ուրիշ ո՞ր երկրի ժողովուրդը կդիմանար այս ամենին․ ոչ մեկը։ Իսկ իմ ազգը դիմացավ, դիմադրեց, չէին բողոքում, կարևորը հայրենիքում էին ու թշնամու առաջ չէին խոնարհվում: Ամեն ինչի ելքը գտնում էին, ու այո՛, էսպիսին է իմ ազգը. չկոտրվող, չհանձնվող ու ամեն իրավիճակում ելք գտնող։

Սեպտեմբերի 19-ին սակայն մեկօրյա նենգ պատերազմից հետո  կորցրինք ամենաթանկը` Արցախը, մեր երկրի միջնաբերդը։ Եվ ինչպես կասեր Մոնթեն. «Եթե կորցնենք Արցախը, կշրջենք մեր պատմության վերջին էջը»… Բռնի ուժով տեղահանված մեր հայրենակիցները կրկին տեղափոխվեցին Հայաստան։ Մեր մոտ` ամառը մանուկների ուրախ ծիծաղից թնդացող ճամբարները կրկին դարձան ողբ ու մահ տեսած բռնի տեղահանված արցախցիների ապաստարաններ: Բոլորի հայացքները խավարել են, ժպիտները սառել, քարացել, երեխաները այլևս խաղաղ ու փայլուն աչքերով չեն նայում դեպի մեր՝ մի սրտի չափ հայրենիքին, կարծես վախենում են մի օր սա էլ կորցնել։ Երեխաների մեծ մասը հիմա հաճախում է մեր դպրոց: Մեր դասարանում էլ կան աշակերտներ, և նրանցից մեկի հետ շատ ենք մտերմացել։ Տեսակցության էինք գնացել առաջին անգամ, ու այնքան ջերմ ընդունեցին մեզ։ Նրա հոր հետ զրույց ունեցա, հարցրեց, թե որտեղից եմ, ես էլ հպարտորեն ասացի, որ արմատներս Արցախից են: Սկսեցինք պատմել դեսից-դենից, ու միակ բանը, որի համար նրանք ափսոսում են` տղերքն են։

Հայրը ասում է․
- Թե պիտի էսքան կորուստ տայինք, էլ հինչի՞ հետիյն էդքան տղորցը կտորալ, էդքան խոխա սպանալ։ Տղերքը ափսոս էին, ուրանք պիտի ապրեին։
Լուռ լսում եմ արցունքներս կոկորդում խեղդելով, փորձում եմ իրենց ուժ տալ, զգում եմ, թե ինչքան սառած է իրենց հոգին։
Մեր՝ արդեն իսկ լավ ընկերուհու քույրերի ու փոքր եղբայրների հետ ծանոթացանք, հորեղբոր աղջիկը ամենամեծն էր, խոսում էինք, երբ սեղանին շոկոլադներ դրեց, դրանք նման էին բլոկադայի ժամանակ պատրաստված կոնֆետներին։ Մի պահ լռեց, հետո արցունքներին ազատություն չտալով ասաց.
-Դրան էլ էի համաձայն, չէի դժգոհում, մենակ թե իմ հողում լինեի, իմ սարերը տեսնեի, իմ մռայլ երկինքը տեսնեի, էնտեղ լինեի…
Իսկ երեխաները… Երեխաները, ովքեր մինչ Հայաստան գալը ծնողներին խնդրում էին տուն գնալ, նրանցից մեկի խոսակցությունը մոր հետ շատերի սրտերն էր կոտրել։ Արցունքոտ աչքերով մորը ասում էր.
-Մա՜մ, հե՜ մամ, ինձ տոն տար։
-Լուսե՛ , բալա՛ս, ախր ես քեզ շտեղ տանիմ, մունք էլ տոն չոնինք, ցավդ տանիմ…

Աշխարհ, անարդար ու անտարբեր աշխարհ, մի՞թե մի գրամ խղճի զգացում չունես  այդ սառույցի կտոր հոգումդ, մի՞թե այդքան խուլ ու համր ես, մի՞թե  աչքերիդ լույսը այնպես է մարել, որ ոչինչ չես տեսնում, ազգս արժանի՞ էր այսքան տառապանքի, այդքան կորստի։
Ճիշտ էր ասում Թումանյանը՝ երկիրս ջարդարար ոհմակները դարձրին սև ու սուգի մի հովիտ։ Կոմիտասը թե տեսներ, կրկին կխելագարվեր, արդեն որերորդ անգամ կխելագարվեր։
Արթնացրեք Թումանյանին, կանչեք նրա վրդովված հոգին, և թող նա հոգեհանգիստ կարդա ազգիս անմեղ զոհերի հոգիների համար։ Կանչեք նրան, թող այրի հայոց աշխարհի ջահերը, թող գա ու խաղաղեցնի իր խոսքերով անհանգիստ ու անմեղ զոհերին…

Պատերազմը աշխարհի ամենավատ, դաժան, անսիրտ արհավիրքն է, ամենադաժանը, անխիղճը։ Եվ ես ատում եմ պատերազմը, ես ատում եմ բոլոր նրանց, ում պատճառով քույրերս ու եղբայրներս անմեղ զոհեր դարձան։ Պատերազմը ստիպում է հաշվել այն, ինչը խաղաղ իրավիճակներում երբեք չէիր հաշվի։ Օրինակ`թե վերջին անգամ այսինչ հարազատիդ հետ ե՞րբ ես խոսել, չես էլ հիշի պատերազմի ժամանակ, թե վերջին անգամ ե՞րբ ես հանգիստ քուն մտել։ Պատերազմը կստիպի քեզ հասկանալ, թե կյանքը ինչ է, ինչքան հեշտ կարելի է զրկվել դրանից, կիսատ թողնել անուրջներդ, միայնակ թողնել սիրածդ աղջկան, կնոջդ, երեխայիդ, ծնողներիդ ու ընկերներիդ։ Եվ, ի սեր Աստծո, հավերժ լռեցրեք տագնապի, լացի, կրակոցների ձայները, ես աղաչում եմ ձեզ, վերացրեք պատերազմ հասկացությունը այս աշխարհի երեսից…

Taguhi Agasyan

Չափած-ձևած մեկնաբանություններ

Հեռախոսը, մեր կյանք մուտք գործելով, տվեց մեզ հնարավորություն` ամեն պահ ընտրություն կատարելու. որ նկարը գործածել, ում զանգահարել, ինչպես գրանցել տվյալ մարդու անունը և այլն։ Այս նույն հեռախոսով մենք մուտք ենք գործում տարբեր սոցիալական հարթակներ, որտեղ մենք, չնայած մեզ տրված հնարավորություններին, ունենք բարոյական սահմանափակումներ։ Մենք ունենք հնարավորություն մեկնաբանելու հրապարակված նյութը, սակայն օրենքին համաձայն, մեկնաբանությունը չպետք է պարունակի ահաբեկչական կամ ատելություն պարունակող բովանդակություն։ Անմիտ մեկնաբանությունների վերաբերյալ իմ բացասական վերաբերմունքը հասավ սահմանին այսօր, երբ ինձ ուղարկված հումորային հոլովակի ներքևում նկատեցի այդքան հաճախ հանդիպող նախադասությանը. «Ինչ տղերք գնացին ու ինչեր մնացին»։

Գրողը մի բան հաշվի չէր առել. որքան էլ մենք լավը լինենք, մեր անմահ հերոսների հետ համեմատվել կարող են միայն նրանց պես քաջաբար սահմանին կռվող զինվորները։ Մեզ հետ պատահածից հետո մարդկային կյանքը ավելի պետք է արժևորվի մեր աչքերում։ Կարևոր չէ, թե մարդու կատակը ստացված է, թե ոչ. դրա պատճառով նրա կյանքը անարժեք համարելը վատագույն որոշումն է։ Անչափահասների դեպքում հարցին ավելի խիստ մոտեցմամբ է պետք նայել։ Երեխան կարող է կարևորել մեկնաբանությունը, իսկ որ ամենավատն է` նա կարող է վնասել իրեն դրա պատճառով։

Մեր վերքերը երբեք էլ չեն սպիանա, բայց մի՞թե այն պահին, երբ դիմացինին համարում ենք չնչին ու անկարևոր, դրանից մեր ցավն անցնում է կամ մենք ավելի հայրենասեր ենք դառնում։ Ես այդպես չեմ կարծում։ Մարդիկ կարող են ժպտալ ու ծիծաղել` փորձելով ուրախացնել շրջապատողներին, դրա համար պետք չէ դատափետել և կարծել, որ նրանք անհոգի են ու ցավ չեն զգում։

shushan nor

Մարդակատու

Սիրում եմ ամեն երեկո՝ քնելուց առաջ, դուրս գալ, նստել մեր տան բակի բազկաթոռին ու նայել աստղերին: Նայել ու մտածել, երազել, վերլուծել օրս, լսել ծղրիդների ձայնը, որ ամենալավ երաժշտությունն է գիշերվա այդ ժամին կամ ուղղակի նայել լուսնին  և  հիանալ նրա չքնաղ շղարշով:

Այսօր էլ ես չդավաճանեցի իմ վաղեմի սովորությանը ու դուրս եկա տնից: Խավարը հասցրել է իր մութ գույներով ներկել հորիզոնը, որտեղ միայն տեղ-տեղ գծագրվում են տանիքների կտուրները: Օդը կարծես կանգնած լինի: Ոչ մի քամի չկա: Միայն լսվում են ծղրիդների ձայներն ու տնից եկող ինչ-որ շշուկներ: Անթարթ  հայացքս լվացքի պարանների միջով սավառնում է երկինք, փնտրում աստղերին հասնող ուղին ու…

-Մյաու:

Հայացքս թեքվեց նրանց կողմը՝ այդ երկու փոքրիկ արարածներին, ու դառը ժպիտը սառեց երեսիս: Այսօր առավոտյան նրանք չորսն էին՝ մայրը և երեք ձագուկները: Հիշում եմ, թե ինչպես կեսօրին տեսա նրանց: Մայրը մի մուկ բերանին վազեց ձագերին կերակրելու: Երկու ճարպիկները իրար ձեռքից խլելով կերան մկնիկին, իսկ երրորդը, որին չհասավ այդ օրվա համեղ ճաշիկից, թաթերով կախվել էր մոր բերանից ու խնդրում էր կերակրել իրեն: Հուսահատ մայրը նայեց աջ ու ձախ, հետո ճարը կտրածի նման պառկեց գետնին, որպեսզի կաթով կերակրի ձագին: «Դե, դու մայր ես, փիսո՛ ջան, իսկ դրանով ամեն ինչ արդեն ասված է», – մտածում էի ես այդ պահին:

Նրանք չորսն էլ շատ ուրախ էին, որովհետև միասին էին, իսկ հիմա…

«Ի՞նչ եղան քո ձագերը, հը՞, փիսո: Ո՞ւր կորան: Ո՞վ ա դրա համար մեղավոր… Մենք, իհարկե, որ տվեցինք քո ձագերին ուրիշին առանց քո կամքը հարցնելու: Իսկ դու հիմա տխուր ես…Մենք բաժանեցինք ձեզ ու մի վայրկյան անգամ չմտածեցինք, որ դու կարող ես դրանից ցավ զգալ…»,- ակամա մտածում եմ ես:

-Փիս՜, տխու՞ր ես,-  հարցրի ես նրան,- գիտե՞ս հիմա ձագերդ ապահով տեղում են, մի՛ տխրի:

Կարծես իմ մխիթարանքը տեղ չհասավ: Նա միայն ծանր թարթեց կոպերը, ու մի դառը «մյաու» թռավ նրա բերանից: Հետո թաթերով գրկեց ձագին ու կատվային հայացքն ուղղեց հեռուները:

-Չէ, փիս, դու իսկական մարդ ես, մարդակատու: Քո «մյաու»-ի մեջ այնքան ցավ կար, որ երբեք դա չի ջնջվի իմ հիշողությունից: Գիտես… Աստված մարդկանց լեզու է տվել, որ իրենց զգացմունքներն արտահայտեն, որ հասկանան իրար, իսկ քեզ ընդամենը էդ «մյաու»-ն  է տվել, բայց երբեմն մարդիկ չեն կարողանունում հազարավոր բառերով արտահայտել իրենց զգացմունքները, իսկ քո մի «մյաու»-ի մեջ մի ամբողջ աշխարհ կար, մի մեծ ցավ:

«Արդեն զգում եմ, որ չեմ կարողանում զսպել արցունքներս: Ախ՜, Աստված իմ, ինչո՞ւ եմ այսքան լացկան դարձել»:

Հետո դարձա փիսոյին:

-Փի՛ս, հիշում եմ, թե ինչպես առաջին անգամ սիրահարվեցիր: Սովորական փողոցային կատու Էր: Մի քիչ գզգզված տեսք ուներ, բայց դե, դու դրան ուշադրություն չդարձրիր: Կանչում էիր, ու այն կերը, որ քեզ համար էր, տալիս էիր նրան: Առավոտյան արթնանում էինք ու տեսնում, որ դուք դեռ թաթերով իրար գրկած քնած եք… Իրոք, հրաշալի սեր էր, բայց…,- երկար ժամանակ լռում եմ,- բայց քո սերն էլ բոլոր ռոմանտիկ պատմությունների նման վատ ավարտ ունեցավ: Նա մեքենայի տակ էր ընկել: Դու օրերով լացում ու իրեն էիր փնտրում: Հիշում եմ, թե ոնց գզզեցիր այն կատվին, որ շատ նման էր նրան: Հա, մենք իրեն բերել էինք ու մտածում էինք, որ դու կկարծես, թե նա է, որ կմեղմանա քո ցավը, բայց ոչ…Հա՛, փիսո՛, դու եզակի ես: Նույնիսկ շատ մարդիկ այդքան զգայուն չեն, ինչքան դու: Դու մեծատառով կատու ես: Ասում են` կենդանիները բնազդով են շարժվում: Հիմա արդեն չգիտեմ բնազդն ինչ է, բայց երևի մարդն էլ է կենդանու նման: Բնազդ, թե մտածելու ունակություն, ի՞նչ տարբերություն…

Արդեն զգում եմ, որ անկարող պիտի լինեմ ականատես լինել այս փոքրիկ արարածների վշտին: Ցած եմ դնում գրիչս ու գնում եմ քնելու՝ այդ կենարար մահվան մեջ խեղդելու այն ցավը, որ ինձ ստիպեց հասկանալ ու զգալ իմ դիմաց նստած այդ երկու կարմիր, փոքրիկ աչքերի տառապանքը:

Հուլիս 8, 2014 

Կոտայքից Տավուշ

Ես Կոտայքի մարզում եմ ապրում, բայց երբեք չեմ ուրացել արմատնե­րս, որ ծլարձակվել են Տավուշի մարզի Այգե­ձոր գյուղում։ Այդ գո­ղտրիկ անկյունում ապրում են իմ բոլոր բարե­կամները։ Իմ ընտանիքը երեկ հրավիրված էր այնտեղ մի կարևոր առիթ­ի, որը հայերը կոչում են բանակի քեֆ, ինչով արդեն ասվում է ամեն բան։ Խնջույքը կազմ­ակերպվել էր Մոնթե Մե­լքոնյանի անվան ռազմա­մարզական վարժարանն ավարտած իմ զարմիկի հա­մար, ով շուտով կդառնա Հայոց բանակի զինվո­ր։ Շտապելով բարի ծառ­այություն մաղթել բոլ­որ զինակոչիկներին` ուզում եմ ասել նրանց, որ քանի դեռ դուք տա­լիս եք հայրենիքի պար­տքը, մենք պարտք ենք մնում ձեզ` մեզ խաղաղ երկինք բերելու համա­ր: Շնորհակալ ենք, որ ազնիվ եք հայրենիքի ու մարդկության առաջ։

Այգեձոր հասնելու հա­մար մենք անցանք երկու հարյուր երեսուն կի­լոմետր, իսկ այդ հինգ ժամ տևած ճանապարհը լի էր զանազան պատմու­թյուններով ու դեպքեր­ով, ինչի մասին էլ կպ­ատմեմ հիմա։

Ես շատ հետաքրքիր պա­տմություններ էի լսել Այգեձորի մասին, բայց այս մեկը նորություն էր ինձ համար։ Այգե­ձորը, որը շրջապատված է հսկա ժայռերով, ու­նի գաղտնիքներ իր փեշ­երին ծվարած անտառներ­ում։ Ասում են, որ գյ­ուղում եղել են մարդի­կ, ովքեր երազ են տես­ել, և իմանալով թաքնվ­ած ոսկու տեղը` գտել են այն և հարստացել։ Հեքիաթի նման է, բայց Այգեձորը տեսնողները հեքիաթներին հավատում են։ Ավազակների համ­ար կուզեի հիշեցնել, որ ոսկի գտնելու համար նախ երազ է պետք տե­սնել. կարևոր պայման է։

Ավազակներից անցնե­նք ավանակներին։ Երեկ ես իմացա, որ ավանակ­ների զգայական հատկու­թյունները չափազանց ուժեղ են։ Նրանք մշտապ­ես քայլում են ամենից անվտանգ ճանապարհով։ Հին ժամանակներում ճանապարհներ կառուցելիս ավանակի հետքերին են նայել, որպեսզի ճամ­փան լավը լինի։ Հետաք­րքիր է` մենք ավանակ ենք կոչում մարդկանց հիմար լինելու դեպքու­մ, բայց այս կենդանին­երին հետևելով ենք առ­աջ գնում։

Երբ հասանք գյուղ, ու հանդիպեցի հարազատնե­րիս, իմ մեջ ավելի ամ­րապնդվեց այն միտքը, որ ծառը առանց արմատի փայտի կտոր է, որից լավագույն դեպքում պա­րսատիկ կարելի է պատր­աստել, հակառակ դեպքո­ւմ միայն այրել։ Հայր­ենիքը ամուր է, երբ արմատները չեն մոռացվո­ւմ։ Եկեք ամուր պահենք Հայաստանը։