Լույս, խավար, լույս, խավար․․․

Խավարասերը, իր վախկոտ բնավորությանը հավատարիմ մնալով, փորձեց կրկին իր սև գործն անել։

Հերթական սովորական օրերից էր։ Դպրոցում դասի էինք, երբ հանկարծ ամեն ինչ մի վայրկյանում փոխվեց։ Լուր տարածվեց, որ պատերազմ է սկսվել։ Մենք դեռ այդքան էլ չէինք գիտակցում, թե ինչ է կատարվում, բայց մեր ուսուցիչները լավ գիտեին, որովհետև արդեն մեկ անգամ անցել էին դրա միջով։ Դասերն ավարտելուց հետո տուն գնացինք։ Ամբողջ քաղաքն էր արդեն պատերազմի մասին խոսում։ Անգամ լսում էինք, որ մի քանի ժամ առաջ կամավորական ջոկատներ են Արցախ մեկնել։ Փողոցում ամեն ինչ հանդարտ էր, բայց մարդկանց նայելիս կարելի էր միանգամից հասկանալ, որ անասելի անհանգիստ ու լարված էին։ Այդ օրը կիթառահարների մեր փոքրիկ խմբով առաջին անգամ պետք է նվագեինք։ Նվագեցինք, բայց․․․ Փոքրաթիվ հանդիսատեսը, որ կանգնած էր, ջանում էր ոգևորել մեզ, բայց յուրաքանչյուրիս էլ այդ պահին մի հարց էր տանջում՝ ինչո՞ւ։ Ինչո՞ւ հանկարծ սկսվեց այդ ամենը, ինչպե՞ս էին զինվորները, շա՞տ են զոհերը, ի՞նչ է լինելու վերջում, ե՞րբ է ավարտվելու ամեն ինչ։

Մայրիկիս հետ տուն էինք վերադառնում, երբ բակում հանկարծ մի քանի րոպե քարացա տեղումս․ երբեք այդքան բարձր դղրդոց չէի լսել։ Հարցրի մայրիկիս, թե ինչ է կատարվում, ու նա ասաց, որ տանկերն են պատերազմի գնում։ Անհավատալի էր, բայց մեզնից ընդամենը մի քանի մետր հեռավորության վրա էին գտնվում այդ տանկերը։ Նրանց ձայնից կարծես ողջ քաղաքը ցնցվում էր։ Մինչև հիմա հիշում եմ, թե ինչպես էի անթարթ հայացքով մտապահում այդ ձայները։ Ես ոչ միայն անսպասելի վախից, այլև զարմանքից էի քարացել։ Չէի կարողանում հավատալ, որ այդ ամենն իսկապես կարող է իրականություն լինել։ Ախր մենք պատերազմի մասին միայն գրքերում էինք կարդացել։ Մայրիկս այդ պահին մի փոքր ավելի սառնասիրտ էր, չէ, ոչ թե սառնասիրտ, այլ փորձառու։ Նա արդեն երկրորդ անգամ էր տանկերի ձայնը այդչափ բարձր լսում։ Նա երկրորդ անգամ էր պատերազմական այդ իրավիճակին ականատես լինում։ Տուն հասնելուց հետո ընկերներով անընդհատ քննարկում էինք իրավիճակը, իրար հարցնում, թե ինչ նորություն կա։ Ոչ մի վայրկյան հեռուստացույցի էկրաններից չէինք կտրվում, որովհետև ամեն վայրկյան լուրերի էինք սպասում։ Շուտով սկսեցին հերթով մեր զոհերի մասին հայտարարել։ Նրանց նկարներն էին ցույց տալիս, պատմում նրանց մասին։ Ժամ առ ժամ, օր օրի անուններն ավելանում էին, ու չնայած՝ մեծամասնությանն անձամբ չէինք ճանաչում, մեր արցունքները չէինք կարողանում զսպել։ Չէ՞ որ նրանցից յուրաքանչյուրը լույս էր, կյանք։ Հերթը հասավ նաև մեր քաղաքի՝ Կապանի հերոսներին։ Ամբողջ քաղաքն էր սգում։ Նրանցից երկուսի թաղման օրը, երբ ամբողջ քաղաքն էր ճանապարհում, մենք աշակերտներով հավաքվել էինք դպրոցի բակում։ Երբեք մեր բակը այդքան լռակյաց չէր եղել․ անգամ շշուկ չէր լսվում։ Բոլորս մեր արցունքներոը խեղդելով կամ էլ հուզվելով, ափսոսանքով նայում էինք այդ դաժան, սիրտ կրծող, ցավալի տեսարանին։ Չէ՞ որ այդ հերոսներից յուրաքանչյուրը լուսավոր երազանքներ, նպատակներ ուներ։ Պատերազմական այդ օրերին բոլորիս կյանքը կարծես գլխիվայր շուռ եկած լիներ։ Անտանելի անհանգստություն, անբացատրելի իրադարձություններ, անդադար հարցեր, ափսոսանքով նայող հայացքներ, անմեղ զոհեր, անբուժելի ցավ, անջնջելի հիշողություններ, աննկարագրելի խորը վերք, որը դեռ շատ երկար, գուցե և երբեք չսպիանա։

Մենք, որ սահմանին կանգնած չէինք կռվում, այսպիսի զգացողություններ, ապրումներ ենք ունեցել։ Իսկ ի՞նչ են զգացել այդ րոպեին սահմանին կանգած զինվորները, որոնք իրենց ընկերների մահն են տեսել, որոնք պայքարել են, որոնք զգացել են պատերազմի դառը համը։ Կարծում եմ՝ բառերը քիչ կլինեն անգամ նկարագրել փորձելու համար։ Շատ պատանիներ ժամանակից շուտ հասունացան, սկսեցին շատ խորը ընկալել ու հասկանալ, թե ինչ է հայրենիքը, ընկերությունը, հայրենասիրությունը։

2016թ․-ի ապրիլը տպվեց բոլորիս հիշողության մեջ։ Ցավալի է, երբ մարդկային կյանքը ժամանակից շուտ է ընդհատվում։ Որքան էլ փորձում ենք ցույց տալ, որ կյանքը շարունակում է իր բնականոն ընթացքով շարժվել, այնուամենայնիվ, պարզից էլ պարզ է, որ շատ բան է փոխվել։ Յուրաքանչյուրս էլ ժամանակ առ ժամանակ առանձնանում ենք ինքներս մեզ հետ՝ սկսելով անդադար հարցեր տալ ու պատասխաններ գտնել։ Պատասխանների մեծ մասը այդպես էլ չենք ստանում ու, երևի թե, դա բնական է։ Ուղղակի պիտի համակերպվենք այն փաստի հետ, որ պատերազմը միշտ էլ զոհեր է պահանջում։ Հիշողությունները երբեք չեն լքի ու ցավ կպատճառեն հենց այն պատճառով, որ ընդամենը հիշողություն են։ Կյանքը գուցե ամեն վայրկյան է փոխվում, բայց կան արժեքներ, որոնք մնայուն են։ Խաղաղությունը բացարձակ արժեք է և ցանկալի կլինի, որ օրերից մի օր կարողանանք վերջնականապես հասնել դրան։ Իհարկե, ասածս մի փոքր անհավանական է հնչում, բայց պետք չէ հուսահատվել։ Շնորհակալություն բոլոր նրանց, ում շնորհիվ մենք այսօր մեր ամենօրյա կյանքն ենք ապրում։

Խավարասերը, իր վախկոտ բնավորությանը հավատարիմ մնալով, փորձեց կրկին իր սև գործն անել, բայց չգիտեր, որ չի կարողանալու հաջողել։ Ախր նա այնքան վախկոտ է ու այսքան տարիների ընթացքում այդպես էլ չի հասկացել, որ լույսը միշտ է հաղթում խավարին, միշտ։

Լույս, խավար, լույս, խավար, լույս։

Ես բրյուսովական եմ։

Ցանկալի է, որ հարազատիդ հետ զրուցելիս անկեղծ լինես։ Ուզում եմ անկեղծ զրուցել քեզ հետ ու ասել, թե ինչպես ես հասցրել այս ընթացքում այդքան թանկ ու սիրելի դառնալ ինձ համար։ Ընդամենը մի քանի տարի առաջ ես քո մասին լսել էի, կարդացել, տեսանյութեր դիտել։ Մի քանի տարի առաջ ես երազում էի հենց քո պատերի ներսում կրթվել։ Այսօր արդեն ես քո մասնիկն եմ ինձ զգում։ Դու այնքան ջերմ ու գրկաբաց ընդունեցիր ինձ, որ շատ կարճ ժամանակահատվածում հասկացա, որ ճիշտ ընտրություն եմ կատարել։ Դու ինձ տվել ես գիտելիք, անմոռանալի հիշողություններ։ Դու ինձ բազմաթիվ երջանիկ ակնթարթներ ես պարգևել, ինձ հնարավորություն ես տվել ընկերներ ձեռք բերելու, շփվելու այնպիսի մարդկանց հետ, որոնք ոչ միայն դասախոս են, այլև բարեկամ, ընկեր, խորհրդատու և ուղղակի լավ մարդ։

Բրյուսովս, համալսարանս․․․․․․․ Դու արդեն 85 տարեկան ես։ Այս տարիների ընթացքում դու ինձ նման բազում ուսանողների համար եղել ես գիտելիքի անփոխարինելի աղբյուր, վստահելի ու հոգատար ընկեր, ամուր հենարան:

Շնորհավորում եմ տարեդարձդ, իմ միակ ու անկրկնելի համալսարան։ Համոզված եմ, որ դու դեռ շատ ես ծաղկելու, բարգավաճելու, զարգանալու, կրթելու։ Դու շատ երկար ես ապրելու, որովհետև ամուր արմատներ ունես։ Իդեալական ոչինչ չկա։ Բոլորն էլ ունեն թերություններ, բայց մենք բոլորս աշխատելու ենք թերություններդ շտկել, քեզ լավագույնը դարձնել։ Չէ՞ որ դու մերն ես, իսկ մենք՝ քոնը։ Չէ՞ որ հենց մեծապես  ուսանողների շնորհիվ է համալսարանը ավելի լավը դառնում։

Մեզնից յուրաքանչյուրը առնվազն չորս տարով մի մեծ, համերաշխ, ներդաշնակ ընտանիքի մասն է դառնում և կարևոր է, որ այդ ընթացքում մենք մեր ներդրումը ունենանք համալսարանի կյանքում։ Բրյուսովը մենք ենք՝ բրյուսովցիներս՝ ուսանողից մինչև դասախոս ու ռեկտոր։

Շնորհակալ եմ քեզ ինձ ընդունելու, սովորեցնելու, երջանկացնելու, հուզելու, կարոտել ստիպելու, աննկարագրելի հուշեր տալու համար։ Շնորհակալ եմ գոյությանդ համար։ Հպարտ եմ, որ կարող եմ պատմությանդ մի մասնիկը դառնալ։

Վերջում ուղղակի ուզում եմ ասել, որ միշտ ձգտելու եմ բարձր պահել պատիվդ։ Չէ՞ որ, ես բրյուսովական եմ։

Բարև՛, ամենածանո՛թ անծանոթ։ Դու ինձ ամեն օր հանդիպող պատահական անցորդն ես։ Դու երթուղայինում ողջ ճանապարհին քո անդադար հեռախոսազրույցով իմ ուղեղի աշխատանքը վաղ առավոտից խաթարողն ես։ Դու այն մանուկն ես, որի լուսավոր աչուկները փայլում են անհոգ մանկությամբ։ Դու ամեն առավոտ մեր մաշված, բազմաչարչար ու աղբին մի կերպ դիմադրող փողոցները ջանասիրաբար ավլողն ես։ Դու հեռուստատեսությամբ, ռադիոյով, տպագիր կամ օնլայն մամուլով ամեն օր բոլորիս հիացմունքի, հպարտության, զարմանքի, երբեմն վախի, զայրույթի, արդար անարդարության ու կողմնակալ անաչառության մասին շոկային լուրեր հաղորդողն ես։ Դու ժամերով հեռախոսի գերի դարձած ու ժամանակի սահմաններից դուրս մնացած աննապատակ թափառողն ես։ Դու մարդկային հույզերը գրչի լուռ ու մարդկանց սրտի հետ խոսող լեզվով գրքերը ներարկող ցնդած պոետն ես։ Դու ամենախոսուն երաժշտության ու քո հանդարտ ձայնի ամենանուրբ լարերով մարդկանց կողպված հոգիների հետ անվերջ զրուցող ու դրանց ազատություն շնորհող ամենատաղանդավոր ու ամենախենթ երաժիշտն ես։ Դու տարիներ ի վեր մարդկային կյանքեր փրկող ազնիվ ու խելացի բժիշկն ես։ Դու սոցկայքերի ամենահավատարիմ ու անդավաճան ամենաներկա բացական ես, դու… Դու ամենաանհայտ ու հայտնի դուերը քո մեջ ներառող ամենահզորն ես, ուստի քո թույլտվությամբ մի փոքր կզրուցեմ քեզ հետ ու մի բան կասեմ․

-Մի՛ ժպտա, խնդրում եմ, որովհետև քո ժպիտը կարող է մի երջանիկ ակնթարթ պարգևել ինձ, որովհետև քո մի ժպիտը կարող է հիշեցնել ամեն վատի անցողիկության մասին։ Մի՛ ժպտա,որովհետև դա կարող է երբևէ ստեղծված ամենաուժեղ դեղամիջոցը լինել։ Մի՛ ժպտա, որովհետև դրանից խավար ցերեկը կարող է ամենալուսավոր գիշերվա վերածվել։ Ուղղակի ապրիր այնպես, կարծես ոչինչ չի կատարվում շուրջդ․ չէ՞ որ անտարբերությունը մերօրյա թրենդ է դարձել։ Առավոտյան հենց աչքերդ բացես, միանգամից հիշիր թե որքան ծանր, անտանելի, երկարատև, հոգնեցուցիչ, ծանրաբեռնված օր է սպասվում քեզ։ Հանկարծ չմտածես, որ օրդ կարող է լցվել ուրախության մանրագույն պատառիկներով, որ դու կարող ես այսօր մի փոքր այլ կերպ նայել կյանքին՝ անդադար լցնելով այն լայն ժպիտով, ամենահարազատ ջերմությամբ, արդյունավետ աշխատասիրությամբ, սիրելիների հետ հանդիպումներով, անցյալի անմոռանալի հիշողություններով, ապագայի ամուր հավատով, ու ներկայի ամեն վայրկյանի հաստատուն զարկերակով։ Ոչ։ Ոչ մի դեպքում։ Գորշ մռայլությունը պետք է քո ամենասիրելի ու անբաժան բարեկամը լինի ու դու պետք է թույլ տաս, որ կողքիններդ էլ օգտվեն նրա ծառայություններից, անգամ եթե նրանք չեն ուզում։ Ինչպե՞ս կարող ես անել դա։ Ամեն ինչ շատ պարզ է։ Երբ առավոտյան երթուղային բարձրանալիս լինես, ու շատ սպասողներ լինեն, ամեն կերպ հրի՛ր բոլորին մի կողմ ու առաջինը դու բարձրացիր։ Մյուսներին անշնորհք ձևով դեն նետելն ու անկուշտի պես երթուղայինը սեփականցնելը աննկարագրելի զգացում է ու գովասանքի արժանի արարք։ Հենց այդ պահին դու կզգաս սկզբնական արդյունքը․ բոլորը քեզ կնայեն նյարդայնացած, ագրեսիվ ու արհամարհանքով, մինչդեռ առավոտյան ժամը ութն է, ու ամբողջ օրն առջևում է։ Ճանապարհին հայացքդ սառն ու անտարբեր թող լինի։ Երբևէ չառաջարկես կանգնածի հիսուն կիլոգրամանոց գերծանր պայուսակը պահել, որովհետև դա կնշանակի, որ ուզում ես օգնել դիմացինիդ։ Մի՞թե պետք է օգնել դիմացինին։ Օ ոչ, դա այնքան էլ տարածված չէ մեր օրերում։ Հիմա պետք է չնկատելու տալ ուշաթափվող անցորդին, այն տատիկին,որը խնդրում է հեռախոսի վճարում կատարել, քանի որ ինքը ժամանակակից տեխնոլոգիաներին այնքան էլ լավ ծանոթ չէ։ Պետք չէ առանց փողի քեզնից տարիքով փոքր ուսանողին ինչ-որ դաս բացատրել․ չէ՞ որ դա այսօր միամտություն է կոչվում։ Այսօրվա արժեքները գերզարգացած տեխնոլոգիաներ են, բայց այնքա՜ն զարգացած, որ դեռ չենք կարողանում վերհանել նրանց բուն էությունը։

Լավ, շարունակենք մեր երթը։ Երբ իջնես երթուղայինից ու ուղևորվես դպրոց, համալսարան կամ աշխատավայր, չմոռանաս կրկին անցորդներին «պատահական» հրելով անցնել։ Սա անպայման պետք է անել վաղ առավոտյան, որ դիմացինդ էլ վարակվի քո հիվանդությամբ։ Երբ լուսացույցի մոտ կանգնած լինես, անպայման կարմիրի վերջին վայրկյանների տակ կսկսես երթդ, որ վարորդները հնարավորինս մեծ բառապաշարով քեզ բարի լույս մաղթեն։ Չէ, հանկարծ կարգապահ չլինես։ Քո մեծարգո ու կյանքի փորձ ունեցող սևազգեստ, թզբեխը ձեռքին, քաղաքի բոլոր հնարավոր մայթերն ու տաղավարները կատարյալ մաքրությամբ ապահովող ընկերներդ կարող են դա վախկոտություն որակել, ու այդ դեպքում դու հավերժ աքսորի կարժանանաս՝ աքսոր մեծն շրջապատից։ Վերջապես, դու հասել ես դպրոց, համալսարան կամ աշխատավայր։ Երբ շենք մտնելիս լինես ու ինչ-որ մեկը շտապ դուրս գալիս լինի, երբեք չզիջես նրան, չհարգես։ Ա՜խ այդ հարգանք կոչված գլուխկոտրուկը։ Ախր, ու՞մ է պետք այն այսօր։ Ոչ ոքի։ Ինչու՞ պետք է հարգենք դիմացինի իրավունքերը, կարծիքը, ճաշակը։ Ինչու՞ պետք է ընդհանրապես լսենք դիմացինին։ Երբ դիմացինը խոսում է, պետք է ամեն վայրկյան խանգարել նրան, որ հանկարծ մի ամբողջական միտք չարտահայտի։ Երբ դիմացինը Ձեր կարծիքից տարբերվող կարծիք է հայտնում, պետք է ուղղակի ստիպել, որ լռի, որովհետև Դուք ամենաիմաստունն եք, ամենաճիշտն եք և ամենախելացին եք։ Առնվազն հիմար է այն մարդը, որը համարձակվում է հակառակվել Ձեզ։ Չի կարող աշխարհում որևէ մեկը չհամաձայնվել Ձեզ հետ։ Այս ամենը անելով Դուք աշխատավայրում էլ դուրեկան միջավայր կստեղծեք։ Հրաշալի է․ հիվանդների թիվը աննախադեպ արագությամբ է աճում։ Երևում է՝ բժիշկը բավականին աշխատանք է ունենալու։ Այնքան շատ, որ հերթի վերջում կանգնածը հոգնածությունից կրկնապատկելու է թույնի առկայությունը իր ուղեղում։ Հիշում եք չէ՞ ամենակարևոր պայմանի մասին․ երբեք չժպտալ դիմացինին։ Չէ՞ որ դրա շնորհիվ անծանոթը կարող է երջանկանալ։ Չէ՞ որ դրա շնորհիվ փողոցը սրբողը կարող է բարձրացնել հոգնած աչքերն ու մի քիչ էլ շողշողուն արևի անսպառ ջերմությամբ վարակվել։ Չէ՞ որ դրանից մանկանց աչուկները մշտափայլ լուսատու կարող են դառնալ։ Չէ՞ որ դրա շնորհիվ գրողի մուսան կարող է տարիներով գալ ու չգնալ։ Չէ՞ որ դրա շնորհիվ երաժշտի հոգում կարող է մի անկրկնելի երգ ծնվել։ Չէ՞ որ դրա շնորհիվ բժիշկները հազարավոր առողջ հիվանդներ կունենան ու կցանկանան բուժել, բուժել ու բուժել։ Չէ՞ որ դրա շնորհիվ անգամ սոցկայքի գերին կարող է կտրվել այդ անշունչ էկրանից ու նայել կենդանի մարդկանց խոսուն աչքերին։ Ի՞նչ ասեմ դու։ Սիրտս այնքան է լցված մտորումների անլուծելի հավասարումներով, որ չգիտեմ, թե որի լուծումից սկսեմ։ Մի բան հաստատ գիտեմ։ Չեմ կարող այս ամենը միայնակ անել։ Ուղղակի խնդրում եմ, որ ասես դուերիդ, որ գեթ մեկ անգամ ժպտան ամենածանոթ անծանոթին, հարգեն, զիջեն, օգնեն, կարգապահ լինեն, սիրեն, ապրեն ու… Ու չվախենան։ Խոստանում եմ, որ եթե օգնեն ինձ գեթ մեկ անգամ ժպտալ, ապա ես նրանց այդ անկեղծ ժպիտի տասնապատիկը, քառապատիկը, հարյուրապատիկը կտամ։ Ախր ժպիտը դեռ հնարավոր է անվճար ու անշահախնդիր տրամադրել։ Փոխանցի՜ր նրանց նաև, որ անհանգստանալու պատճառ չունեն, որովհետև եթե կարիք լինի, ապա սևազգեստ թզբեխաստեղծների դեմ ինքս կկանգնեմ դատարանում ու կպաշտպանեմ դուերի իրավունքները մինչև վերջ։

Ժպտա՜, ժպտա՜, ժպտա՜ իմ ամենածանոթ անծանոթ…

Առավոտյան ժամը վեցն էր, ու Երևանում լույսը դեռ նոր էր բացվում։ Ես, սովորությանս հակառակ ու մեծ դժվարությամբ, բնության հետ էի արթնացել և անհամբեր սպասում էի մեր հանդիպմանը։ Ժամանակավորապես հրաժեշտ տալով գերակտիվ ու լուսալի մայրաքաղաքին՝ անհագ կարոտով ու սպասումով լցված վազում էի բնօրրանիս գիրկը։

Մեկ տարի բացակայությունից հետո կրկին ծննդավայրումս էի։ Չնայած այն փաստին, որ այս ընթացքում մտովի զրուցում էի նրա հետ, այնուամենայնիվ դեմ առ դեմ հանդիպումը խիստ անհրաժեշտ էր։ Կապանս այս անգամ ուրիշ էր՝ ավելի բարեկարգ, ավելի մաքուր, ավելի գործունյա, ավելի լուսավոր, ավելի․․.  Ձեր թույլտվությամբ, չեմ խոսի Կապանիս չքնաղ բնության ու տեսարժան վայրերի մասին, քանի որ համացանցում բավականին տեղեկատվություն կա դրա մասին։ Կպատմեմ Կապանի և կապանցու հետ ունեցած լռակյաց ու ներքին զրույցների տպավորություններիս մասին։ Րոպեներն էի հաշվում, թե երբ պետք է վերջապես հասնեմ այնտեղ ու սկսեմ իմ նախատեսած ուսումնասիրությունները։ Ճանապարհորդությունս սկսեցի Կապանի օրվան նվիրված բազմաբնույթ միջոցառումներից, որոնք լիքն էին մանուկների անհոգ ժպիտներով, երիտասարդների անսպառ էներգիայով և մեծահասակների բավարարված ու երջանիկ հայացքներով։ Մյուս օրերին ամեն երեկո շրջում էի քաղաքում ու հիանում երգող շատրվանների անկրկնելի գեղեցկությամբ։ Հետո նստում էի մոտակա նստարաններից որևէ մեկին և սկսում ուսումնասիրել մարդկանց, նրանց տրամադրությունը, շարժուձևը, գործողությունները․․․ Հուրախություն ինձ՝ մարդիկ անկեղծ ժպտում էին։ Կարծես վերջապես մի փոքր ազատվել էին հոգսերից ու հանգիստ շունչ էին քաշում։  Ամեն քայլափոխի ջանք չխնայելով հարցուփորձ էի անում, թե ինչպես են իրենց զգում, ինչ փոփոխություններ են նկատում, ինչ տրամադրվածություն ունեն։ Նրանք պատասխանում էին, որ Կապանն իսկապես փոխվել է, այն օր օրի ավելի է գեղեցկանում ու բարգավաճում, իսկ իրենք բնականաբար ուրախ են դրա համար և շատ բավարարված են զգում։ Չեմ հիշում, թե երբ էի վերջին անգամ կապանցուն այսքան պայծառ տեսել։ Նյութական ու ֆիզիկական կառուցմանը գումարվել էին դրական  էմոցիաներով լի տրամադրությունը և անկեղծ ուրախությունը։ Իսկապես, դրական տեղաշարժերը քաղաքում ամեն քայլափոխի էին երևում` սկսած շինարարական փոփոխություններից մինչև մշակութային կյանքի ծաղկունք։ Կապանցու աչքերում փայլ ու հույսի նշույլներ կային։ Նրանք համոզված են, որ ամեն ինչ շատ լավ է լինելու և դեռ շատերն են խոսելու Կապանի մասին։ Համոզված եմ, որ այդպես էլ լինելու է։ Երբ ես ու Կապանս մենակ էինք մնում, ես դանդաղ շրջում էի նրա փողոցներում` կլանելով յուրաքանչյուր մանրուք, որ նա փորձում էր հասցնել ու ցույց տալ ինձ։ Կապանիս ամեն մի անկյունը ինձ հիշեցնում էր այնտեղ անցկացրած օրերիս մասին, որոնք լցված են անմոռանալի ու թանկ հիշողություններով, իմ ու ընկերներիս խենթ արարքներով, ընտանեկան զբոսանքներով, բարեկամական հանդիպումներով, ուրախությամբ ու տխրությամբ, վերելքներով ու անկումներով, մի փոքր ափսոսանքով, բայց և մշտական հույսով, անսահման հպարտությամբ, անկեղծ ու նվիրական սիրով։ Երբ բակերի կողքով էի անցնում, ուրախությամբ նկատում էի, որ երեխաների աղմուկի ու մեծահասակների նարդի խաղալու գոչյունների քաղցրությունը պահպանվել է։ Քայլելիս մեկ էլ զգում էի, որ ինչ-որ մեկը անթարթ հայացքով ինձ էր հետևում։ Խուստուփս էր՝ հարավային մայրաքաղաքի գեղեցկուհին։ Նա հպարտ ողջունում էր ինձ ու հիացնում իր վեհությամբ։ Խուստուփս կարծես մոր պես հսկում է իր երեխային վերևից՝ ուրախանալով նրա հաջողություններով, կարեկցելով նրան դժվարին պահերին, հիշեցնելով նրան, որ միշտ իր կողքին է և պատրաստ է պաշտպանել նրան բոլոր վտանգներից։ Ես Կապանինս եմ այնքանով, որքանով նա է իմը։ Մեր սերը շատ ամուր է և կառուցված է փոխադարձ հարգանքի ու նվիրվածության ամուր քարերով։

Կապա՜նս, այս անգամ դու ինձ էլ ավելի զարմացրիր ու երջանկացրիր, հուզեցիր ու ստիպեցիր ևս մեկ անգամ հպարտանալ իմ արմատներով։ Շնորհակալ եմ, որ այսքան աշխատասեր ես, լավատես, հույսով լի ու վառվռուն։ Դու միշտ իմ մտքում, հոգում և սրտում ես։ Ես շարունակելու եմ մեծ ուշադրությամբ հետևել քո հաստատուն քայլերին՝ փորձելով աջակցել քեզ ամեն հնարավոր ձևով։ Շնորհակալ եմ, որ միտքդ այդքան ճկուն է,  սիրտդ այդքան բարի, հոգիդ էլ այդքան ճերմակ ու մաքուր։ Սիրում ու կարոտում եմ քեզ և ամեն անգամ անհամբերությամբ սպասում մեր հանդիպմանը։

Ավանդույթը չխախտելով՝ կրկին մեծ դժվարությամբ ու սովորությանս հակառակ արթնացա բնության հետ ու հրաժեշտ տվեցի Կապանիս։ Մի վերջին անգամ անցա նրա փողոցներով ու ցտեսություն ասացի Խուստուփիս՝ կրկին վերադառնալու անդրժելի խոստում տալով։

-Ինչու՞

-Չգիտեմ։

Ահա այս մշտական երկխոսության սառն ու անտարբեր մթնոլորտում է անցնում մտքերիս ամենօրյա նիստի ամբողջ ժամանակահատվածը։ Չգիտեմների անվերջ շղթան բավականին երկար ժամանակ է, ինչ քսանչորսժամյա ռեժիմով աշխատում է ու ինձ հանգիստ չի տալիս։ Ես էլ իմ հերթին քրտնաջան աշխատում եմ ու փորձում գտնել ինչուների պատասխանը։ Չեմ էլ հիշում, թե նրանցից որը սկզբում ի հայտ եկավ՝ ինչուն, թե չգիտեմը։ Հիշում եմ, որ հերթական նիստերից  մեկի ժամանակ ընդդիմությունը շատ նյարդային էր։ Նա անգամ չսպասեց իր հերթին և միանգամից սկսեց իր ելույթը։ Իր հնչեցրած յուրաքանչյուր նախադասությունը պարուրված էր ինչուների անվերջ շղթայով։ Նա պատասխաններ էր պահանջում ամենազորեղ ու ամենաանիրատեսական հարցերի պատասխաններն ունեցող իշխանությունից։ Զարմանալիորեն, այս նիստին իշխանությունը մի փոքր շփոթված էր։ Գուցե անքնությունից էր, կամ էլ գերհոգնածությունից։ Հնչեցրած հարցերին իշխանությունը պատասխանում էր շատ լակոնիկ՝ չգիտեմ։ Տևական ժամանակ մտաժողովի մթնոլորտը խրթին ու անառողջ էր։ Անտանելի համառ ինչուն ու հաստատակամ չգիտեմը ոխերիմ թշնամի էին դարձրել համերաշխության ձգտող ընդդիմությանն ու մշտապես օգնության ձեռք մեկնելու պատրաստ իշխանությանը։ Ես երկար ժամանակ չէի կարողանում հասկանալ նրանց կռվի պատճառը, որովհետև իմ մտքերի ժողովում ընտրությունները միշտ անցել են արդար և թափանցիկ։ Ընտրախախտումներ կաշառքի կամ այլ ձևով երբևէ չեն եղել, և իշխանությունը ընտրվել է մտքերի արդար մեծամասնությամբ։ Ցավոք, ես չէի կարողանում հասկանալ, թե նրանցից ով է ճիշտ, թե ում է հնարավոր մեղադրել կամ պաշտպանել, որովհետև ինչուն մեր յուրաքանչյուր գործողությանը, արարքին, փաստարկին հաջորդող անբաժանելի հարցն է, իսկ չգիտեմը․․․․․ Չգիտեմը, երևի թե, արդարանալու դասական ձև է, երբ չենք ուզում մեր ուղեղն աշխատեցնել։ Այնուամենայնիվ, իմ ուղեղում այս դեպքը չէր։ Չգիտեմն առաջացավ այն ժամանակ, երբ անբացատրելի դատարկություն սկսեցի զգալ։ Ես չգիտեի, թե ինչ եմ ուզում անել, ինչի մասին եմ ուզում խոսել, ինչ եմ ուզում ընդհանրապես։ Ես չգիտեի․․․․ Այս նախադասությունը այնքան թափառեց ուղեղիս ստորին ատյաններում, որ վերջիվերջո հասավ իշխանությանը և տիրեց նրան։ Երևի թե, ես անդադար անկայունության մեջ կգոյատևեի, եթե չհայտնվեր իմ փրկության բանալին, իմ ուղեղի անբաժան բարեկամը, իսկ երբեմն ամենաանտանելի թշնամին՝ սիրտը։ Նիստերից մեկն ընդհատվեց նրա անակնկալ այցով, որը խաղաղություն սփռեց չորսբոլորը։ Սիրտս ներթափանցեց մտքերիս ամենախորունկ կետերը ու իր խոսքերով դիպավ ամենանուրբ լարերին՝ բժշկելով նրանց այդ վարակից։

Դիմելով այդ նիստի գլխավոր հերոսներին՝ ինչուին ու չգիտեմին, նա ասաց․

-Մենք ամեն օր ընտրություն ենք կատարում լավի ու վատի, պայքարելու կամ հանձնվելու, շահելու կամ կորցնելու, երջանկանալու կամ դժբախտանալու, աշխատելու կամ ծուլանալու, սիրելու կամ ատելու, և վերջապես, ապրելու, մեռնելու կամ ուղղակի գոյատևելու միջև, ուստի բնական է, որ գալիս է ժամանակ, երբ ինչուն մեզ հանգիստ չի տալիս։ Մեր կյանքում տեղի ունեցող բոլոր իրադարձությունները կառուցվում ու վերլուծվում են ինչուի միջամտությամբ նաև։ Անշուշտ, գործելուց առաջ պետք է հասկանալ, թե ինչու ենք անում դա, բայց, լռակյաց դատարկության մեջ աներեր ինչուի բացակայող պատասխանները փնտրելով, մենք ուղղակի կվատնենք մեր թանկագին ու արագավազ ժամանակը և մի օր կհասկանանք, որ երկու ոտքով խրվել ենք  ամենախորը ճահճի մեջ, ու դրանից դուրս գալու համար մի ողջ հավերժություն պետք կգա։ Ինչ վերաբերում է չգիտեմին, ես էլ չգիտեմ (ժպտում է սիրտը)․․․ Ուղղակի պետք է մի քանի րոպեով թեթևացնել մտավոր ծանրաբեռնվածությունը և սկսել նորից․․․ Չեմ ասում սկսել նոր էջից, որովհետև նոր էջ չի բացվում, մենք ուղղակի փոխում ենք մեր նավի ուղղությունը և շարունակում ենք գրել մեր պատմությունը՝ ավելացնելով կամ պակասեցնելով հերոսներին, դարձնելով այն ավելի հետաքրքիր կամ չափազանց միանվագ, մեր ետևից տանելով ընթերցողին  կամ հիասթափեցնելով նրան….. Ինչպես պետության մեջ իշխանությունն ու ընդդիմությունը գործում են հանուն ժողովրդի բարօրության, այնպես էլ ուղեղում, մտային ընդդիմությունն ու իշխանությունը աշխատում են հանուն մտավոր ներդաշնակության՝ թույլ չտալով առաջնորդին խորտակվել ինչուների ու չգիտեմների լաբիրինթոսային անդունդը։ Կյանքն այնքան էլ երկար չէ գունագեղ վայրկյանները խորը հուսահատությամբ, անիմաստ շփոթությամբ և անհասկանալի կասկածամտությամբ լցնելու համար։ Վե՛րջ տվեք չգիտեմներին ու սկսե՛ք նորից, իսկ ինչուները թող լինեն, բայց լինեն չափավոր և տեղին։

Զարմանալի է, բայց փխրուն թվացող սրտիս այս ամուր ու համոզիչ ելույթը  բարելավեց մշտարթուն ուղեղիս աշխատանքը ու մի փոքր ցրեց բազմահազար մտքերիս գորշ խառնաշփոթը։ Նիստից հետո ես հասցրի մի քանի բառ փոխանակել սրտիս հետ ու մտածեցի, որ նա կտա ինձ հուզող հարցի պատասխանը և հարցրի՝ ինչու՞։ Սիրտս նայեց ինձ իր իմաստուն հայացքով ու ժպիտով պատասխանեց՝ չգիտեմ․․․․