«Մուլտիպլիկացիան չունի սահմաններ»,-
մուլտիպլիկատոր Ստեփան Անդրանիկյան

Մեկ տարի առաջ մեզանից հեռացավ մուլտիպլիկատոր Ստեփան Անդրանիկյանը: Շատ տարիներ առաջ նա «Մանանա» կենտրոնի հյուրն էր:  Ստեփան Անդրանիկյանը մեր կողմից վաղուց սիրված մուլտֆիլմերի («Վին պինգվինը», «Կախարդական լավաշը», «Լիլիթ» և այլն) նկարիչ-ռեժիսորն է և գեղարվեստական ֆիլմերի («Նռան գույնը», «Մենք ենք, մեր սարերը» և այլն) բեմադրող նկարիչը: Այսօր ձեզ ենք ներկայացնում Ստեփան Անդրանիկյանի հետ «Մանանա» կենտրոնի հանդիպում-հարցազրույցը, արված 2003 թվականին:

-Ինչպե՞ս է ծագել և զարգացել մուլտիպլիկացիան Հայաստանում: 

-Առաջին մուլտը նկարահանվել է 1937 թվականին կինոռեժիսոր Լևոն Ատամանովի կողմից: Նա ազգությամբ հայ էր, բայց բնակվում էր Մոսկվայում: Համո Բեկնազարյանը` «Հայֆիլմի» այն ժամանակվա տնօրենը, հրավիրում է նրան Մոսկվայից և առաջարկում մեր կինոստուդիայում մուլտֆիլմ նկարել: Եվ ահա, նրա նկարած մուլտֆիլմն էլ` «Շունն ու կատուն», եղավ առաջինը մեր իրականության մեջ: Մուլտֆիլմը, իհարկե, սև ու սպիտակ էր, ինչպես և այն ժամանակվա բոլոր ֆիլմերը:

Առաջին հայկական գունավոր մուլտֆիլմը նկարվեց 1940-41 թվականների ընթացքում: Վերնագիրն էր` «Կախարդական գորգը»: Հայկական առաջին գունավոր մուլտֆիլմի ռեժիսորը նույնպես Լևոն Ատամանովն էր: Հայրենական պատերազմի ժամանակ վերջինս գնաց ճակատ, և գործն ընդհատվեց: 1956թ. մուլտֆիլմեր սկսեց նկարել Վալենտին Պոդպոմոգովը, որը տաղանդավոր նկարիչ էր («Ջութակը ջունգլիներում», «Լուրդալուր» և այլն): Ես ինքս մուլտֆիլմեր սկսել եմ նկարել 1940-ականներին: Ողջ գործունեությանս ընթացքում նկարել եմ մոտ տասը ֆիլմ` մեծ մասը երեխաների համար: Նկարահանածս վերջին գործը «Անհնչելին» է` Վրթ. Փափազյանի համանուն ստեղծագործության սյուժեի հիման վրա:

-Ձեր առաջին մուլտֆիլմը ո՞րն էր:

-Առաջին մուլտֆիլմը կոչվում էր «Արևի հարսնացուն», որը կառուցված էր մի լեգենդի, հորինվածքի վրա: Համամիութենական կինոփառատոնում այն արժանացավ երկրորդ մրցանակի: Նաև` ինձ տվեցին Ստալինի անվան մրցանակ:

-Ե՞րբ Դուք հասկացաք, որ ուզում եք հենց մուլտֆիլմի նկարիչ դառնալ, ինչպե՞ս հասկացաք, որ հենց մուլտֆիլմ եք ուզում նկարել և ոչ մեծ կինո: 

-Ես ոչինչ էլ չհասկացա իրականում, ուղղակի միանգամից սկսեցի գործել: Երկար տարիներ ես աշխատել էի մեծ կինոյում` որպես նկարիչ-բեմադրող: Մոտ 30-32 ֆիլմերի համագործակցել եմ: Երբ Վալենտին Պոդպոմոգովը թողեց մուլտֆիլմի բնագավառը, մենք նկարահանող խումբ չունենինք, մասնագետներին Մոսկվայից էինք հրավիրում մեծ մասամբ: Գալիս էին շատ լավ մուլտիպլիկատոր-վարպետներ, նկարում էին ֆիլմը և թողնում- գնում: Իսկ մենք մասնագիտական կադրեր չունեինք այս ասպարեզում: «Հայֆիլմի» տնօրենն առաջարկեց ինձ մուլտֆիլմ նկարել: Պետք է ասեմ, որ ինստիտուտից դեռ ինչ-որ չափով կապված էի նկարչության բնագավառի հետ: Ես ավարտել եմ Մոսկվայի կինոինստիտուտը: Մենք անցել էինք «Մուլտիպլիկացիոն կինո» առարկան, և ես գիտեի, թե ինչպես է դա արվում, մանավանդ որ, ինքս նկարիչ էի: Կնոջս հայրը` Ալեքսանդր Իվանովը, մուլտիպլիկացիոն կինոյի հայտնի ռեժիսոր էր: 1930-ական թվականներին է սկսել նկարել («Կվարտետ», «Ներկված աղվեսը», «Կուկուրուզնիցա». վերջինը հատուկ Նիկիտա Խրուշչովի պատվերով է արել): Իվանովն անընդհատ ձգում էր ինձ դեպի իր կողմը, ուզում էր, որ ավարտելուց հետո մնամ Մոսկվայում և աշխատեմ իր հետ մուլտիպլիկացիայի բնագավառում: Եվ ահա, երբ «Հայֆիլմից» ստացա մուլտֆիլմ նկարելու առաջարկ, համաձայնեցի: Այդպես էլ նկարեցի «Արևի հարսնացուն»: Բայց մի մուլտֆիլմով կանգ չառա: Հետո նկարեցի «Վին պինգվինը», «Կախարդական լավաշը», «Լիլիթը» (Ավ. Իսահակյանի պոեմի հիման վրա) և այլն: Հիմա շատ հազվադեպ են ցուցադրվում այս ֆիլմերը, այսօրվա հեռուստատեսությունը ողողված է արտասահմանյան մուլտֆիլմերով, որոնք շատ հաճախ մեր երեխաներին այնքան էլ հասկանալի չեն: Մեր ֆիլմերը շատ լավն էին, դրանք երեխաների մեջ սերմանում էին բարության գաղափարը, չարի և բարու պայքարը, որտեղ բարին անպայման հաղթում է:

-Իսկ ինչպե՞ս ծնվեց «Կախարդական լավաշի» մտահղացումը: 

-Կա մի շատ հետաքրքիր գրող` Աշոտ Սահրադյան, որը նաև իմ ընկերն է: Նա ապրում է Մոսկվայում: Մի անգամ, երբ Հայաստան էր եկել, նստած զրուցում էինք, ասաց` ես ունեմ մի պատմվածք լավաշի մասին, և պատմեց ինչ-որ բաներ: Այնպես ստացվեց, որ միասին էլ սցենարը գրեցինք: Սյուժեն պարզ է: Նաղաշը մեծանում է առանց հայրիկի. հայրը զոհվել է պատերազմում: Մայրը լավաշ էր թխում սրա-նրա տանը, և ամեն անգամ թխելիս նրան էլ մի լավաշ էին տալիս, և այդպես էլ ապրում էին: Երբ Նաղաշը նորածին էր, մայրը նրան լավաշի մեջ է փաթաթում` բարուրի փոխարեն: Սա խորհրդանշական է. Նաղաշը հացի մեջ է, հացով է մեծացել: Նաղաշը ճամփորդում է աշխարհով մեկ, փնտրում է իր բախտը և չի կարողանում գտնել: Բայց բախտավոր լինելու համար պետք է ապրես քո երկրում, քո երկրի համար ստեղծագործես, հաց թխես, և այդ հացը լինի քեզ ու քո շրջապատին օգտակար: Այն ժամանակ պանդխտությունը հայերի ցավն էր, շատերը գնում էին Հայաստանից: Այդ առումով մուլտֆիլմը շատ արդիական է նաև այսօր: Հիմա էլ կան շատ նաղաշներ, որ գնացել են դեռ երեխա հասակում, չեն վերադարձել, և նրանցից շատերը մոռացել են իրենց արմատները: Ֆիլմի իմաստը նրանում է, որ ավելի լավ է ապրես քո հայրենի հողի վրա` թո՛ղ մի քիչ դժվար ապրես, բայց քաղցր է հայրենի հողը: Չգիտեմ` ինչքանով հանդիսատեսն ընկալեց մուլտֆիլմի բուն իմաստը, բայց մեր հիմնական նպատակը մեկն էր` բացատրել, որ բախտը կարող է հենց հայրենիքում լինել:

-Ի՞նչ է կատարվում այսօրվա հայկական մուլտիպլիկացիայում: 

-Հայկական մուլտիպլիկացիայում այսօր չունենք արարիչ ստուդիա: Քաոսային վիճակում է արդի մուլտիպլիկացիան: «Հայֆիլմի» տնօրենն ինձ առաջարկել է վերականգնել ստուդիան, բայց պայմաններ չկան: Միայն ցանկությունը քիչ է: «Դու սկսիր,- ասում է,- մենք կանենք»: Բայց ինչպե՞ս սկսել: Չէ՞ որ դրա համար էլ միջոցներ են հարկավոր: Կար ժամանակ, որ «Հայֆիլմը» նկարում էր տարեկան 10-15 մուլտիպլիկացիոն ֆիլմ: Իսկ հիմա բազա չկա, ամեն մեկն իր համար է աշխատում, մուլտֆիլմերը պատվերով են նկարվում` հիմնականում գովազդների, երբեմն էլ, երաժշտական տեսահոլովակների տեսքով, բայց դրանք արվեստ չներկայացնող գործեր են: Ի դեպ, նշեմ, որ հիմա գործող այդ մասնավոր կինոստուդիաների աշխատակիցներից շատերը իմ նախկին աշակերտներն են` Ռոբերտ Սահակյանց, Ստեփան Գալստյան: Այժմ Արման Մանարյանը նկարում է «Սասունցի Դավիթ» մուլտֆիլմը, շատ լուրջ ֆիլմ է: Բայց նա մուլտֆիլմի նկարիչ չէ, մուլտիպլիկատոր չէ, Վարդան Գալստյանն է նրան օգնում այդ հարցերում: Այդ մասշտաբի ֆիլմ նկարելու համար հարկավոր է 8-9 հոգի, բայց, փաստորեն, նկարների վրա ընդամենը մեկն է աշխատում, դրա համար էլ գործը դանդաղ է առաջ գնում:

-Իսկ ինչպիսի՞ն պետք է լինի մուլտիպլիկացիոն ֆիլմի ռեժիսորը: 

-Անիմացիոն ռեժիսորը պիտի անպայման նկարիչ լինի: Դա առաջին նախապայմանն է: Լավ ռեժիսորն ինքը պիտի նկարի, կադրավորումներն անի: Կա նաև մասնագիտություն` մուլտիպլիկացիոն կինոյի նկարիչ, իհարկե: Այս տարի Թատրոնի և կինոյի ինստիտուտում հավաքվել է մի 10 հոգանոց կուրս: Նրանք սովորում են հենց այս մասնագիտությունը: Ես նրանց դասավանդում եմ, սովորեցնում, շատ լավ գիտակցում եմ, որ միայն ամենաընդունակները հետագայում կդառնան մուլտիպլիկացիոն կինոյի ռեժիսորներ: Մուլտիպլիկացիոն կինոն այն բնագավառն է, որը չունի սահմաններ` կատարելու իմաստով: Ամեն ինչ կարելի է նկարել մուլտիպլիկացիոն կինոյում, ամեն առարկա կարելի է կենդանացնել, շարժել: Դա կախված է այն բանից, թե ով է անում տվյալ ֆիլմը, ինչքանով է նա ընդունակ, ինչքանով է նրա երևակայությունը զարգացած, ինչքանով վառ երևակայություն ունի, ըստ այդմ էլ նա կարող է նկարել մուլտֆիլմ` սկսած ամենահասարակ բաներից մինչև բարդ սյուժեներ:

-Ձեր ուսանողների մեջ Դուք տեսնո՞ւմ եք պոտենցիալ, կարո՞ղ են նրանք հետագայում լավ մուլտիպլիկատորներ դառնալ: 

-Ես նրանց հետ ընդամենը երկու ամիս է, ինչ աշխատում եմ: Դեռ բավարար չափով չեմ ճանաչում, որ կարողանամ ամբողջական պատկերացում կազմել նրանց ապագայի մասին: Կան երկու-երեք հոգի, որոնց մեջ նշմարվում է մուլտիպլիկացիոն կինոյի նկարչի ջիղը, բայց մյուս յոթի առումով դեռ ոչինչ պարզ չէ: Աշակերտ պատրաստելը շատ դժվար ու պատասխանատու գործ է:

-Ինչպե՞ս եք վերաբերվում արտասահմանյան մուլտերին: Կա՞ն նրանց մեջ լավ ֆիլմեր, ձեր կարծիքով: 

-Իհարկե, շատ կան: Արտասահմանյան երկրներում մուլտը մեծ զարգացում է ապրում: Մանավանդ, Ճապոնիայում: Այնտեղ հիմա անցել են մուլտֆիլմեր նկարելու համակարգչային եղանակի, հին եղանակները շատերն արդեն չեն ընդունում: Ճապոնիան տարեկան 800 մուլտֆիլմ է նկարում նորագույն մեթոդներով: Դիսնեյի մուլտերի մեջ կան շատ լավերը ` «Բեմբին», «Միկի Մաուսի արկածները»: Նրա ֆիլմերն իսկապես հիացմունքի են արժանի` ուրախ, երեխաների համար չափազանց հետաքրքիր:

-Ինչպե՞ս է նկարվում մուլտֆիլմը, ինչի՞ց են սկսում: 

-Երբ կա գաղափարը, պատրաստի սցենարը, սկսում են նկարել: Ռեժիսորը ողջ ֆիլմի համար ըստ սցենարի անում է կադրանկարներ` մոտ 300-350 կադր 10 րոպեանոց մուլտֆիլմի համար: Եվ այդ կադրերի հիման վրա նկարիչ-բեմադրողը ամեն նկարը մի քիչ մեծացնում է, և կադրն սկսում է շարժել: Փուլերով նկարելիս շարժում ենք ստանում: Մեկ վայրկյանում գնում է 24 կադր, այսինքն` 24 նկար պետք է նկարել, որպեսզի մեկ վայրկյան շարժում լինի: Ուրեմն` քանի կադր պետք է նկարել 10 րոպեանոց ֆիլմի համար… Սկզբում նկարվում է ֆոնը և հետո վրայից դրվում է պերսոնաժը և շարժվում: Նկարիչը ստեղծում է պերսոնաժը, մուլտիպլիկատորն էլ շարժում է նրա պերսոնաժը: Կենդանիների պերսոնաժները մուլտերում մարդկանց են հիշեցնում: Մինչև իսկ թփերին, քամուն կարելի է մարդկային կերպարանք տալ և շարժել: Առավել դժվար է ստանալ պերսոնաժների շարժումը, որովհետև պերսոնաժը, առանց փոխելու իր արտաքին տեսքը, պետք է շարժվի, քայլի, սահուն պետք է լինեն նրա շարժումները:

-Ձեր կարծիքով, որո՞նք են անիմացիայի լավագույն դպրոցները: 

-Հիմա ստուդիաները շատ-շատ են, և դժվար է առանձնացնել մի որևէ ստուդիա: Դժվարանում եմ ասել, թե որին կարող եմ նախապատվություն տալ… Շատ լավն են ֆրանսիական մուլտերը:

-Ո՞վ է Ձեր սիրած մուլտիպլիկատորը: 

-Որպես բարձրակարգ մասնագետ` գնահատում եմ Վլադիմիր Կուշինիրովին: Նա աշխատել է ինձ հետ «Արևի հարսնացուն» մուլտֆիլմում, ձիերի կռիվն է արել, այն պատկերը, երբ կրակները Արևից պոկվում են, դառնում ձիեր և իջնում ներքև: Շատ տաղանդավոր նկարիչ է, պատկերն էլ հոյակապ է արված: Կան շատ մուլտիպլիկատորներ, որոնց հետ չեմ աշխատել, մոտիկից չեմ ճանաչում, բայց շատ եմ հավանում նրանց գործերը: Օրինակ` Ռոման Կաչանովը, որը շատ բարդ ֆիլմեր է նկարել: Նա թե՛ որպես մուլտիպլիկատոր, թե՛ որպես ռեժիսոր շատ լավն էր: Շատ լավ ռեժիսոր է եղել Խիտրուկը («Վիննի Թուխ»):

-Կա՞ արդեն նկարահանված այնպիսի մուլտֆիլմ, որը Դուք չեք նկարել, բայց շատ կուզենայիք ինքներդ այն նկարած լինել, ասեիք` ափսոս, որ ես չեմ արել: 

-Դժվար հարց է: Չէ, այդպիսի բան դժվար թե լիներ:

-Ի՞նչ կիսատ, չիրագործված պլաններ ունեք: 

-Առաջին հերթին` նշեցի` դասավանդում եմ Թատրոնի և կինոյի ինստիտուտում: Դա շատ դժվար և պատասխանատու գործ է: Բացի այդ, ես նկարիչ եմ. ամեն օր աշխատում եմ արվեստանոցում, նկարում: Վերջերս Նկարիչների տանը կազմակերպվել էր իմ անհատական ցուցահանդեսը` միայն դիմանկարներն էին ցուցադրվում: Հետագայի համար պլանավորում եմ էլի ցուցահանդես բացել: