Վերջերս առիթ ընձեռնվեց՝ «Ենթամշակույթներ» թեմայի շուրջ զեկույցով հանդես գալու։ Թեմայի շրջանակներում՝ փորձեցի հնարավորինս ուսումնասիրել ենթամշակույթներ ասվածը։ Նախ՝ ցանկանում եմ ասել, որ հասարակությունը, այնքան էլ խորը ուսումնասիրության չի ենթարկել այն, և հասարակության լայն շրջանակներում անգամ բավարար չափով տեղեկություն տարածված չէ։ Շատերը լսելով «ենթամշակույթ» ասվածը՝ չեն պատկերացնում, թե որքան խորքային է դրա արմատները և ընդհանրապես՝ ինչ է այն իրենից ներկայացնում։
Ենթամշակույթը հիմնական, դոմինանտ մշակույթի մի մասն է, անկախ նրանից՝ ընդունում ենք մենք դա, թե՝ ոչ։ Հիմնական մշակույթի մասը լինելով հանդերձ՝ այն լիովին տարբերվում է դրանից։ Երևի փորձենք հասկանալ՝ ինչով։ Ենթամշակույթների կրողները մեծապես տարբերվում են հիմնական մշակույթի կրողներից՝ իրենց հագ ու կապով, արտաքին ատրիբուտներով, մտածելակերպով, նախասիրություններով, սովորույթներով և այլն։ Հարց է առաջանում՝ էլ ինչո՞վ կարող է այն համարվել հիմնական մշակույթի մի մասը, կարծես՝ այն լրիվ հակառակն է այդ մշակույթի։ Այո՛,հենց այս տարբերություններն են, որ ենթամշակույթը տարբերակում են մշակույթից։ Եթե հիմնական մշակույթը ընդունում է այն ամենը, ինչը ընդունում է հասարակությունը՝ դարձնելով սովորույթ, ավանդույթ,ապա ենթամշակույթը, կարելի է ասել, վերցնում է այն ամենը, ինչը դուրս է մնում հիմնական մշակույթից։ Արժեքային համակարգը լրիվ այլ է։ Սա է պատճառը, որ մշակույթի կրողները չեն ընդունում ենթամշակույթը, որպես հիմնական մշակույթի մի մաս, իսկ դրա ներկայացուցիչներին անվանում՝ «այլմոլորակայիններ»։ Սակայն,սխալ է ասելը, թե՝ հասարակությունը նրանց չի ընդունում, իսկ իրենք իրենց համարում են հասարակության անդամ, քանի որ հենց իրենք, շատ հաճախ, չեն ընդունում, որ իրենք տվյալ հասարակության անդամ են, այսինքն՝ մերժում են իրենց պատկանելությունը հասարակությանը։
Լավ, իսկ որքա՞նով են ենթամշակույթները տարածված հայկական միջավայրում, որո՞նք ենք եղել դրանց տարածման հիմնական նախադրյալները, որո՞նք են առավել տարածված տեսակները և ինչո՞վ են աչքի ընկնում դրանց ներկայացուցիչները։
Երբ 1990-ական թվականներին հայկական միջավայրում սկսվեց արտագաղթ՝ դրա հետ միասին նկատվեց նաև փոքրիկ ներգաղթ։ Հենց այս շրջանում՝ Հայաստան են գալիս մարդիկ, ովքեր այս կամ այն կերպ առնչվել էին տարատեսակ ենթամշակույթների կրողների հետ և, փաստորեն, գալով այստեղ՝ նրանք դառնում են այդ ենթամշակույթների տարածողները։ Մինչ այդ, Հայաստանում ենթամշակույթները տարածված չէին, չկար բավարար չափով տեղեկատվություն՝ կապված ենթամշակույթների հետ։
Հայաստանում տարածված ենթամշակույթները հիմնականում էմոներն էին, գոթերը, քյարթուները, սատանիստները։ Հենց նրանց մասին էլ կխոսեմ։
Առաջինը սկսվեց տարածվել «էմո» կոչվող ենթամշակույթի տեսակը։ Սկզբում, իհարկե, քիչ թվով, ապա նրանց թիվը սկսեց աճել, չնայած այսօր էլ նրանք մեծ թիվ չեն կազմում և հիմնականում նկատվում են քաղաքային միջավայրում։ Ենթամշակույթի անվանումը գալիս է «Էմոշն ռոք» երաժշտական ժանրի անվանումից։ Այս ենթամշակույթի կրողների մոտ հիմնակում նկատելի են սևը և վարդագույնը, և ոչ հենց այնպես։ Սևը խորհրդանշում է կյանքի վատ կողմերը, դժվարությունները, սև կետերը, իսկ վարդագույնը՝ ճիշտ հակառակը։ Ըստ իրենց՝ իսկական էմոն՝ մինչև 20 տարեկանը պետք է մի քանի անգամ ինքնասպանության փորձ կատարած լինի։ Սակայն, ինչպես փաստերն են ցույց տալիս, դա այնքան էլ պարտադիր չէ էմո «դառնալու» համար, քանի որ նրանցից քչերն են համարձակվում գնալ նման քայլի։ Նրանց մոտ նկատելի են տարատեսակ փիրսինգները, որոնց միջոցով նրանք ցանկանում են ցույց տալ, որ չեն վախենում ցավից կամ կյանքի առաջադրած դժվարություններից։ Էմոները ,սովորաբար, հագնում են մեկ համար փոքր կոշիկ, որպեսզի դրանք ցավեցնեն ոտքերը՝ անընդհատ հիշեցնելով կյանքի դժվարությունների մասին։ Էմոներին շատ հեշտ կարելի է հասցնել ինչ-որ վիճակի, սակայն դա չի նշանակում, որ նրանց հեշտ է նեղացնելը, քանի որ նրանք կարող են իրենց պաշտպանել։ Սովորաբար, նախահարձակ չեն, ինչպես և գոթերը, սակայն վերջինների դեպքը փոքր ինչ այլ է. նրանք ասում են՝ վնասիր դիմացինիդ, եթե նա փորձում է քեզ վնասել, իսկ էմոները առավելապես հակված են իրենց վնասել։
Այժմ փորձեմ մի փոքր խոսել «գոթեր» կոչվող ենթամշակույթի մասին՝ փորձելով ներկայացնել այս ենթամշակույթի առանձնահատկություններն ու դրա ներկայացուցիչներին։ Գոթերի մոտ գերակշռում է սևի օգտագործումը։ Տղամարդկանց դեպքում նկատվում են երկար, սև վերարկուները, կանանց և աղջիկների մոտ՝ սև ներկված եղունգները, աչքերը, շրթունքները, մազերը և այլն։ Գոթերը ասում են՝ լինենք ռեալիստ, կյանքին նայենք բաց աչքերով։
Գոթերին ու էմոներին շատ հաճախ նմանեցնում են և զուգահեռներ տանում այս երկու խմբերի միջև, ինչը այնքան էլ դուր չի գալիս այս ենթամշակույթների ներկայացուցիչներին։ Որքան էլ զարմանալի է՝ գոթերը նախընտրում են հավաքվել տարատեսակ գերեզմանոցներում։
Եթե այս երկու ենթամշակույթների կրողներին փողոցում տեսնելով կարող ենք հասկանալ, որ նրանք տվյալ ենթամշակույթների ներկայացուցիչներն են, ապա նույնը չենք կարող ասել սատանիստների դեպքում։ Նրանք ասում են՝ պետք չէ բաց ներկայանալ հասարակությանը և ասել՝ ես սատանիստ եմ, քանի որ կա գաղտնիության խնդիր։ Սատանիստները հայկական միջավայրում այնքան էլ հեշտ չեն ընդունվում, իսկ եթե ավելի ճիշտ՝ ընդհանրապես չեն ընդունվում։ Դե, իհարկե, խնդիրը կրոնական պատճառաբանում ունի։ Քրիստոնեական միջավայրում, բնականաբար, նրանց տեղ տալ չեն ցանկանում։ Այս ենթամշակույթի հիմքում հենց սատանան է։ Սատանիստների համար խորհրդանշական թվեր են` 666-ը և 13-ը, որոնք, ըստ նրանց, հաջողակ թվեր են։
Հաջորդիվ ցանկանում եմ անդրադարձ կատարել մի ենթամշակույթի, որը, թերևս, ամենից շատն է տարածում գտել մեր միջավայրում։ Դա «քյարթու» կոչվող ենթամշակույթի տեսակն է։ Ի տարբերություն մյուս ենթամշակույթների, որոնց ներկայացուցիչները մեծամասամբ իգական սեռի ներկայացուցիչներ են, այստեղ գերակշռում են տղամարդիկ։ Հիմա կասեք՝ մի՞թե կանայք էլ կան այս ենթամշակույթի կրողների շարքերում։ Միանշանակ պատասխան տալու փոխարեն կասեմ, որ «քյարթու» ասելով՝ չպետք է հասկանալ «ծիծակ» կոշիկներով, նրանց հատուկ սև հագ ու կապով, զույգ կամ կենտ «չոլկաներով» տղամարդկանց, քանի որ այստեղ հարցը առավելապես մտածելակերպի հետ է կապված, իսկ նման մտածելակերպի տեր կանայք և աղջիկները, հավատացնում եմ ձեզ, քիչ չեն։ Քյարթուների մոտ նկատելի են ինչ-որ սահմանված «օրենքներ», որ չգիտես՝ ով է սահմանել։ Սահմանողները իրենք են (ասենք՝ երկար մազերով տղան՝ տղա չէ, այս կամ այն վարքի տեր աղջիկը «նորմալ» աղջիկ չէ, և այլն)։
Դե, իսկ ինքս, երբեմն, երևանյան միջավայրում նկատում եմ այս ենթամշակույթի կրողներին (քյարթուներին` ամենուր): Պետք չէ նրանց տեսնելիս տարօրինակ հայացքով, մի քիչ բացասական երանգավորում ունեցող դիմարտահայտությամբ նայել: Իրոք, անգամ այն դեպքում, երբ մենք չենք ցանկանում ընդունել նրանց «մեր» հասարակություն, նրանք այդ հասարակության մասն են: Դատողություններ անելիս՝ պետք է անպայման առաջնորդվել կոնկրետ իրավիճակով ու այդ իրավիճակից բխող հանգամանքներով: Ընդհանուր կարծիքը ոչ միշտ է ճիշտ: Հաշվի առնելով այն փաստը, որ ենթամշակույթներն էլ ծայրահեղությունից ծայրահեղություն են ձգվում՝ պետք է նրանց անդամներին էլ տարբերակել ու ճիշտ մոտեցում ցուցաբերել: Միմյանց նկատմամբ լինենք հանդուրժող: