Մանուելան կամ Մանուն, ինչպես մենք բոլորս դիմում ենք նրան, այն երկու երեխաներից մեկն է, որոնց շատ եմ սիրում: Նա մեր հարևանի թոռնուհին է: Մանուն 3 տարեկան է ու բավականին խելացի է իր տարիքի համեմատ: Մանուելան հաճախում է մանկապարտեզ, փոքրերի խմբում է, բայց շատ է ուզում տեղափոխվել մեծերի խումբ: Միշտ ասում է. «Հեսա մի քիչ էլ մեծանամ ու կգնամ մեծերի խումբ»: Մեկ-մեկ այնպիսի բաներ է սկսում ասել, որ չես կարողանում չզարմանալ ու հրճվանքով չնայել նրան: Մի անգամ ասացի. «Ման, էս ինչ սիրուն ցիլո ես դրել», ինքն էլ ասաց. «Ցիլո  չի, գլխարկ ա»: Շատ փոքր երեխաների նման սիրում է դիտել «Մաշան և արջը»

մուլտֆիլմը: Հենց  գալիս է մեր տուն, միանգամից ասում է` դիրՄասան:       Իսկ վերջերս էլ որոշել էինք մեր մուտքի դիմացի պատին նկարել` գեղեցկացնելու նպատակով:

Մեր խմբին միացավ նաև Մանուն: Որոշեց,  որ լուսին է նկարելու: Իսկ երբ վերջացրեց,  անընդհատ ասում էր. «Գնամ մամային կանցեմ, թող գա տենա` ինց սիրուն եմ նկարել», ինձ էլ անընդհատ ասում էր. «Իմը սիրունա, ցէ՞, իրանցը սիրուն ցի»: Մի անգամ էլ ուզում էր գնալ ձմերուկի համով ծամոն գնելու, ու երբ տեսավ, որ ոչ ոքից չի կարող գումար վերցնել, գնաց ու ընկերուհուն ասաց. «Նանե, արի գնանք ձմերուկի համով ծամոն առնենք»,- ու ճանապարհ ընկավ:

Երբ հարցրեցի`  ինչո՞վ ես գնելու (նկատի ունենալով գումար չունենալը), Մանուն հանգիստ պատասխանեց. «Ձմերուկով» ու ինքնամոռաց շարունակեց ճանապարհը:

Ահա այսպիսին է իմ սիրելի Մանու-Մանուելան:

Անդրադառնալով պապիկի պատմություններին, այս անգամ կպատմեմ նրա ֆանտաստիկ պատմություններից: Այդ պատությունների 80 տոկոսը հորինված են կամ ավելի ճոխացրած: Յուրաքանչյուրը, ով լսում է, առաջին իսկ նախադասությունից զգում է, որ դա հորինված է, բայց հետաքրքիրը այն է, որ պապիկը համոզում է բոլորին, թե այդ պատմությունը իրական է: Ահա, օրինակ, այդ յուրօրինակ պատմություններից, որ պապս պատմում է. 

«Մե անգամ եթաս եմ տաշտը, մենել տսնամ մե սամալյոտ շոֆեռ վերեն կանչել` Հայկազ, այ Հայկա~զ… Նայես եմ թեխ վեր, ետ շոֆեռը իմը ասել` իշթա՞ր եթամ Ղարաբաղ: Ես ասես եմ` ըտենց դուզ-դուզ քել, կխասնես: Բայց  հենց խասնես ետ սարի մոտ, մե քիչ պանցր կպախես սամալյոտի տակը չխփի, ափսոսի: Մենել տեսնամ ետ շոֆեռը երկու պաշկը պապիռոզ թալեց ցած. մեկը գիդամ, մեկը` չէ: Անձրև էր իկյալ, տրիմ քարի տակ, ասիմ` թո չօռնը, հաջորդ իկյալուն կվեկալեմ»: Այնպես է պատահում, որ հաջորդ անգամ իր ընկերներից մեկի հետ է գալիս դաշտ: Ասում է ընկերոջը. «Գնա էս ինչ քարի տակ պապիրոզ կա, քել` վեկալ, բեր»: Գնում է, վերցնում, բերում, հարցնում, թե որտեղից, պապիկը ամբողջ պատությունը պատում է: Երբ գնում են գյուղ, այդ մարդը սկսում է գյուղի մարդկանց պատմել ամբողջ պատմությունը և ավելացնում, թե սրանից հետո Հայկազը ինչ ասի` կհավատաք, սաղ ճիշտ ա ասում:

Իսկ հիմա իսկական պատմությունը լսեք: Իրականում այդ օրը, որ պապիկը գնացել էր դաշտ, ուժեղ անձրև էր  եկել, և ամեն ինչ թրջվել էր, պապիկը կրակ է վառում, վերարկուն հանում է դնում չորանալու: Սիգարետները լինում են գրպանում, ևս թրջվում են: Պապիկը դա գցում է մի քարի տակ: Իսկ մնացածը արդեն ճոխացրած պատում է համագյուղացուն:

Մի անգամ իր վարորդ ընկերոջ հետ նարդի է խաղում: Այնպես  է պատահում, որ պապիկին մնում է մեկ խաղաքար, իսկ ընկերոջը` չորս խաղաքար: Ընկերոջ հերթն է գալիս, որ պիտի զառերը նետի: Նետում է և ուզում է բոլոր խաղաքարերը հանի և հաղթի, պապիկը ասում է. «Ստոպ, ետ ի՞նչ ես անում: Պիտի երեք խաղաս, մեկ հանես»: Այդ մարդը լսում է պապիկին և այդպես էլ անում: Պապիկը նետում է զառը, հանում միակ խաղաքարը և հաղթում: Խաղից հետո ընկերը գնում է Երևան և ճանապարհին մտածում խաղի մասին  և իվերջո հասկանում է, որ պապիկը խաբել է իրեն: Հաջորդ օրը պապիկը հերթական անգամ ուղևորներ է տեղափոխում Երևան և սպասում ավտոպարկում, որպեսզի ավտոբուսը ետ գա Ազիզբեկով(Վայք): Հանկարծ բարձրախոսից լսվում է. «Ազիզբեկով-Երևան երթուղու վարորդ Վաչիկ Կուրեխյանին խնդրում ենք բարձրանալ դիրեկտորի սենյակ»: Պապիկը բարձրանում է, տեսնում է` այնտեղ նստած են տնօրենը, տեղակալները և այն ընկերը, որի հետ ինքը նարդի էր խաղացել: Սեղանին դրված էին նարդու խաղաքարերը և զառերը նույն դասավորությամբ: Պապիկին մի հատ խաղաքար, իրեն`չորս: Պապիկը, իհարկե, հասկանում է, թե ինչ է կատարվում: Ըկները նորից հարցնում է. «Հըն, Հայկազ, հիմա ի՞նչ անեմ»: Պապիկը նորից պատասխանում է. «Իրեքը խաղա, մեկը հանի»: Այդ մարդը կատաղում է և երդվում, որ էլ պապիկի հետ նարդի չի խաղա:

Հաջորդիվ կներկայացնեմ մյուս պատմությունները:

Լուսանկարը՝ Ալեն Ղազարյանի

Իմ տոհմը շատ մեծ է, այնքան, որ կարեի է նաև անվանել հսկայական: Մեր տոհմապետն է Մելիք Փարսադան Առաջինը: Մեր տոհմի ժառանգներից է Դավիթ Բեկ իշխանը, նա Մելիք Փարսադանի թոռն է եղել: Մենք հաճախ ենք հանդիպում հարազատներով: Իմ պապիկի հայրը՝ Դավիթը, եղել է ցարական բանակի զինվոր, մասնակցել է Առաջին համաշխարհային պատերազմին: Պապս՝ Օնիկը, տանկիստ է եղել և մասնակցել է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմին: Պապս միշտ ասում է, որ պետք է լինել արդար, վստահ և աշխատասեր: Մեր տոհմի շարունակողներից մեկն էլ ես եմ, և հայրս ուզում է, որ լինեմ իմ ազգին արժանի զավակ: Ես շատ եմ սիրում իմ տոհմը և կլինեմ դրա արժանի շարունակողը:

Ես սերում եմ մի տոհմից, որի նախապապերը եղել են քահանաներ: Պապիս հետ զրուցելիս` բազմաթիվ անգամ անդրադարձել ենք մեր տոհմին և նրա ծագմանը: Բնականաբար ինձ շատ հետաքրքիր էին բոլոր պատմությունները, որոնք լսում էի պապիկիցս: Մի օր որոշեցի ավելի մանրամասն ծանոթանալ իմ պատմությանը: Սկսեցի տարբեր տեղեկություններ հավաքել տոհմի և նրա արմատների մասին: Թե պապիկիցս, և թե տանեցիներից ստացած տեղեկությունները մի տեսակ քիչ էին թվում: Երբ ես իմացա, որ մեր տոհմից երկու քահանաներ իրենց հետ Հայաստան գալով բերել են Գրիգոր Նարեկացու գիրքը, որոշեցի ծանոթանալ նաև գրքի պատմությանը: Հաջորդ օրը առավոտյան գնացի մեր ազգակիցներից մեկի տուն: Լսել էի, որ նրանք լավ գիտեն մեր ազգի պատմությունը, և նրանց տանն է գտնվում Նարեկագիրքը: Անկեղծ ասած, ես նրանց դեռ չէի էլ ճանաչում:

-Բարև ձեզ, Տանյա տատիկ…

-Բարև…,-զարմացած, բայց սիրալիր ձայնով պատասխանեց ինձ:

Ներկայացա, թե ով եմ ու ինչ եմ ուզում, իսկ նա ժպտաց ու ներս հրավիրեց:

Երկար զրուցեցինք, պարզվեց, որ մենակ էր ապրում մինչև իր աղջկա գալը արտերկրից, ով կարճ ժամանակով է եկել: Ես նրան պատմեցի իմ մտադրության մասին: Նա ասաց, որ ուրախ կլինի օգնել ինձ, բայց իր աղջիկը ավելի լավ է տեղյակ մեր տոհմի մասին, քան ինքը:

-Ըհ, բալես , եկանք,-աղջկա հետ սենյակ մտավ Տանյա տատիկը:

Դե, իհարկե, զարմանալի է, որ աղջիկը ավելի տեղյակ է, ասեմ, որ սկզբում ինձ համար ևս, բայց մեկ օր անհամբեր սպասելուց հետո ամեն ինչ պարզ դարձավ, երբ ես ու Շուշանիկը գնացինք այդ կնոջ հետ հարցազրույցի:

-Ինչպե՞ս է պատահել, որ Դուք ՝ տիկին Հայաստան, ավելի լավ եք ծանոթ մեր տոհմի պատմությանը:

-Նախ ասեմ, որ իմ հայրը զբաղվել է տոհմագրությամբ, տատս և պապս աստվածատուր շնորհ են ունեցել մարդկանց բժշկելու, որոնց ականատեսն եմ եղել ես: Ես ավելի հետաքրքրված եմ եղել իմ պատմությամբ, քան մյուսները: Այդ պատճառով էլ ես ավելի շատ բան եմ տեսել և հիշում:

-Ո՞ր թվականին են Հայաստան գաղթել Տեր-Հակոբյանները և ո՞րտեղից:

-1822 թ. գաղթել են Արևմտյան Հայաստանից: Եկել են երկու քահանաներ՝ տեր Երեմը և տեր Հակոբը, և դրա համար մեզ ասում են «տերտերի ցեղ»:

-Ի՞նչ պատմություններ կան կապված քահանաների հետ:

-Երբ աքսորում էին բոլոր հոգևորականներին, Տեր Սահակին ասում են` կամ պետք է մորուքը խուզի, կամ պետք է աքսորեն: Տեր Սահակը չի համաձայնվում մորուքը խուզելու պայմանին: Բռնի ուժով խուզում են նրա մուրուքը և աքսորում: Բռնադառողներին Տեր Սահակը ասում է. «Որդյակս, հավատը մորուքի մեջ չէ, այլ սրտի»:

-Նրանք գալով Հայաստան, իրենց հետ բերել են Նարեկացու մատյաններ: Որտե՞ղ են գտնվում այդ գրքերը հիմա:

- Դրանք երկուսն են եղել: Մեկի մասին տեղյակ չենք, բայց մյուսը` փոքրը, մեզ մոտ է, մեր տանը:

-Իսկ ինչպե՞ս է հայտնվել ձեր տանը:

-Այդ գիրքը Տեր Երեմից սերնդեսերունդ եկել է ու հասել պապիս: Պապս ունեցել է մի եղբայր, բայց նրան չեն տվել, տվել են իմ տատիկին և պապիկին, որովհոտև նրանք եղել են շատ բարի մարդիկ:

-Ի՞նչ կպատմեք Ձեր պապիկի և տատիկի մասին:

-Նրանք մեր գյուղի բոլոր որբերին բաժանել են ցորեն, հաց… Իմ պապիկը բժշկել է շատ մարդկանց: Նա Նարեկագրքի կողքին նստած ինչ որ բաներ էր մրմնջում ու բուժում էր անբուժելի հիվանդություններ: Պապիկիս մահից հետո դրանով զբաղվել է տատիկս: Էդ շնորհը մեր տոհմի մեջ է եղել: Նա նույն կերպ էր բուժում: Նա, հիշում եմ, որ իր բուժումները կատարում էր շաբաթվա մեջ երեք օր. Երեքշաբթի (չորեքմուտ), հինգշաբթի (ուրբաթմուտ) և շաբաթ (կիրակմուտ):

-Դուք ինչպե՞ս էիք արձագանքում նրա բուժման պրոցեսին:

-Մենք, քույրերով, նույն գործողությունները կատարում էինք մեր տիկնիկների վրա:

-Ի՞նչ պատմություններ կան կապված գրքի հետ,-հարցս ուղղեցի Տանյա տատիկին:

-Շատ փորձանքներից ա փրկել: Ուրեմն, իմ 7 երեխեն էլ մի սենյակում էին քնում, ես էլ քնելուց առաջ փակում էի սենյակի դուռը: Մի օր, քնած ժամանակ, երազիս մեջ լսեցի, որ մեկը գոռում էր` Տանյա՜,Տանյա՜… Վեր թռա… Գնացի սենյակ, տենամ` արդուկը մոռացել էի երեխեքի սենյակի բազմոցին, էն էլ վառվե իջէ տակ մինչև… Ու հետո պատմեցի սկեսուրիս, ասեց, որ էտի մեր Նարեկն ա փրկե:

-Իսկ Դուք ի՞նչ կավելացնեք, տիկին Հայաստան:

-Ես հիշեցի, որ տատիկս ասում էր, որ եթե երազանք պահես ու բացես Նարեկի էջերից մեկը, կարդաս, երազանքդ կկատարվի:

Մենք խնդրեցինք, որ մեզ ցույց տան Նարեկագիրքը: Չմերժեցին: Ես ու Շուշանիկը հետևեցինք ավանդազրույցին. երազանք պահեցինք:   

Մեր ազգանունը ամբողջ մարզում միակն է: Բայց պապիկս ասում է, թե այս ազգանունը ամբողջ Հայաստանում է միակը` Կուրեխյան: Եվ դրա համար է, որ բոլորը նրան դիմում են ազգանունով` Կուրեխյան: Վայքում և հարակից գյուղերում չես գտնի 40-ն անց մի մարդ, որ չճանաչի պապիկիս, նույնիսկ, երբ հարևանները տաքսի են պատվիրում, ասում են` եկեք «ավտոբուսի շոֆեռ Հայկազենց տան մոտ»: Պապիկիս անուն-ազգանունը սկզբից եղել է Հայկազ Բաղդասարյան: Այն գյուղում, որտեղ ինքն է ապրել, եղել է նաև Վաչիկ Կուրեղյան անունով մարդ: Նրանք եղել են նույն տարիքի: Վաչիկ Կուրեղյանը ինչ-ինչ պատճառներով անհետ կորավ:

Բանակում ծառայելուց հետո պապս վերադարձավ հայրենիք: 20 տարեկան հասակում, երբ արդեն պապիկը գնաց անձնագիր ստանալու, նրա անուն-ազգանունը շփոթեցին և գրեցին Վաչիկ Կուրեղյան` Հայկազ Բաղդասարյանի փոխարեն: Նա ստիպված եղավ ծառայության մեկնել  նորից արդեն որպես Վաչիկ Կուրեղյան: Նա ծառայել է 4 տարի 3 ամիս: Այնտեղ նրանից խլեցին անձնագիրը, մի կերպ վերադարձավ տուն և դիմեց նոր անձանգիր ստանալու: Արդեն ինքն ուզեց, որ գրեն ոչ թե Հայկազ Բաղդասարյան կամ Վաչիկ Կուրեղյան,այլ` Վաչիկ Կուրեխյան: Ինչո՞ւ Կուրեխյան, ոչ թե` Կուրեղյան, նա բացատրում է այսպես`«Հոպարս ասում էր, եթե ուզում ես դնել Կուրեղյան. բեր ղ տառը փոխենք խ-ով, թող դառնա Կուրեխյան,Կուրեխ  համ էլ մեր պապի անուննա», էդպես էլ արեցին: Ի վերջո, Բաղդասարյան Հայկազը դարձավ Կուրեխյան Վաչիկ: Ծառայության ժամանակ նա սովորեց ավտոդպրոցում, եղավ հրամանատարի անձնական վարորդը: Վերադարձավ տուն, մի քանի տարի աշխատեց հովիվ, հետո 60-ական թվականներին սկսեց վարել տարբեր տեսակի բեռնատար մեքենաներ, բայց տեսնելով, որ այդ գործը իր համար շատ հոգնեցուցիչ է, խնդրեց իրեն տալ ավտոբուս` որևէ ուղղությամբ վարելու համար: Նրան չմերժեցին` ստացավ ավտոբուս և սկսեց վարել Ազիզբեկով-Ջերմուկ ուղղությամբ մոտ 2 տարի (Ազիզբեկովը Վայքի հին անունն է): Հետո տեսնելով, որ պապիկս շատ լավ վարորդ է, նրան  հանձնեցին ավելի լավ ավտոբուս` արդեն Ազիզբեկով-Երևան ուղղությամբ վարելու համար: Բացի դրանից վարել է նաև տուրիստական ավտոբուս: Ընդհանուր թվով, պապիկս վարել է երեք ավտոբուս, մեկ տաքսի, երեք բեռնատար մեքենա և մեկ «Վիլիս» մակնիշի ավտոմեքենա: Վերջին մեքենան եղել է դեղին գույնի «Պազիկ» ավտոբուսը: Պապիկը դա վարում էր այն ժամանակ, երբ արդեն ԽՍՀՄ-ը փլուզման եզրին էր: Սովորության համաձայն, նա միշտ իր մեքենաները կանգնեցնում էր տան մոտ, ոչ թե  ավտոպարկում, բայց մի գիշեր որոշում է կանգնեցնել այնտեղ, քանի որ նրան ասել էին, թե ստուգողներ պիտի գան: Ցավոք, դա սուտ էր: Հենց այդ գիշեր կայանատեղից գողացան նրա ավտոբուսը: Պապիկիս խոստացան, որ կվերադարձնեն ավտոբուսը, սակայն շուտով ԽՍՀՄ-ը  փլուզվեց: Իհարկե, պապիկի պատմությունը այս ամենով չի ավարտվում: Ես դրանք կպատմեմ հաջորդիվ: