Այսօր Տավուշ գյուղը մռայլ է, սպիտակ ձյան վրայից սև շղարշ է հագել։ Չկա գյուղի ուրախ առօրյան, չկան անհոգ մարդիկ։ Քայլում են՝ գլուխները կախ ու սրտներում բազում հերոսներ պահած։ Գյուղը շատ հերոսներ ունի, բայց ցավալի է, երբ հերոսի մասին խոսում ես անցյալով…

Գյուղի ժայռերից մեկի ստորոտում ապրում էր մի խաղաղ ընտանիք. հայրը, մայրը, երկու որդիները և պապը։ Կյանքը հիասքանչ էր, երեխաները մեծանում էին, փոխվում էր նաև գյուղի առօրյան։ Անցնում էր ժամանակն իր հետ ավելի ակներև դարձնելով կյանքի փոփոխությունները։

Ավագ տղան՝ Հայկը, երկու տարով էր մեծ կրտսերից՝ Վարուժանից։ Հայկի բանակ զորակոչվելուց մեկուկես տարի հետո զորակոչվեց նաև Վարուժանը։

- Շուտ գնամ, որ շուտ էլ հետ գամ,- ասում էր Վարուժանը, ով այդ տարվա առաջին զորահավաքի զորակոչիկներից էր։ Ասաց ու գնաց։ Ծառայում էր Արայի լեռան վրա, հաճախակի մոր հետ էր խոսում։

Պատերազմի սկսվելու օրվանից Վարուժը եղել է Ջաբրայիլի մարտերի ծանր հատվածներում։ Կռվել է արիաբար ու մինչև վերջին շունչը։ Ընկերը պատմում է նրա սխրագործությունների մասին՝ ինչպես է զոհված ընկերների ու հրամանատարի դին հանել մարտադաշտից և սխրանքներ գործել մարտի դաշտում։ Սակայն, ցավոք, հոկտեմբերի ութը չարաբաստիկ օր դարձավ բոլորիս համար՝ մարտական գործողությունների ընթացքում արիաբար զոհվեց 18-ամյա Վարուժանը։

Վարուժանի մասին անվերջ կարելի է խոսել։ Մայրն ասում է.

-Վարուժս կատու շատ էր սիրում, մի անգամ կատուն գրկին տուն եկավ ու խնդրեց պահել նրան, կատուն արդեն ձագեր է հանել, տղաս շատ էր ուրախացել, ասաց. «Մայր, կպահես մինչև գամ»։

Վարուժը շատ նախասիրություններ ուներ, սիրում էր դաջվածքներ անել, կարող էր ամբողջ օրը երգ լսել, սպորտով շատ էր զբաղվում, առնական կազմվածք ուներ։ Պարզ տղա էր, սիրում էր օգնել մարդկանց։ Նաև շատ աշխույժ էր, դպրոցում հաճախ արժանանում էր ուսուցիչների նախատինքին, բայց դրա հետ մեկտեղ ուսուցիչներն իրենք  էին խոստովանում, որ Վարուժը շատ խելացի է։

Իմ ամբողջ կյանքի ընթացքում միշտ հիշելու եմ իրեն։ Մանկության ընկերներ էինք, չեմ էլ հիշում որ տարիքից։ Խաղերն ու դասերն անցնում էին միասին։ Ես էի, եղբայրս ու նրանք երկու եղբայրներով։ Ընկերացել էինք մանկապարտեզի տարիներից։ Հիշում եմ մեր խաղերը՝ պահմտոցին էր հիմնականում։ Դասերն իրար օգնելով էինք անում։ Ընկերներ ենք եղել տարիներով ու մինչև հիմա էլ ընկերներ ենք, ու մեզ չի խանգարում նրա բացակայությունը։ Նա միշտ մեր ընկերը կլինի։

Շիրիմին այցելելով ու նկարին նայելով կարծես զգում ենք նրա ներկայությունը։ Նա ներկա է մեր սրտերում ու հոգիներում…

Ժամկետային զինծառայող Արմեն Մինասյանը ևս դասվեց այն հերոսների շարքին, ովքեր իրենց կյանքը տվեցին հանուն հայրենիքի։ Արմենը ծնվել է 2001 թվականի հուլիսի 6-ին Վարդենիկ գյուղում։ Մանկուց եղել է աշխույժ։ Սովորել է տեղի Ռ․ Հովհաննիսյանի անվան թիվ 1  հիմնական դպրոցում, ապա Վարդենիկի կրթահամալիրում։

-Եղբայրս շատ էր ուրախացել բանակ զորակոչվելու առթիվ, ոգևորված էր։ Հիշում եմ՝ ընկերներով ասում էին, որ ցանկացած տղա անպայման պիտի ծառայի։ Մեխակավանում (Ջեբրաիլ) էր ծառայում։ Ամեն օր զանգում էր, բայց ծառայությունից  համարյա ոչինչ չէր պատմում, միշտ ասում էր, որ «ամեն ինչն էլ տղու համար ա»։ Ամբողջ ծառայության ընթացքում միակ օրը, որ չի զանգել, հոկտեմբերի 29-ն էր․․․,- հիշում է Արմենի եղբայրը՝ Խաչիկը։

Չարաբաստիկ դեպքը տեղի է ունեցել հոկտեմբերի 30-ին․

-Իրենց ուզեցել են Ջեբրաիլից  տեղափոխել կա՛մ Ստեփանակերտ, կա՛մ Շուշի։ Քառասուն հոգի են եղել, տասական խմբերով նստել են մեքենաները, որ գնան, հենց այդ պահին էլ ԱԹՍ-ն նկարել ու հարվածել է։ Ամբողջ քառասուն հոգանոց խմբից  երկուսն են ողջ մնացել»,- մանրամասնում է Խաչիկը։

Եղբոր խոսքերով՝ Արմենը շատ նպատակասլաց էր, բազում նպատակներ ուներ, որոնք այդպես էլ անկատար մնացին․

-Նպատակադրվել էր բանակից գալուն պես ավտոէլեկտրիկ դառնալ։ Բացի դա էլ, ընկերոջ հետ որոշել էին կահույքի արտադրամաս բացել։

Ընկերուհի ուներ, շատ էին սիրում իրար։ Ասում էր. «Դատարկ գրպանով ի՞նչ ամուսնանալ, սկսեմ աշխատել` կնշանվեմ»։ Այս ու մի շարք այլ նպատակներ եղբայրս իր հետ վերև տարավ,-եզրափակեց Արմենի եղբայրը։

Արմենի դասընկերները ցավով, բայց հպարտությամբ են հիշում․

-Արմենը շատ ընկերասեր էր։ Բոլորին օգնության ձեռք էր մեկնում, ինչքան բարդ իրավիճակ էլ, որ լիներ, այնպես էր անում, որ ճիշտ լուծում տրվի։ Շատ ուշադիր էր հատկապես դասարանի աղջիկների հանդեպ, ասում էր, որ իր քույրերն են ու ամեն հարցում աջակցում էր նրանց։

Այն խոսքը, որ ասում են․ «Տարիքը միայն թիվ է», Արմենի մասին էր։ 19 տարեկան էր, բայց շատ մեծահասակներից  հասուն էր դատում։

-«Վերջին զանգ»-ին Արմենը  մեր դասարանի հոգին էր,-փաստում են դասընկերները,- ամբողջ պատասխանատվությունն իր ուսերին էր վերցրել ու պատվով կարողացավ տակից դուրս գալ։ Մինչև հիմա մեր դասարանի ելույթը հիշելիս, ցանկացած մարդ, ով ներկա է եղել, առաջին հերթին Արմենին է հիշում, հետո՝ մնացածիս։

Մեր վերջին էքսկուրսիայի գիշերը՝ տուն վերադառնալիս, հասանք Սևանավանք, իր ձեռքով խարույկ վառեց։ Հենց այդ խարույկի շուրջն էլ բոլորին հարցրեց, թե ինչպես են դասավորելու իրենց կյանքը դպրոցից հետո։ Երբ հասավ իր խոսելու հերթը, ասաց, որ կծառայի, կգա ու էլի իր ընկերների կողքին կլինի։ Տղաներին էլ՝ առանձնահատուկ դիմելով, հորդորեց, որ բանակում ամեն քայլը մտածված անեն։

Հետո դառնալով մեր դասընկերուհուն՝ Լիանային, խնդրեց, որ իր սիրելի բանաստեղծությունը՝ Պ․Սևակի «Ես օգնեցի բոլորին, ես ինձ միայն չօգնեցի․․․»-ն ասմունքի։

Եզրափակելով Արմենի մասին զրույցը, նրա  դասընկերուհին՝ Նաիրան, ընդգծեց․

-Ուսուցիչները Արմենին շատ էին սիրում, Արմենն էլ՝ դպրոցն ու ուսուցիչներին։

Շատ խելացի էր, արագ էր ընկալում։ Մեկ անգամ կարդալով կարողանում էր իրեն հանձնարարված նյութը վարժ ու հստակ ներկայացնել։ Ուսուցիչները հենց դրա համար էլ էին բարկանում, ասում էին, որ եթե կարողանում է, ինչու՞ անընդհատ չի սովորում։ Ինքն էլ իր հերթին շատ էր ամաչում իր՝ չսովորելու փաստից, մինչև ասում էր, որ դասին պատրաստ չէ, հոգին դուրս էր գալիս։ Արմենի նման եղբայր, դասընկեր ու մարդ չկար, Արմենի նման երկրորդը չկա։

….կարևոր չի, թե հիմա սա ով կկարդա, կարևորը` որ հետո դու կարդաս:

Դատարկ խաչմերուկում ոչ ոք չկա: Միայն երբեմն ինչ-որ կանայք են անցնում: Ձեր տուն են գնում գալիս: Ես չգիտեմ նրանք ինչպես են նայում ձերոնց աչքերին, չգիտեմ ինչ են խոսում նման դեպքերում, ինչ են հարցնում: Ես միայն մի բան գիտեմ, ու մի բան եմ տեսնում` խաչմերուկը դատարկ է, դատարկ, ինչպես լինում էր ամառվա կեսօրին:

Գիտե°ս, շունդ երբեմն հայտնվում է էս դատարկ ու տխուր բակի փողոցներում: Գալիս ուղղակի պտտվում ու հետ է գնում: Առաջ միշտ հենց շունդ գալիս էր, հասկանում էինք, որ ուր որ է` դու էլ կհայտնվես: Գալիս էիր քո ծանր քայլվածքով, ու ոչ ոք չէր ենթադրի, որ էս բակում ամենալավը դու ես վազում, որ էս գյուղում ամենալավը դու ես ֆուտբոլ խաղում, որ էս գյուղում միայն դու ես կարող բրեյք դանս պարել: Գալիս էիր ու սուր խոսքերովդ ամեն մեկին բարևի հետ մի մակդիր կպցնում ու ոգևորված պատմում, թե երեկվա ֆուտբոլը ոնց վերջացավ, թե քաղաքական դաշտում ինչ կա-չկա, թե գիտնականները նոր ինչ են բացահայտել:

Նոր եմ հասկանում` ինչքան բանից էիր խոսում: Գիտե՞ս, երբ խոսում էինք, բոլորին տալիս էիր իրենց պատասխանը: «Լեզվով օձին բնից կհանի», մայրդ էր ասում: Մենք էլ սուսուփուս համաձայնվում էինք, որովհետև դա ճիշտ էր այնքան, ինչքան այն, որ այսօր ծնունդդ է:

Դու ձեր տան միջնեկն ես, միջնեկներից միշտ ավելին են պահանջում, որովհետև նրանք պիտի անեն այն, ինչ մեծերը չեն արել, ու լինեն այն օրինակը, որին ուզում են հասնել փոքրերը: Դու իսկական միջնեկ ես, որ կաս: Բոլորն ասում են` հատուկ ես, դրա° համար հատուկջոկատային դարձար…

Գիտե°ս, մենք բոլորս ունենք դեռ այն, ինչ կոչվում է հույս, ինչ որ տեղ, բոլորս պահել ենք մեր հույսը: Եղբայրդ աղոթում է: Ասաց, որ բարկանում է այն երեխաների վրա, որոնց թվում է, թե եկեղեցում վառված մոմը տորթի վրայի մոմ է, ու փչում են: Երեխա են` չեն հասկանում, իսկ դու եղբորդ մեծ դարձրեցիր ավելի, քան կար:

Գիտե°ս, ես չեմ ուզում, որ մեր խաչմերուկում հավերժ այրի արևը, ու այն դատարկ մնա, չեմ ուզում շանդ տեսնել ու մտածել թե չես գալու նրա հետևից:

Մենք սպասում ենք:

Այս գյուղը, այս թաղը լուռ է, տներից միայն թանձր ու սպիտակ ծուխ է բարձրանում, բարձրանում է սպիտակ ցուրտը ու խառնվում սպիտակ լռության հետ: Այս գյուղում, այս բակում սպիտակ սպասում է:

Գիտե°ս, ուզում եմ, որ այս ամենը մեր խաղի նման լինի, ուղղակի` հալամոլա, ու դու, ինչպես միշտ` լավ թաքնված լինես, փնտրենք անընդհատ, հետո, ինչ որ տեղից դուրս թռչես, փախչես բոլորից ու գաս, ձեռքի ափով խփես պատին ու գոռաս` հալամոլա, Արման:

Շնորհավոր ծնունդդ, որտեղ էլ որ լինես:

Հավանաբար այս պատերազմը մեզ ինչ-որ մեկից խլեց, ինչ-որ մեկից կտրեց, չէ՞: Մենք, այնուամենայնիվ, մտածում ենք նրանց մասին: Մեր՝ պատերազմի մասին մտքերը, նրանցով սկսվում և նրանցով էլ ավարտվում են: Մեր այդ մտքերն առանց նրանց չեն կարող լինել: Նրանք են մեր «պատերազմը»:

Ես կարոտում եմ Ռուստամին, թերևս ամենաշատը: Նրան կորցրի պատերազմում, ում չէի էլ հասցրել լիովին գտնել: Նա այն մարդկանցից էր, ով խորհուրդ տվեց ընդունվել Հայ-ռուսական համալսարան: Ես հիմա ուզում եմ ասել նրան, որ ընդունվել եմ, որ նրա բոլոր խորհուրդները անգիր եմ արել: Ասում էր, որ ոչինչ չթողնեմ քննության վերջին օրվան: Ես հիմա ուզում եմ ասել նրան, որ ես նախօրոք պատրաստվում եմ: Նա հարցնում էր՝ արդյո՞ք սարքել եմ տեսախցիկս: Ես ուզում եմ երկար «չէ»-երից հետո ասել «այո»:  Ես ուզում եմ ասել, բայց նա չի լսում կամ էլ լսում է:

 

Ես ամեն օր մեր նամակներն եմ կարդում, և եթե մի ժամանակ դրանք ուղղակի նախադասություններ կամ բառեր էին, հիմա էդպես չի:

Համբուրում էի նրա շիրմաքարը,  այնինչ մտորումներիս մեջ պատկերացնում, որ ես կամաչեի նրան գրկել, երբ դեմ առ դեմ հանդիպեինք:

Կարճ ասած՝ մենք կարոտում ենք նրան:  Նա, հավանաբար, կբարկանար մեր այս չափից դուրս սենտիմենտալությունից:

Ես ուզում եմ, որ նա ների մեղավորներին, որ նա մեզ ների: Մենք չենք հասկանում, թե ինչու նա այս անարդարության զոհը դարձավ, ինչու պատերազմը տարավ նրան, երևի միայն ինքն է հասկանում…

Գիտե՞ս՝ ես նեղվում եմ: Նեղվում եմ, որ քեզ ավելի լավ չեմ ճանաչել, ավելի շատ չենք շփվել: Ես մտածում եմ, որ դու լավ ես և որ մի ազնիվ, մաքուր ու կապույտ տեղում ես,     որտեղ հնչում է. «Արի’, իմ սոխակ»-ը, և որ դու ձայնակցում ես դրան:

Անկեղծ ասած, այս երկիրը խեղդվում է այդ սև ժապավեններից…

2020 թվականի սեպտեմբերի 26-ի երեկոն էր՝ սովորականի նման բանակային կրկնվող մի օր, երեկոյան ժամ, բայց ինձ համար սովորականից մի քիչ տարբերվող, որովհետև ընկերս էր գալիս, ու բացի ընկերոջս տեսնելուց, պիտի վերցնեի տնից ուղարկված ծանրոցը, որի մեջ էր մորս ձեռքով պատրաստված համեղ պահածոն: Մի տարի չէի կերել, համարյա մի տարի:

Զորքը շարված էր շարահրապարակում անվանականչի, իսկ ես հսկայական զորամասի լուսավոր նեղ ճանապարհով անդորրի ու ինձ մատնող արագ քայլվածքով արագորեն աննկատ քայլում եմ դեպի զորամասի հսկիչ անցագրային կետ` ընկերոջս տեսնելու ու ծանրոցը վերցնելու համար: Ընկերոջս տեսնելուց, ծանրոցը վերցնելուց հետո հրաժեշտի պահին ասացի, որ գնան. հակառակորդը չափից շատ կուտակումներ է իրականացրել սահմանին, ու առավոտը, վախենում եմ, բարի չլինի, գնա, քանի շուտ ա: Իսկ ընկերս լուրջ չընդունելով ու սարկազմի վերածելով ասաց` լավ, էսա շուտ գնում եմ: Վերջում էլ երևի իր վրա թողեցի վախեցած զինվորի տպավորություն, ով ամեն պահի վախենում էր պատերազմից, բայց այդպես էլ մինչև կռվի սկիզբը լուրջ չընդունեց: Գրկելուց, հաջող անելուց անմիջապես հետո էլի լույսերի ու նեղ ճանապարհի միջով գողեգող քայլեցի դեպի գումարտակ: Գումարտակում ես միայնակ էի: Մեր գումարտակը մարտական հերթապահության էր, իսկ ես մի քիչ ջերմության պատճառով մնացել էի զորամասում: Զինակից ընկերոջս հետ սենյակում նստելուց ու ծանրոցը բացելուց հետո, ուշադրություն չդարձնելով հազարավոր շոկոլադներին, ամենատակից հանեցի փոքր բանկայով լիմոնի աղով պատրաստված փոքր վարունգի թթուները և բացեցի: Կծու լինելով ու երկար ժամանակ չկերածի կարոտով համտեսում ենք, և Արմենը ինձ հարցնում է.

- Սերոժ, ի՞նչ կա-չկա, է: Հլը մի երկու բառով պատմի` նորություն, բան, ի՞նչ կա:

- Եսիմ, անկապ, էլի: Ասում են` առավոտ կռիվ ա սկսելու:

- Հա՞ որ…

Դե հա, առավոտից ես տենց եմ հասկացել:  Չգիտեմ, ճի՞շտ եմ հասկացել, թե՞ չէ, բայց ամենաշատը էդ վարկածի վրա եմ հակված:

Խոսքի կեսին Ստյոպն ա ներս մտնում, ասում.

- Դիվիզիոնին տագնապով հանին պոստեր:

Իմ մեջ վերլուծելուց, մտածելուց հետո, որ ամեն ինչ լուրջ է, կեղծ ժպիտով սկսում եմ շփվել տղերքի հետ, հետո մի ժամ անց գնացինք քնելու:

Առավոտ 07:16 էր: Մինչև հիմա հիշում եմ ժամը: Թեթևակի գմփոցից ու դուռը պատին խփվելուց վեր թռա ու ասացի.

- Տղերք, մի քիչ կամաց. քնած եմ:

Ասացի ու շրջվեցի դեպի ձախ: Օրն էլ կիրակի էր, ոչ ծառայողական: 07:20 փոխվեց ամեն ինչ, առանց ինչ որ մի բանի  հակառակորդի  «Գրադ» հրետանային զինատեսակի քսանից ավելի հրթիռները մտան զորամասի ներս ու շախմատաձև հարվածելուց հետո, հարվածային ալիքից հակառակ կողմի վրա բացվեցին բոլոր լուսամուտները հարվածելով պատին ու փշրվեցին գետնին: Վեր թռնելուն պես կես վայրկյանում հիշում եմ երեկվա ողջ խոսակցությունները ու համարյա լցված աչքերով աղոթում, որ երազ լինի: Բայց չէ, դեռ ուշքի չեկած, զորամաս են մտնում հաջորդ հրթիռները, որոնք արդեն ավելի դիպուկ էին ու վտանգավոր:

Վազելով գնում եմ Արմենին խփում քնած ժամանակ ու միանգամից գոռալով ասում.

- Արմեն, վեր կաց, կռիվը սկսեց, շուտ արա:

Բոբիկ վազում եմ սենյակ, որ վերցնեմ կոշիկներս ու վերնաշապիկը: Սենյակի ճանապարհին ներս են մտնում վախեցած, բարձր գոռալով ու բարձր լացի ձայնով ճաշարանի բոլոր կանայք, ովքեր հազիվ էին ճաշարանից դուրս եկել և եկել մեր շենք: Վազում էին մի տեղից մյուսը, լացում, աղոթում, բայց մեկ է, վայրկյանը մեկ ամեն ինչ լրջանում էր:

Դժվարությամբ իրար գլուխ հավաքելուց հետո խնդրում եմ, որպեսզի բոլորով կքանստենք մուտքի ձախ կողմի պատի տակ, որը հանդիսանալով գումարտակի հիմք ու հիմնական պատ, համեմատաբար ապահով է: Բոլորս շունչներս պահած սպասում ենք, հետո տեսնում ենք, որ մոտավորապես երեք րոպե հանգիստ է, վազում ենք դեպի հինգերորդ գումարտակի նկուղ, որն ապահով է: Ճանապարհին էինք, երբ էլի գրադը խփեց զորամասի տարբեր հատվածներում: Հինգերորդին դեռ երկար ճանապարհ կար, ու որպեսզի ճանապարհին չմնայինք, մտանք մեկ այլ գումարտակ, որը հին շինություն էր, պատուհանները ոչ եվրոպական, այլ հին փայտից, սովորական ապակիներով, կապակցված սքոչի օգնությամբ: Մտնելով գումարտակ, արդեն սպայակազմին ու զորքին միախառնվելով լսում ենք օդում եկող քամու դիմադրությունը ճեղքող հրթիռի ձայնը, որի ժամանակ բոլորս պառկեցինք դեմքով դեպի գետինը, և  աղոթում էինք, որպեսզի շենքին չկպներ: Հակառակ դեպքում հետևանքները անդառնալի կլինեին:

5 րոպե անց զորամասի հրամանատարի տեղակալն է գալիս` փոխգնդապետ Հարությունյանը՝ շնչակտուր ու վատ լուրով, ասելով, որ ավտոպարկում գտնվող բոլոր մեքենաները ու զինամթերքը չկան, ամբողջությամբ այրվում հալվում են:

Տղաները պիտի գնային դիրքեր, քանի որ հակառակորդը ամեն կերպ արդեն սկսում էր ներթափանցել մեր առաջնագիծ թե տանկերով, թե դիվերսիոն խմբերով: Մեր տղաները մեքենաների այրվելու պատճառով, պարտավոր էին զորամասից ոտքով շարժվել դեպի դիրքերը: Բայց մինչև զորամասից դուրս գալը պետք էր կարողանալ անվնաս մնալ, բաժին չդառնալ սուր բեկորների: Բայց կար ավելի մի դաժան բան, երբ տեսնում ես` զինվորը բարձրանում է կռիվ տալու երբ չգիտես հետ կգա թե չէ ու էտ ամենին ներկա է զինվորի մայրը, ով գրկելով չափից շատ ամուր, իր որդուն չի թողնում, որպեսզի հեռանա իրենից: Բայց պատերազմ էր. երկուսով լցված աչքերով միմյանց նայեցին մինչև վերջին պահը: Իսկ զինվորի մայրը ճաշարանում աշխատող կանանցից մեկն էր, ով ամեն օր կերակրում էր բոլոր զինվորներին, այդ թվում նաև իր որդուն, ով գնաց առաջնագիծ:
Էլի համեմատական հանգիստ տիրելուց հետո փորձեցինք վազել դեպի ապահով նկուղ, բայց ճանապարհին տեսածը ուղղակի ստիպեց ինձ կանգնել ու լռությունից քարանալ: Կռիվը 15 րոպե էր, ինչ սկսել էր, բայց արդեն զոհվել էին 30 հոգի: 30 անմեղ զինվոր, ովքեր ծառայել էին ընդամենը ամիսուկես:

Դրսում գտնվելու պատճառով զինծառայողները հրաման են ստանում մտնել թաքստոցները: Երբ ամբողջ անձնակազմը մտնում է թաքստոց,  անօդաչուի հրթիռը հարվածում է թաքստոցին, պայթում` իր հետ տանելով 30 անմեղ զինվորի կյանք, 30 զինվորի, ովքեր անգամ չգիտեին դեռ` ինչ է ծառայությունը: Ես ուղղակի չկարողացա քայլել ոչ հետ, ոչ առաջ: Ապշած նայում էի ողջ-ողջ թաղված զինվորներին, ովքեր մահացել էին: Նրանց հողով կիսածածկ մարմինները մինչև հիմա չեմ կարող մոռանալ: Կարծես մղձավանջ լիներ, որ չէիր ուզում հավատալ, անգամ հավատալ, որ դա դու տեսնում ես: Թե ոնց են մարդիկ ողջ-ողջ մեռնում տոննաներով հողի տակ: Ինձ ուղղակի հարցնում էի ու ինքս ինձ խոսում. «Աստված ջան, ո՞նց կարող է 15 րոպեում 30 մարդ զոհվի: Ի՞նչ ա կատարվում: Ախր, մի՞թե սա իրական է»:

Մի քանի վայրկյան անց ինձ թափ տալուց հետո ընկերոջս հետ մտնում եմ նկուղ ու փոխգնդապետին փնտրելով ուզում հարցնել, թե ինչ ենք անելու չունենալով զենք, զինամթերք, զրահաբաճկոն և սաղավարտ: Ի՞նչ պիտի անենք, երբ մեր առողջական խնդիրների պատճառով չէինք բարձրացել դիրքեր, մնացել էինք ներքևում, իսկ մեր զինամթերքը և անհրաժեշտ ամեն ինչ տղաները դիրքեր էին տարել: Փոխգնդապետն ասաց սպասենք: Մի քանի րոպե անց տեսնելով իր խառնված նյարդայնացած վիճակը, վախվորած նորից մոտեցանք ու  կրկին հարցրեցինք:

Նա բարկացած պատասխանեց.

- Սերոժ, ի՞նչ ես ուզում հիմա անենք: Հիմա խառն ա: Ուզո՞ւմ եք դիրքեր գնալ:

Ես ու Արմենը իրար ենք նայում մի պահ ու առանց մեկ վայրկյան մտածելու, ասում.

-Այո, մենք պիտի գնանք: Մենք ուզում ենք, բայց զինամթերք չունենք: Վերևում է, տղերքի մոտ, տարել են:

- Դե սպասեք մինչև ձեր գումարտակի մոբը համալրվի, որ իրենց հետ գնաք:

Խոսակցությունը ավարտելուց հետո Արմենը ասում է.

- Սերոժ, ճիշտ ա, ոչինչ չունենք մենք` զենք, կասկա-ժիլետ, բայց ճիշտը գնալն է, պիտի գնանք, ուրիշ տարբերակ չկա: Տղերքը վերևում են:

-Հա, Արմ, միանշանակ,- իրար գրկելուց հետո սպասում էինք, որ մեքենան գար, որպեսզի մենք նույնպես գնայինք դիրքեր:

Մոտ քառասուն րոպե անց տեսանք մեքենա, որտեղ անձնակազմ է նստում, վազելով մոտիկացանք ու էլի հանդիպելով փոխգնդապետին, հարցնում ենք.

-Պարոն փոխգնդապետ, այս անձնակազմը ո՞ւր է գնում:

- Դիրքեր է գնում, երրորդի անձնակազմն ա, դուք ո՞րն եք:

-Երրորդինը:

- Նստեք, շուտ արեք:

Արագ նստելով մեքենան, իրար ձեռք ձեռքի տալով նստում ենք, աղոթում ու շարժվում դեպի առաջնագիծ: Ճանապարհին զինամթերք բեռնելուց արդեն վախ էր մեջներս, որովհետև օդում անօդաչու կար, ու մեքենային ոչնչացնելը վայրկյանների հարց էր: Գումարած, երբ այն բեռնված է ծանր զինամթերքով: Բարեհաջող անցնելուց հետո շարունակում ենք էլի շարժվել դիրքեր, արդեն ավելի մեծ արագությամբ: Ճանապարհին նայել եմ գրպանիցս հանած Սբ Աղոթագրքին, որը նվիրել էր մեր Տավուշի թեմի առաջնորդ արքեպիսկոպոս Բագրատ Սրբազան Գալստանյանը ու ասել, որ այդ Աղոթագիրքը և կրծքիս խաչը պահապան են լինելու ինձ: Աջ կողմումս նստած էր ճաշարանի աշխատող տղան, ով հաց էր դատարկում, իսկ հիմա զենքով ու զինվորական համազգեստով կողքս նստած է: Դիմացս պապիկ է, ով թեև ծեր էր, բայց պնդում էր` մեր հողը մերն ա, էդ արտերը ու հասկերը մերն ա, իսկ մյուս կողմում մարդ, ով ուղղակի բոլորիս իր հայրենասիրական երգով ու քաջալերող խոսքերով ուժ էր տալիս ու հրետանու ձայնի հետ բարձրացնում նաև իր ձայնը: Արդեն դիրքերի ճանապարհին հասնելուց մեքենայի ավագը ասաց, որ ամեն դիրքում երկուական մարդ թող իջնի: Անձնակազմի իջնելուց հետո հետո հերթը եկավ մեզ, որ իջնենք:

Իջանք, բա ո՞ւր գնանք հիմա:

- Քել գնանք Գսպոենց մոտ` 52:

Գնացինք:

Մինչ 52 ճանապարհը երկար էր, ու վազում էինք, որ հասցնենք: Վազելու ընթացքում տղաներից մեկն ասաց.

- Դիտարկվող ենք, արագ վազեք էս հատվածը:

Դեղին հողի ու մանր քարերի միջով ու հողաթմբից այն կողմ արկի հարվածի ալիքի մեջ աղմկելով վազում էինք, երբ վերջապես հասանք ու տեսանք դիրքը, որը հարվածից որոշ չափով հողերի մեջ էր, իսկ տղերքի մոտ, փառք Աստծո, ամեն ինչ լավ, ուղղակի մի քիչ վախեցած ու լարված տղաներն էին, ինչը ուղղակի նորմալ էր այդ պահին կամ այդ օրից սկսած:

Քիչ ժամանակ էր անցել, երբ քամու մեջ ծանրության ձայն լսեցինք ու վայրկյաններ անց պայթյուն: Արդեն մութ էր, բայց ականանետը շարունակում էր հարվածել, իսկ մենք սպասում էինք տղաներին, ովքեր պիտի հասնեին դիրքեր: Նրանք ոտքով էին ճանապարհ ընկել դիրքեր, իսկ եթե հիշում եք. մեքենաներն ամբողջությամբ այրվել էին հրթիռակոծությունից: Գիշերը ժամը 11:50 տղաները հասան տեղ` մոտ 30կմ քայլել էին իրենց վրա կրելով ծանր բեռը: Իրենց ժամանելուց հետո մենք պիտի հանձնեինք դիրքը իրենց ու տեղափոխվեինք մեկ այլ վայր:

Գիշեր էր: Քայլում էինք մութ ճանապարհով դեպի նշված վայրը` մեզ հետ վերցնելով զենքեր, տաք համազգեստ և զինամթերք: Պիտի մեքենայի սպասեինք, որ մեզ վերցներ: Մեքենայի ձայնը գալիս էր, բայց մեքենան չկար: Լույսերը մարած էին, որպեսզի հանկած չնկատվեր հակառակորդի կողմից: Գիշերը 03:10 տեղ հասնելուն պես արագ իջնում ենք, մտնում հողի տակ գտնվող տնակը, մեքենան հեռու տանում ու կքանստած դիրքով քնում` հենվելով բետոնին:

Լույսը բացվելուն պես արդեն շատանում էր հրետանու ձայնը: Օրը փոխվելուն պես մեծանում էին զենքերի տեսակները, զոհերի ու վիրավորների թիվը: Երրորդ օրն էր կռվի: Արդեն բոլորս անցել էինք մեր լուրջ ծառայությանը: Ժամանակն էր ցույց տալ այն, ինչին տիրապետում ենք, ցույց տալ այն, ինչը պետք է: Հերթափոխի ժամանակ, երբ կարճատև հանգիստ էր լինում, չգիտեմ ինչի, անկախ ինձանից միացնում էի Ռուբեն Հախվերդյանի «Զինվոր» երգը: Ու անընդհատ մտքումս մեխվել էին երգի այս հատվածները.
«Արևն արդեն մոտեցել էր մայրամուտին, հրետանու ձայնը լսվում էր հեռվում»,
«Տղան ծվաց, հասկի պես ընկավ, ձեռքերում սեղմած նամակը ծակված: Հայացքը ուղղած կապույտ երկնքին»: Սրանք այն հատվածներին էին, որը լսելուց, մեկը տեսնում էի իրականում, իսկ մյուսը` մտածում, որ ուշ թե շուտ լինելու է:

Նման մի քանի օր ու հետո արդեն մեզ էր հասել օգնությունը, երբ քաղաքացիները մեզ համար ուղարկել էին: Ջրեր, հյութեր, քաղցրավենիք, ճաշեր, որոնք ուղղակի երջանկություն էին և ուժ` դիմադրելու: Հիշում եմ, երբ շշից ջուրը խմում էինք ջրի կափարիչով, որ բոլորիս հասներ: Վաֆլին չբացած փշրում էինք տուփի մեջ, հետո բացում, որպեսզի բոլորիս մի պտղունց քաղցր հասնի: Անգամ հիշում եմ, երբ երկար ժամանակ ջուր չէի խմել ու էդ ժամանակ մեզ «պերյանիկ» էին տալիս, ամեն մեկիս մեկ հատ, մի հատ կծելուց հետո չկարողացա ուտել, որովհետև բերանս չորացել էր ու չէի կարողանում կուլ տալ: Պերյանիկը նետեցի դաշտի մեջ, ընկերս նայեց ինձ ու հարցրեց.

- Սերոժ, էդ գցի՞ր…

- Հա, չկարողացա ուտել, կոկորդիս մնաց էնքան ծարավ եմ:

- Մոտավորապես ո՞ւր գցեցիր:

Զարմացած նայելով հարցրեցի, թե ինչի՞: Ասաց, որ ուզում ա գտնի և ուտի` սոված ա: Էդ ժամանակ ես ինձ վատ էի զգում, որ ասեմ, թե որտեղ է, որովհետև չէի կարող նայել, թե ոնց ա ինքը ուտում իմ նետած պերյանիկը, բայց մյուս կողմից` չէի կարող չասել, որովհետև սոված էր: Մինչ ես մտածում էի, արդեն գտել էր խոտերի միջից ու իր մոտ էր: Չգիտեմ, անգամ ծիծաղս է գալիս, որ պատմեմ, բայց ես սովածությունից սկսել էի ծխել: Միշտ գլուխ էի գովում, որ 21 տարեկան եմ ու կյանքում մեկ անգամ ծխած չկամ, բայց պատերազմը ստիպեց, որ ծխեմ ու անգամ ֆիլտրը սեղմեմ ատամիս տակ` մտածելով, թե կհագեցնի որոշ չափով: Մինչև հիմա, տեսնելով կարմիր BOND ծխախոտը, հիշում եմ այդ ամենը:

Սովորական մի օր էր, երբ կեսօրին կապ տվեցին ու ասացին, որ էս-էս մարդիկ պիտի գնան նշված վայր` խնդիր կատարելու, այդ թվում նաև ես: Ամեն ինչ վերցրած սպասում էինք մեքենային: Մեքենան եկավ, վարորդը Գագոն էր: Օգնեց, արագ ամեն ինչ դրեցինք ու շատ արագ գնացինք այդ հատվածը: Ճանապարհին մի քանի կետ մտնելուց հետո ասացին, որ հաջորդ բազայում կանգնենք. պիտի զինամթերք, արկեր տանք իրենց, չունեն: Մեքենան  քշելով դեպի բազա, արագ կանգնեց և վայրկենական սկսեցինք դատարկել: Վերջինն էր մնացել, մեկ էլ էն կողմից մի զինվոր գոռալով եկավ ու ասաց.

- Արա~ , մեր վրա ա գալիս, արա~, շուտ արեք, եկավ…
Ասաց ու պառկելով գետնին, փակեց ականջները, իսկ մենք վախից արագ գետնին դնելով վերջին հրթիռը, արագ փակում ենք բեռնախցիկի դուռը ու փորձում նստել մեքենան, որպեսզի մեքենայով գնանք, ու մեքենան էլ չխոցեն: Իսկ Գագոն գոռում էր, ասելով.

- Տղեք, շուտ արեք, եկավ-եկավ, մեր վրա ա:

Վերջինը ես էի նստում, երբ մի ոտքս դեռ դրսում, նա արագ տեղից պոկվեց, մի քանի անգամ պտտվեց, փոշու ամպ բարձրացնելով տեղից պոկվեց: Վայրկյաններ անց փոշու ամպին մի բան հարվածեց… Այդ ժամանակ կարծես երկրորդ անգամ ծնվեի: Բայց չէի էլ պատկերացնում, որ հետո ոչ թե երկրորդ, այլ երևի հինգ անգամ եմ դեռ ծնվելու Աստծո ողորմությամբ:

Հասնելով տեղ, նշանառելով զենքը, փորձում էինք ոչնչացնել հակառակորդի խմբավորումը, բայց հեռավորությունը չէր ներում: Ի՞նչ պիտի անենք: Պիտի գնանք ավելի առաջ, որպեսզի կարողանանք կրակել, շատ հեռու է: Հետո հրաման ենք ստանում, որ պիտի զենքը տանենք «Դպրոց» կոչվող շինության մոտ, որը հեռու էր մոտ 1կմ: Մտածեցինք` մեքենա կգար, բայց դե չէ, ի՞նչ մեքենա: Պիտի ոտքով գնայինք առաջ: Առանց ժամանակ կորցնելու ու անկախ ճանապարհի դժվարությունից ու հեռավորությունից, պիտի գնայինք, ու անգամ արագ, որովհետև ամեն վայրկյանը ճակատագրական էր: Առջևից ես եմ, հետո` Գևորգը, Արմենն ու Խչոն: Արդեն ամբողջությամբ քրտնած, հոգնած, ուժասպառ քայում էինք ու փորձում վազել անգամ, բայց չէր ստացվում: Դիտարկվող հատվածում կրակեցին իմ դիմաց, մի քանի մետր հեռու, ճանապարհի վրա: Երևացին հարվածող փամփուշտները՝ ես նրբորեն գրկելով ձեռքիս վտանգավոր արկերի «ցինկը», կողքի գլորվեցի ու անշարժ պառկեցի գետնին, որպեսզի չկրակեն: Գևորգը հետևից գոռում էր անհանգստացած.

- Արա Սերոժ, Սերոժ, խփե՞լ են…

- Չէ, չէ, չեն խփել: Մի քիչ հետ գնացեք, դիտարկվում ենք: Հենց ես ելնեմ վազեմ` կգաք:

Մոտ 5 րոպե անշարժ, զինամթերքը կրծքիս սեղմած պառկած էի փոքր հողաթմբի հետևում: Ճիշտ ա, վախեցա, բայց համ էլ պատճառ էր մի քիչ շունչ քաշելու: Քիչ անց արագ կանգնելուց ու վազելուց հետո շարժվում ենք առաջ, որտեղ նոր-նոր կիսում էինք ճանապարհը: Մի քանի հարյուր մետր անց մեզ բուժօգնության մեքենան է հանդիպում, որին կանգնեցնելուց հետու ուղղակի խնդրում ենք, որ զինամթերքը կամ գոնե զենքը մեքենայով առաջացնեն, էլ իվիճակի չենք: 2 հոգի իրերը տանում են, իսկ երկուսս մնում, որ մնացած զինամթերքը ճանապարհից հավաքենք: Ճանապարհից հավաքեցինք ես ու Խչոն, հավաքեցինք ու վազեցինք: Ճանապարհին հինգ լիտրանոց շիշ տեսանք, մոտավորապես երեսունից ավել փամփուշտի անցքերով, իսկ տակը` մոտ կես լիտր փոշուց պղտորված ջուր:

- Խմե՞նք:

- Ճար չկա, բա ի՞նչ անենք՝ բեր:

- Բայց սպասի հոտ քաշենք, կարող ա ջուր չի:

- Լավ, բայց ինչ ուզում ա լինի` խմելու ենք: Արդեն չորությունից խեղդվում ենք:

Շիշը մի քանի ձևով շրջելով,  մի կերպ փամփուշտի անցքերից թափվելով, կարողացանք ջուրը հասցնել կոկորդներիս: Համը վատն էր, բայց որոշ չափով հագեցրեցինք ծարավը, չջրազրկվեցինք: Սկսեցինք վազել, համարյա տեղ էինք հասնում, երբ հրետանու արկի օդում եկող ձայնին զուգահեռ պառկեցինք հողի մեջ ու պառկելուց  2 վայրկյան հետո արկը պայթեց մի քանի մետր հետ` հակառակ կողմում: Մի քանի վայրկյան հետո լսվեց էլի արկի ձայն, որը այս անգամ մեր գլխի վրայով անցավ, բայց պայթեց մյուս կողմում:

- Խչո, վազեցինք, արի…

Մի քիչ վազելուց հետո տեսա, որ միայնակ եմ վազում: Շրջվեցի տեսա Խչոն դեռ հողաթմբի մոտ ականջները փակ սպասում ա, չէր լսել ասածս ու էլի գոռացի.

- Խչո~, արի, արի, անցել ա գլխներիս վրայով, արի, արի, նորմալ ա…

Միասին հասնելով տեղ, արդեն տեսում ենք հակառակորդի հրդեհվող տանկեր, իսկ տանկերի հետևում` ադրբեջանական զորք, որ կրակ էր բացում մեզ վրա: Մեր մյուս երկու ընկերը, որոնք շուտ էին հասել, արդեն դիրքավորվել էին, բայց երբ հասանք, տարածքի սպան՝ վաշտի հրամանատար Մարգարը Սարիբեկյանը հրամայեց.

- Գնացեք էստեղից, շուտ հետ գնացեք:

Մենք ասում էինք, որ եկել ենք օգնելու, ո՞նց գնանք, ո՞նց թողնենք:

- Արա, դե չե՞ք լսում` ինչ եմ ասում: Գնացեք, շուտ արեք, չե՞ք ուզում ապրել, արա: Գնացեք, շուտ արեք, մտեք թաքստոց:

Էլի հակաճառելուց հետո, նա ավելի բարձր տոնով էր խոսում` անհանգստանալով մեր կյանքի համար, ու երբ այդ ժամանակ մեր մոտ ընկնում է ականանետի արկը, բոլորս մտնում ենք թաքստոց, որտեղ ամբողջությամբ փոշի ու մութ էր: Թաքստոցում մի քանի րոպե մնալուց հետո մեր անձնակազմին կանչում են: Էլի հետ ուղարկում մեր վայրը, որտեղից ոտքով եկել էինք, այնտեղ դիրքավորվելու ու հրամանի սպասելու: Էլի այդ ճանապարհով սկսեցինք արկերի տակով քայլել, բայց արդեն հակառակ ուղղությամբ: Տեղ հասնելուց ու մինչև գիշերը 02:00 սպասելուց հետո, մենք էլի հետ ենք գնում այն տեղը, որտեղից եկել էինք: Մեքենան եկավ՝ գնացինք, բայց ճանապարհին, չգիտես ինչի, թեքվեցինք ձախ: Ի՞նչ ա եղել, ինչի՞ կանգնեցինք: Զոհ ունենք, պիտի տանենք մեզ հետ: Աստված իմ, էլի զոհ, ինչքա՞ն կարելի ա…

- Մի հոգի ա զոհվել:

- Ինչի՞ց:

- Էն, որ դուք մեքենայով գնացիք, ձեր գնալուց վայրկյաններ հետո մեքենայի տեղն ա բան խփել, մահացավ:

Այդ ժամանակ առաջին անգամ էր, երբ ես նստած էի մեքենայի մեջ, իսկ ինձնից 10սմ հեռու, հատակին դրված էր զոհված զինվոր, ով ծածկված էր դարչնագույն կտորով, բայց կտորը արդեն կարմիր էր ամբողջությամբ: Մի տեսակ վախեցած ու չգիտեմ ինչ զգացողությունով, նայում էի զոհվածին, բայց միաժամանակ անընդհատ հայացքս փախցնում, որովհետև դա այնպիսի մի զգացողություն էր, որ ես երբեք չեմ կարող նկարագրել ինչ որ մեկին: Միայն այն հասկացա, որ եթե տեսնելով անծանոթին, այդպիսի ապրումներ ունեցա, պատկերացնում եմ այդ զինվորի ծնողներին, ովքեր տեսնելու էին այն, ինչը որ ես եմ տեսել: Տեսնելու են իրենք, խոր ցավ ապրելով:

Մեքենայով տեղ հասնելուց հետո առաջին բանը, որ արեցինք, քնելն էր պատի անկյունում սպիտակ տուֆի վրա, որի վրա դրված էր հին զինվորական բաճկոնի օձիքի մորթին: Լուսանալուն պես արդեն ամեն օր զանգը դեպի տուն դարձել էր մի սուրբ արարողություն, զանգ, որն ուղղակի տալիս էր այդ օրը ապրելու ու ժպտալու ուժ: Իսկ պատճառը, դե պարզ է, երբ Ղարաբաղի լարված սահմանից ու հազարավոր դեպքերից հետո ամեն ինչ նորմալ է, ու դու կաս, զանգում ես տուն:

- Մամ ջան, ո՞նց ես: Ամեն ինչ լա՞վ ա: Ի՞նչ կա, ի՞նչ նորություն կա: Ե՞րբ ա ավարտվելու էս լարվածությունը:

Սա ասում էի ես, երբ կռիվը մի քանի օր էր, ինչ սկսել էր ու պատկերացում անգամ չեմ ունեցել, որ սա կտևի 45 օր ու օր օրի ավելի զարգացող…

-Վայ, բարև, ցավդ տանեմ: Էս խի՞ չես զանգում, այ բալա: Ինչ ասես` մտածեցինք, է… Մենք` հեչ, դու ասա, դու ո՞նց ես: Էդ կռիվ ա՞ սկսել, առավոտից ասում են, որ Ղարաբաղի ողջ երկայնքով լայնամասշտաբ հարձակում ա:

- Ցավդ տանեմ, մամ ջան, սաղ լավ ա, արխային, ամեն ինչ  նորմալ ա: Ուղղակի ինտերնետին էդքան մի հավատա: Հենց որ մի լավ բան կարդաս, որ դադարում ա, վերջ, ավարտվում ա` դու ինձ ասա դրա մասին ու վերջ: Մնացածը սաղ լավ ա, մամ ջան:

Ու այդպես ամեն օր, կարճատև զանգեր, հարցեր կրկնվող, «Ո՞նց ես» ու «Ե՞րբ ա ավարտվելու» արտահայտությունները անպակաս, մինչև որ կապերն ամբողջությամբ վերացան, ու միայն կապ պահելը ու տեղեկացնելը, որ ամեն ինչ նորմալ է: Օրեկան մեկ անգամ, օրվա վերջին` ուղարկելով բջջային համարից «էսեմես» հաղորդագրություն, մեծ դժվարությամբ, անգամ ոչ մի տեքստ, ընդամենը մեկ «սմայլիկ», որը ուղարկվում էր իմ անունից, ինչը նշանակում էր` ինձ մոտ ամեն ինչ լավ է: Անգամ հիշում եմ, երբ ամբողջությամբ սպառվել էր մարտկոցի լիցքը բոլորիս մոտ, օգտվում էինք մեր ընկերոջ՝ Գասպարի հեռախոսից, ուղարկելով սմայլիկ ու անուն, որովհետև արդեն տուն նամակը հասնում էր անծանոթ համարից: Կար անգամ մի պահ, երբ այդ չնչին սմայլիկը չէր գնում, էլի կապի պատճառով:

Անցավ մի ամիս, երբ սովորականի նման հերթափոխը հանձնելուց հետո եկա ու 27 օրվա մեջ առաջին անգամ, երբ հանեցի «սապոգները» ու պառկեցի, ոտքերիս հանգստությունից վայրկենական անջատվեցի քնեցի: Երևի հաշվված րոպեներ էի քնել, համոզված եմ, տասը րոպե չէր անցել, երբ վաշտի հրամանատարը արագ վազելով, սայթաքելով եկավ ու դռանը խփելով ասաց.

- Տղերք, հելեք, տղերք, շուտ արեք, տղերք… Մտել են, եկել մտել են մեր դիրքեր, վազեք: Ամեն ինչ վերցրեք, ամեն ինչ, անգամ վերջին փամփուշտը վերցրեք: Վազեցինք, շուտ արեք…

Արագ հանդերձավորվելուց հետո տեսա, որ սաղավարտս չկա, ուրիշն էր շփոթվել  վերցրել, թողնելով իր սաղավարտը, որը կոճկելու հնարավորություն չուներ, ու ես ստիպված մի ձեռքով վերցրեցի ցինկը, իսկ մյուսով սեղմած պահում էի գլխիս սաղավարտը, որ մի քիչ գոնե պաշտպան լիներ շիկացած բեկորից:
Վազում էինք, դաշտի միջով գնում էինք դեպի ձախ, առաջ ու դեպի դիրքեր: Ամբողջությամբ ցեխ էր, վազում էինք կոշիկների տակից կպած կիլոգրամ կշռող ցեխի ու հարդի խառնուրդով: Ցուրտ էր, բայց շոգում էինք վազելուց, դժվարությամբ էինք վազում ցեխերի միջով, բայց վերևից նկարում էր անօդաչուն ու կոորդինատներ փոխանցում, որտեղից էլ մեզ վրա կրակում էին ականանետով: Արկերը խփում էին ձախ, աջ, առաջ, հետ ու բախտի բերմամբ, ոչ դիպուկ, քանի որ մեր վազքը ու շարժվելը խանգարում էր հակառակորդին դիպուկ խփել: Անցնելով մեր բազայի մոտով, տեսնելով տղերքին, առաջինը գոռացի ասելով.

- Ախպեր, Վահեին կասես Սերոժը ասում ա`  լավ մնա, պինդ կաց:

Ցեխոտ խրամատից ժպտալով պատասխանեցին.

- Անպայման, ախպեր ջան, անպայման: Անփորձանք, զգույշ եղեք, ախպեր:

Ժպտացի ու շարունակեցի վազել: Մի քանի մետր հեռու, երբ արդեն սկսում էր սար բարձրանալու ճանապարհը,  հենց այդ հատվածում մի քիչ հեռու, իմ դիմաց ընկավ արկ, որի պայթյունից անհասկանալի մի ձայն լսեցի: Զարմանալի է, բայց էնքան բարձր էր, որ ոչինչ չլսեցի, ուղղակի հարվածի ալիքը  հետ շպրտեց: Ընկա ու մի պահ հասկացա, որ ոչինչ չեմ լսում: Կանգնեցի, որպեսզի քայլեմ, վախենում էի առաջ գնալ, մտածում էի մի քանի վայրկյանից աչքերս կմթնեն ու էլ չեմ կարողանա քայլել: Անգամ առաջին քայլս անելուց մտածում էի` ոտքս որ շարժեմ, կամ արյուն կգա, կամ էլ անգամ կպոկվի: Բայց ամեն ինչ կարգին էր, փառք Աստծո, հրաշքով ոչինչ չէր եղել, քանի որ արկը ինձնից բարձր  հատվածում էր պայթել, իսկ բեկորների ցրվելու շառավիղը ներքևից դեպի վերև էր, այդ իսկ պատճառով բեկորները անցել էին գլխիս վերևով:

Քայլում էի, էլ ուժ չկար վազելու՝ քայլում էի խիճի վրայով, աղմուկ պիտի գար, փոքր քարերի աղմուկ, բայց չկար ձայնը: Ականջներս փակվել էին, խլացել էի, ու մի պահ կարծես երկինքը ներքևում էր, հողը վերևում: Ամենակարճ ու պարզ բառն անգամ դժվարությամբ էի ասում, չէր ստացվում:

Ճանապարհին ասում են, որ պետք է գնանք աջ կողմում գտնվող դիտակետի թաքստոցում սպասենք, մինչև հանդարտվի, նոր շարունակենք ճանապարհը, բայց դա վերաբերվում էր վերջում գտնվող մի քանի հոգուս: Ամենասկզբում շարժված տղաներն արդեն հասել էին դիրք, ու հակառակորդը արդեն մաքրվել էր մեր տղաների շնորհիվ: Ամբողջ օրը հարվածի ուժ էր ապրում հողը, հարվածային ալիք, որից շունչդ կտրվում էր, կրծքավանդակդ սեղմվում:

Հաջորդ օրը մի քանի ժամյա հրադադար եղավ դիակների փոխանակման հետ կապված, ու էլի նույնը: Իսկ մեզ թվում էր, թե այդ մի քանի ժամյա հանգիստը հավերժ է, բայց ժամը լրանալուց մեկ վայրկյան հետո, երբ հարվածում էր հրետանին, կարծես հուսահատվում էիր  ու ասում, որ սա կշարունակվի ողջ կյանք: Անգամ մեկ-մեկ, երբ տուն էի խոսում և ուզում էի խաբել, թե հանգիստ է, հակառակի նման խոսելու ժամանակ պայթում էր հրանոթը ու մատնում, որ դեռ շարունակվում է, անկախ ժամից ու վայրից: Մի անգամ էլ, անկախ ինձնից, պատասխանեցի էսպես. «Հա, հա, արխային եղեք, կրակոց չկա ահագին ժամանակ ա, մի տասը րոպե կլինի` չեն կրակում»:

Օր օրի լարվում էր, օր օրի շատանում էր մեր ընկերների բացակայությունը, ու հավատը, որ լավ կլինի: Բայց բոլորիս հոգու խորքում կար մի փոքր լույս, որը չէր մարում, ու ներքին գիտակցությամբ զգում էինք անգամ, եթե վատ ավարտ լինի` լավ է լինելու ամեն ինչ: Հավատացեք, շատ եմ ուզում մանրամասնել, բայց տեսածս, ապրածս ու զգացածս չեն թողնում արտահայտել տառերով, բառերով, տեքստով: Անգամ ռեալ շփման ժամանակ դժվար է պատմել, խոսել ու ամեն խոսքից հետ գնալ, վերապրել այդ ամենը: Անգամ հիմա, երբ այս նյութը դու կարդում ես,  գրել եմ երեք օրում: Սովորաբար գրում էի մեկ կամ երկու ժամում, առանց որևէ խնդրի: Բայց ես փոխվել եմ, ես չեմ կարողացել գրել, կեսից փակել եմ համակարգիչը ու հեռացել, որովհետև ամեն անգամ գրելուց հիշել եմ ընկերներիս, Արմանին, Սերժիկին, Գագոյին, ով այն մեքենայի վարորդն էր, երբ միասին գնում էինք` կյանքներս վտանգած այդ սև ճանապարհով, ու նման տղաների, ովքեր հիմա չկան: Հիշում եմ, թե ոնց իրենք զոհվեցին կռիվը ավարտվելուց ժամեր առաջ, երբ կռվի ավարտի մասին լուրը լսելուց չգիտեիր` ուրախանա՞ս, թե՞ անես անհնարը, որ այդ չնչին մի քանի ժամը հետ բերես, տղերքը էլի մեզ հետ լինեն… Այդ պահին հիշում ես իրենց զոհվելուց առաջ ասած վերջին խոսքերը: Մինչև հիմա հիշում եմ, երբ Գագոն ուրախ-ուրախ պատմում էր, թե ոնց ա սպասում հաջորդ օրվա երեկոյին, որ իջնի քաղաք ու Ռուսաստան խոսա իր հավանած աղջկա հետ, ու հիշում եմ, երբ ժպիտով պատմում էր.

- Սերոժ, սաղ լավ ա, է: Խուճուճի հետ լավ եմ, ամեն ինչ դեպի լավն ա գնում: Անգամ պայմանավորվել ենք, վաղը իջնելու եմ երեկոյան հետը տեսազանգով խոսեմ: Դու պատրաստ եղի, որ կռիվը պրծավ, դիմանկարը նկարելու ես, որ ուղարկեմ իրեն նվեն:

Ես էլ խոստացա, բայց ոչ հասցրեցի նկարել, ոչ էլ ինքը կարողացավ այդ ուրախ զանգը կատարի: Հաջորդ օրը ժամը 17:50 լսեցինք այդ վատ լուրը. տղերքը չկան: Միշտ ասում էր. «Ես ոչ վախում եմ հրետանուց, ոչ դիվերսիայից, ոչ ինքնաթիռից, ոչ էլ ականանետից: Ամենաշատը անօդաչուից եմ վախում»,- ու հենց անօդաչուից էլ զոհվեց Գագոն, որ մինչև հիմա չենք հավատում ու սպասում ենք, որ մութը հենց ընկնի, մեքենայի լույսերը թղթե սկոչով փաթաթած մեզ հաց, հալած պանիր ու էն փոքր կտոր երշիկն է բերելու ու էլի ժպտալով պատմի, թե ոնց փրկվեցինք էն օրը, երբ մեքենան հենց շարժվեց, մեքենայի տեղը պայթեցրին…

Չեմ կարողանում շատ բան հիշել, չեմ կարողանում շատ բան արտահայտել, ու այդ 45 օրվա ամեն մի պահը չեմ կարող գրել, որովհետև այդ մտածմունքները, իրոք, ինձ սեղմում են: Ես մինչև հիմա հիշելուց վեր եմ թռչում, երբ հիշում եմ, որ ականանետի արկը դիմացս պայթեց: Երբ ասում էին` զգուշացեք, օդում ինքնաթիռ կա, ու խոսքը կիսատ, երկնքից ընկնում էին ռումբեր, որոնց քաշը 500կգ է, իսկ 8կմ բարձրությունից, երբ հարվածում էր գետնին, մեկ մետրից ավելի խորը փոս էր ընկնում ու հարվածում երկուսուկես տոննա հարվածի ուժգնությամբ, որի միայն հարվածային ալիքը բացում էր մեքենայի փակ դռները, ավիրում պատերը, ճմրթում թիթեղյա ծածկերը, ու բոլորիս պատում էր անբացատրելի վախ, որը չես կարողանում արտահայտել, երբ ողջ ես մնում: Չես կարողանում լիարժեք ուրախանալ, որովհետև մի քանի րոպե հետո էլի նույնն էր սպասվում:

Ուզում եմ մի քիչ խոսել վերջին օրվա մասին, երբ հակառակորդը արդեն հասել էր Շուշի, ու թեժ մարտեր էին ընթանում, ու արդեն կարծես թե մի պահ համակերպվում էիր այն մտքի հետ, որ դու էլ չես ապրելու, դա քո վերջին օրն է: Երբ համակերպվում էիր, որ էլ չես շարունակի համալսարանդ, չես տեսնի այն աղջկան, ում մասին մտածել ես, չես կազմի քո ընտանիքը, չես աշխատի, վերջիվերջո, գլուխդ չես դնի մորդ գիրկն ու քնես: Եվ թերթում նկարներ մարդկանց, ում կարծես թե վերջին անգամ ես տեսնում, այն էլ`  նկարներով: Կեսգիշեր էր, ուղիղ միապաղաղ, երկու կողմից` աջից ձախ, ձախից աջ, գնում էին հրետանու արկերը, միաժամանակ պայթելով երկու կողմում, բայց եկավ պահ, երբ հակառակորդը քառապատկեց իր ողջ ուժը` մեկ ժամ մաղեց ամեն ինչ, օգտագործելով ամեն զինատեսակ և ամեն ինչ` մեզ վնասելու համար:

Ժամը 01:00 էր: Ամեն ինչ լռեց կես վայրկյանում: Անգամ լսվում էր քամուց չորացած խոտերի ձայնը ու կիլոմետրերով հեռու մեքենայի թույլ ձայնը: Րոպեներ անց ասացին` վերջ, ավարտվեց ամեն ինչ, ըստ պայմանագրի կետերի ավարտվեց ամեն ինչ: Հա~, դրա համա՞ր ամեն ինչ ուղարկեցին մեզ վրա, որ անգամ ամենավերջին վայրկյանը օգտագործեն մեզ ոչնչացնելու համար: Հիմա ի՞նչ, ավարտվեց, հա՞, ո՞նց: Չեմ հավատում, էլի սուտ ա ամեն ինչ: Հեսա էլի կասեն` ավարտվել ա, ու առավոտ էլի կսկսի:

Ուշ էր, բայց առանց մտածելու զանգել եմ տուն, որպեսզի մի բան իմանամ: Տեսնեմ` իրո՞ք ճիշտ է, թե՞ չէ, որովհետև հավատներս կորցրել էինք: Անհնար էր հավատալ, երբ դու ողջ մնացիր քո մահից մեկ օր առաջ: Գիտե՞ք ինչի մեկ օր, որովհետև արդեն հակառակորդը, որը միայն Ադրբեջանը չէր, այլ թուրքական բանակը վարձկանների հետ, գրավում էին ողջ Ղարաբաղը, ու արդեն 18 տարեկան զինվորը ի վիճակի չի եղել պայքարելու, որովհետև արդեն ամեն ինչ սպառվել էր: Զինատեսակները, ամեն ինչ վերացված էր, որովհետև օդը, չգիտես ինչի, պաշտպանված չէր այսքան տարիներ: Մեր բոլոր ծանր զենքերը արդեն ի վիճակի չեն եղել պայքարելու, և մենք` զինվորներս անմարդկային պայքարի մեջ էինք մեր տարիքի համեմատ:

Ես մինչև հիմա ասում եմ, որ Աստծուն եմ պարտական ինձ հինգ անգամ փրկելու և  երկրորդ կյանք տալու համար: Ուզում եմ նաև ասել, որ բոլորիս համար մեծ ցավ է հողեր կորցնելը, հարգելի ժողովուրդ, բայց կռվի ամենասկզբից դադարեցնելուց հետո մարդիկ կմտածեին, թե մենք թույլ էինք, չպայքարեցինք, իսկ պայքարելու դեպքում ուժերը անհամեմատելի անհավասար էին, որովհետև մենք կռվել ենք մի քանի պետության դեմ: Ու չկանգնեցնելու դեպքում, հավատացեք, անգամ մի քանի հատվածներ չէին լինի: Չէին լինի էն զինվորները, ովքեր հիմա կան, և չէր լինի նաև այս նյութը, որ կարդում ես դու:

Որպես խնդրանք ուզում եմ ասել, բոլոր նրանց, ովքեր մինչև հիմա կարդացել են առանց ալարելու և պատրաստ են ամեն կերպ օգնել` ոտքի կանգնեցնել մեր երկիրը: Վերջ տանք հին արարքները հիշել, վարկաբեկել, քանի որ էսօր տղաները չկան, անիմաստ է: Դրա փոխարեն եկեք լռությամբ հիշատակ հարգենք, ու աղմկելու փոխարեն մտածենք մեր ապագա երկրի մասին, որպեսզի բոլոր զինվորները դիրքերից իջնեն ու ապրեն երջանիկ այն երկրում, որը պահել են կյանքի գնով: Ու էլի եմ ասում. ապրեն երջանիկ, ոչ թե մտադրվեն գնալ երկրից:

Անցած անգամ էլի նյութս գրել եմ արձակուրդին, բայց ուղղակի ոչինչ էր, բանակային սովորական առօրյայի մասին, որտեղ դժվարություններից էի խոսում, բայց դրանք դժվարություն չեն էսքանից հետո: Դժվար է ոչ թե նախկինում ցեխերի միջով սողալը, հետո շոր լվանալը, այլ ցեխոտ, սոված-ծարավ ու կեղտոտ համազգեստը հագդ՝ կարոտը ծնողներիդ հանդեպ ու ընկերներիդ զոհվելը աչքիդ առաջ, ապրել, երբ դու անկարող ես: Մինչև հիմա ես շոկի մեջ եմ, որ ողջ եմ, ես չեմ հավատում: Աստված շատ չհամարի: Ես չեմ հավատում, որ հիմա նստած գրում եմ սա, որ արդեն համակերպվել էի այն մտքի հետ, որ էլ չեմ գրելու: Բայց չգիտեմ, ուղղակի գերադասում եմ լուռ գրել, համեստորեն ներսում ժպտալ, որ ես ողջ եմ ու միաժամանակ նեղվել, որ չկան հարազատ տղաները:

Ժամը 03:14 է, կարծես նույն կարգացուցակն է: Ես հիմա նյութը ուղարկում եմ ու երկուսուկես ժամից էլի շարժվելու եմ Ղարաբաղ, էլի հնարավոր ա` չտեսնեմ նյութս հրապարակած: Տեսնեմ էլի շատ ուշ, բայց ես ուրախ եմ, որ էս նյութը հրապարակելու եմ ու իմ միջից ջնջեմ ամեն ինչ: Ու երբ հարցնեն` Սերոժ, մի երկու բառով ասա, ի՞նչ էր կատարվում, անկարողությունից ու վերհիշելուց չլռեմ, բացեմ 17-ում հրապարակված պատմությունս, ասեմ` կարդա:

Ես երազել եմ էս պահի մասին, որ գրեմ էս ամենը, երբ ամեն ինչ ավարտվի, որ բոլորը իմանան, թե ովքեր են մեր զինվորները, ովքեր ոչինչ չունենալով, ովքեր դեռ պատանի`  նոր կյանք մտած, կռվել են ու պայքարել: Ովքեր հիմա ավելի հեշտ են նայում կյանքին, ովքեր ավելի հասուն են մտածում, քան մի շարք հասուն մարդիկ:

Ես հպարտ եմ, որ հայ զինվոր եմ: Ես մեկ-մեկ ինձ հարցնում եմ` ո՞նց էլի, ես 21-րդ դարի 2020 թվականի 5-րդ սերնդի պատերազմի մասնակից եմ ու գումարած, պարտված պետության կողմից ողջ մնացած զինվոր: Բայց հետո մտածում եմ, որ չէ, ես պարտված չեմ, որովհետև ծառայելով Մարտակերտի՝ 5-րդ պաշտպանականի 3-րդ գումարտակում և հակառակորդին չտալով 1սմ հող, ես ինձ արդեն հաղթած եմ համարում: Ու ոչ միայն ես, բոլորս, որովհետև անհամեմատելի ուժերի դեմ նման կռվում մենք հաղթել ենք: Իսկ մնացածը, ինչը պատճառ է հանդիսացել այս ամենի, չապահովված զինամթերքի, ժամանակին օդային սահմանը չպաշտպանելու, անմեղ զոհերի՝ դա արդեն Աստծո դատաստանին թողնենք: Մենք կատարել ենք մեր պարտքը` պաշտպանելով հողը կյանքի գնով:

Խոնարհվում եմ զոհված ընկերներիս ու բոլոր այն տղաների առջև, ովքեր արյուն են թափել մեր բոլորիս ապահով ապագայի համար:

Մնաց 223 օր…

Լուսանկարները` Սերյոժա Առաքելյանի

ԽՄԲԱԳՐՈՒԹՅԱՆ ԿՈՂՄԻՑ. Աստված պահապան քեզ, Սերյոժա, մենք ամեն օր աղոթելու ենք քեզ համար, 223 օր: Պինդ մնա…

Մայոր Տիգրան Վարդանի Վարդանյանը ծնվել է 1991 թվականին Երևանում՝ զինվորականի ընտանիքում։ 2007-2011թթ․ սովորել է Վազգեն Սարգսյանի անվան ռազմական համալսարանում։ Ընդամենը 29 տարեկան հասակում հասցրել է մասնակցել երկու պատերազմի։

Նախքան պատերազմը պարգևատրվել է «Մարտական ծառայության» մեդալով, իսկ պատերազմից հետո նաև «Արիության» մեդալով։

Մայոր Վարդանյանի հետ զրուցել ենք զինվորականի մասնագիտության,  դրա դժվարությունների ու պատերազմի մասին։

- Այն, որ Դուք ծնվել եք զինվորականի ընտանիքում, արդեն իսկ շատ բան է ասում Ձեր մասնագիտության ընտրության մասին։ Գուցե եղե՞լ են այլ պատճառներ ևս։ 

- Ինձ համար գոյություն ունի մեկ առաքելություն և մեկ գաղափար՝ պաշտպանել հայրենիքը, և հենց սա է գլխավոր պատճառը։

- Երկար տարիներ աշխատում եք ռազմական ոլորտում։ Անկասկած եղել են խոչընըդոտներ և դժվարություններ։ Կարողացե՞լ եք հաղթահարել բոլոր խոչընդոտները։

- Կցանկանայի մի բան ուղղել, զինվորականը ոչ թե աշխատում է, այլ ծառայում է։

Բնականաբար զինվորականի կյանքում դժվարությունները շատ են, բայց պետք է հաղթահարել դրանք։ Ես վստահ կարող եմ ասել, որ հաղթահարել եմ ու շարունակում եմ հաղթահարել բոլոր դժվարությունները։

- Եղե՞լ է Ձեր կյանքում մի պահ, որ զղջաք մասնագիտության ընտրության համար, մտածեք, որ կարող էիք այլ մասնագիտություն ձեռք բերել։

- (Առանց հապաղելու պատասխանում է) Երբե՛ք, բացարձակապես երբեք։ Վաղ մանկությունից կրել եմ զինվորական համազգեստ, հայրիկիս ողջ ծառայության ընթացքում եղել եմ նրա կողքին և երբեք չեմ պատկերացրել ինձ այլ ոլորտում։ Ընտրել եմ հենց այս ուղին և երբեք չեմ զղջա։

- Ռազմական ոլորտը ամենապատասխանատու ոլորտներից մեկն է։ Ասում են՝ յուրաքանչյուր ոք, ով ընտրում է այդ ճանապարհը պետք է ունենա որոշ բնորոշ գծեր։ Ձեր կարծիքով որո՞նք են դրանք։

- Յուրաքանչյուրը, ով ընտրում է այդ ուղին, պետք է կարողանա լինել լավ հրամանատար, լավ ընկեր, լավ հոգեբան և մանկավարժ, որովհետև մենք՝ զինվորականներս, առնչվում ենք տարբեր ընտանիքներում ծնված ու դաստիարակված, տարբեր մտածելակերպ ու հոգեբանություն ունեցող մարդկանց հետ, և դա շատ դժվարին գործ է։ Պետք է յուրաքանչյուրի հետ լինել յուրովի։

- Պատմում են, որ պատերազմի ընթացքում ամենամարտունակը եղել են ժամկետային զինծառայողները։ Ի՞նչ կասեք, արդյո՞ք ճիշտ կարծիք է սա։

- Ժամկետային զինծառայողները շատ ավելի երիտասարդ են, տաքարյուն են, նրանք պատրաստ են ամեն ինչի։ Միգուցե ինձ հետ համաձայն չլինեն, բայց նրանք երբեք ետ չեն նայում, այլ միայն առաջ են նայում։

Իհարկե մարտունակություն ասվածը լայն հասկացողություն է։ Լավ չուսուցանվել, ճիշտ չկատարել տրված հանձնարարությունները և լինել մարտունակ, ուղղակի անհնար է։

Իսկ եթե նրանք ստանում են պատշաճ ուսուցում, ապա կարող են հասնել ամեն ինչի։

- Իսկ այժմ՝ պատերազմից հետո, ինչպիսի՞ հոգեվիճակում են ժամկետային զինծառայողները։

- Թե ինչ հոգեվիճակում է յուրաքանչյուր զինծառայող, կախված է նրանից, թե ինչի հետ է առնչվել նա պատերազմի ընթացքում։ Լինում են դեպքեր, երբ ընկերդ վիրավորվում կամ զոհվում է հենց քո կողքին, դրանք շատ ծանր ապրումներ են։ Հնարավոր է, որ մեկը նորմալ տանի այդ ամենը, սակայն մյուսի հոգեվիճակի վրա ունենա շատ ծանր ազդեցություն։ Մի փոքր բարդ է ասել, դա կախված է նաև զինվորի հոգեբանությունից։

- Ճակատում շարքային զինվորի համար անկասկած մեծ նշանակություն ունի իր հրամանատարը։ Ի՞նչ պետք է անի հրամանատարը, որպեսզի զինվորը չվախենա, չընկճվի և համարձակ շարունակի մարտը։

- Հրամանատարի դերն ու նշանակությունը չափազանց մեծ է։ Նա պետք է օրինակ ծառայի իր զինվորներին, ոգեշնչի նրանց։ Հրամանատարի  մեկ սխալը կարող է ճակատագրական լինել ողջ անձնակազմի համար, որովհետև զինվորը միշտ հետևում է իր հրամանատարին։

- Ո՞րն է ամենակարևոր խորհուրդը, որ տալիս եք ձեր զինվորներին ռազմի  դաշտում՝ մարտի մեկնելիս։

- Որպես այդպիսին չկա այնպիսի առանձնահատուկ խորհուրդ, որ հիմա կարող եմ նշել։ Դրանք ոչ թե խորհուրդներ են, այլ ոգեշնչող, դաստիարակչական, գաղափարական կոչեր, որոնց միջոցով բարձրացնում ենք անձնակազմի բարոյակամային հատկանիշները։ Իսկ ամենամեծ խորհուրդները մենք մինչև մարտը պետք է փոխանցենք զինվորին՝ մարտական պատրաստության դասընթացների ժամանակ։ Եթե զինվորը պատրաստ է մարտի, ուրեմն չկա այլևս ոչ մի խորհրդի կարիք։

- Յուրաքանչյուրս, թեկուզ ամենակարևոր իրավիճակում, սովորում ենք մի նոր բան։ Ի՞նչ սովորեցիք Դուք պատերազմի ընթացքում։ Ո՞րն էր պատերազմի տված ամենամեծ դասը։

- Պատերազմը մի մեծ դպրոց է, որը քեզ հնարավորություն է տալիս հասկանալ, թե ով է իսկական ընկերը, ինչքա՜ն թանկ է հայրենիքը։ Այն թույլ է տալիս ըմբռնել ծառայության ամենամեծ ձեռքբերումները, հրամանատարի նվիրվածությունը, քո սովորածի և սովորեցրածի կարևորությունը, արդյո՞ք այն հասել է իր նպատակին։ Կարճ ասած, պատերազմը շա՜տ բան է սովորեցնում և բառերով նկարագրել ուղղակի անհնար է։ Պետք է ինքդ տեսնես, ապրես, որպեսզի հասկանաս։

- Այդքան երիտասարդ հասակում արդեն մասնակցել եք երկու պատերազմի։ Ի՞նչ կարող եք ասել այդ մասին։

- Ներկա եմ եղել երկու պատերազմներին էլ։ Չնայած մեկը մյուսի հետ հնարավոր չէ համեմատել, բայց ամեն դեպքում պատերազմը մնում է պատերազմ։ Այդ ընթացքում դու կարող ես տեսնել, թե հայրենիքի և թե ընկերոջ կորուստը։ Այդ ցավն աննկարագրելի է։

- Կարո՞ղ եք հիշել որևէ հետաքրքիր դեպք, որ տեղի է ունեցել պատերազմի ընթացքում։

-Հակառակորդը ներթափանցել էր հարևան ստորաբաժանման դիրքեր, գրավել էր երկու կարևորագույն բարձունք։ Դա մեծ վտանգ էր ստեղծում մեզ համար։ Հակառակորդը հնարավորություն ուներ շրջափակման մեջ վերցնել մեր ստորաբաժանումները, և ես խնդիր ստացա իրականացնել դարանակալման աշխատանքներ։ Ես և իմ հետախուզական ստորաբաժանումը սկսեցինք իրականացնել խնդիրը։ Ընդամենը հանձնարարված էր պահել այդ հատվածը, որպեսզի հակառակորդը չշրջանցի։ Իմ զինվորներից մեկը՝ սերժանտ Հայկ Հակոբյանը, բարձացավ բարձունքը հետախուզման համար և այնտեղ հայտնաբերեց մի պայմանագրային զինծառայողի՝ մոտ 40 տարեկան, ծայրահեղ ծանր վիճակում։ Ոչ ոք չէր հավատում, որ նա կարող էր ապրել, սակայն եթե դիմացել էր մեկ օր, ապա հնարավոր էր փրկել։ Օգնություն կանչեցինք, շտապ օգնության մեքենան տեղափոխեց նրան։ Փառք Աստծո, հիմա ողջ է և առողջ։ Սա պատմության մի մասն է։

Շուտով Հայկը հայտնեց ինձ, որ շատ մոտ ենք հակառակորդին։ Անկեղծ ասած՝ սկզբում չհավատացի։ Մի պահ բոլորս լռեցինք, և լսվեց հակառակորդի խոսակցությունը։ Դիտարկման արդյունքում նկատեցինք թշնամու հետախուզական ստորաբաժանման զինվորներին։ Սկսեցինք փոխհրաձգություն վարել կարճ տարածության վրա։ Նույն պահին հրետանու կանչ տվեցի, և մեր հրետանին սկսեց կրակ վարել այդ երկու բարձունքների ուղղությամբ։ Այս ամենը ծրագրված չէր, բայց քանի որ իրավիճակը այդպիսի զարգացում ստացավ, որոշեցի առաջանալ և գրավել կորցրած բարձունքները։ Համոզվելով, որ տվյալ տարածքում այլևս հակառակորդ չկա, չորս զինծառայողների հետ շարժվեցինք առաջ՝ տեղում թողնելով գնդացրային խումբը։ Երբ հաղթահարեցինք բարձունքը, 10 մետր հեռավորության վրա նկատեցինք հակառակորդի ստորաբաժանման 10-15 զինծառայողի։ Բոլորս անակնկալի եկանք, բայց արագ կողմնորոշվեցինք, հատկապես, որ նրանք մեզ չէին նկատել։ Անմիջապես դիմահար կրակոցով խոցեցինք թշնամուն։ Հակառակորդի ստորաբաժանումը գլխովին ջախջախվեց։ Մենք ետ վերադարձրինք երկու կարևորագույն բարձունք։ Ցավոք այդ մարտական գործողությունների ընթացքում զոհվեց Հայկը՝ իմ լավագույն զինծառայողը։ Նա ընկավ քաջարի մահով և փառքով պսակեց իր անունը։ Որպես իսկական հերոս կուզեի առանձնացնել հենց նրան՝ սերժանտ Հայկ Արարատի Հակոբյան։ Նա դեռ մեծ բարձունքներ էր նվաճելու։ Ցավոք, զոհվեց և հերոսացավ։

Ամեն դեպքում սա ողջ պատերազմի ընթացքում ամենահիշարժան և ամենահերոսական դեպքն էր։ Փոքր ուժերով պայքարել այդքան մեծ ուժերի դեմ, այն էլ առանց նախօրոք ծրագրելու, կարելի է տեսնել միայն ֆիլմերում։ Ես այդ օրը դեռ շա՜տ երկար կհիշեմ։

- Դուք շարունակել եք ձեր հոր ուղին։ Ունեք որդի։ Կցանկանա՞ք, որ նա ևս շարունակի ձեր գործը։

- Յուրաքանչյուրը պետք է պաշտպանի իր հայրենիքը, սակայն դրա համար պարտադիր չէ լինել զինվորական։ Միգուցե իմ որդին այլ ոլորտում ավելի պիտանի լինի իր  հայրենիքին։ Բայց որպես հայր հոգու խորքում վստահ եմ, որ կշարունակի իմ ուղին։

Պատերազմի օրերն էին։ Երկինքը հարստացավ, մենք աղքատ մնացինք…

Նկարի սևաչյա, հպարտ կեցվածքով ինքնավստահ կանգնած տղան Վահե Խաչատրյանն է։ Ծնվել է 2000թ. սեպտեմբերի 25-ին, ՀՀ Վայոց ձոր մարզի Աղավնաձոր գյուղում։ 10 տարի սովորել է Աղավնաձորի Գրիգոր Գրիգորյանի անվան միջնակարգ դպրոցում, զուգահեռ հաճախել Մուրադ Սարգսյանի անվան արվեստի դպրոցի դհոլի բաժին։ Այնուհետև տեղափոխվել է Երևանի Օլիմպիական հերթափոխի պետական մարզական քոլեջ։ 2 տարի այնտեղ սովորելուց հետո ընդունվել է Ոստիկանական ակադեմիա, 4 ամիս սովորել այնտեղ և 2019 թվականի հունվարի 10-ին զորակոչվել բանակ՝ ծառայելու հայրենիքին։

Սկզբում ծառայել է Հոկտեմբերյանում։ 6 ամիս անց ծառայությունը շարունակել Կուբաթլուում՝ Որոտանում։

Վահեի ընկերներն ու բարեկամները նրան բնորոշում են որպես հումորով, չափազանց աշխույժ, նպատակասլաց և կյանքով լեցուն մարդու։

2020 թվականի սեպտեմբերի 25-ին՝ Վահեի ծննդյան օրը, նրան և զինակից ընկերներին տագնապի հրամանով բարձրացնում են Ջեբրայիլի դիրքեր։ Վահեն կոչումով սերժանտ էր, դասակի հրամանատարի տեղակալ, տանկի հրամանատար։ Միաժամանակ երեք տանկ էր կառավարում։

Սեպտեմբերի 27-ին համապատասխան դիրքերը զբաղեցնելուց հետո առաջ գնալու հրաման են ստացել։ Վահեն 6 օր անվերապահորեն կռվել ու ոչինչ չի խնայել հայրենիքի սահմանները պաշտպանելու համար։ Փրկել է 2 վիրավոր ընկերների կյանքը, ոչնչացրել թշնամու 5 տանկ ու մեծ թվով կենդանի ուժ։

Վահեի զինակից ընկերներն ու հրամանատարները պատմում են, որ հոկտեմբերի 2-ին, երբ Վահեն ընկերոջ հետ խրամատում տեղակայված իր տանկով առաջ է շարժվել, թշնամին խոցել է տանկը, և հայրենիքի սուրբ պաշտպանության համար զոհվել է 20-ամյա Վահե Հրանտի Խաչատրյանը։

Վահեն տան ավագ որդին էր։ Մայրը՝ Կարինեն, վերջին անգամ որդու հետ խոսել է սեպտեմբերի 30-ին:

- Վահեի մասին կարելի է անվերջ պատմել։ Նա իր 20 տարվա կյանքում ավելի շատ բան է արել, քան այն մարդիկ, ովքեր ապրում են ու չգիտեն, թե ինչի համար են ապրում։ Պարտադիր չէ ինքը զոհվեր, որ դառնար հերոս։ Նա ինձ համար հերոս եղել է, կա և կլինի։ Զգացողություն է, թե հիմա պիտի զանգի ու ինչ-որ բան ասի։ Երբ Վահեին ճանապարհում էինք բանակ, ստիպեց խոստանալ, որ երկու տարի չեմ լացելու…
Վահեն ամեն բան ծրագրում էր բոլորիս համար։ Չգիտեմ՝ սրանից հետո քանի տարի պիտի ապրեմ, որ իր պլանները կարողանամ կյանքի կոչել։ Վահեի բացը երբեք ոչ ոք չի կարող լրացնել։ Նրա զոհվելուց հետո ընկերոջ՝ Դավիթի հետ եմ շատ կապվել։ Մտածում եմ կզանգի ու կասի՝ Վահեն կա…
Ժամերով խոսում էր հետս, երբ հերթապահ էր լինում։ Անթիվ էին Վահեի երազանքները։
Ամսի 2-ին անտանելի զգացողություն ունեի: Ասացի՝ Վահեիս ինչ-որ բան եղավ։ Փաստորեն չսխալվեցի…

Իսկ Վահեի հայրը՝ Հրանտը, պայմանագրային զինծառայող է, դիրքերում է լսել որդու զոհվելու մասին.

- Վերջին անգամ որդուս անցած նոյեմբերին եմ գրկել, ափսոս, որ հիմա միայն հիշողություններն ու նկարներն են մնացել… Եթե միայն հնարավորություն ունենայի մոտենալ տանկին, մի բան գտնեի, թեկուզ Վահեի իրերից…

Ստյոպան՝ փոքր եղբայրը, Վահեի մասին թեպետ չի պատմում, բայց աչքերն ամեն ինչ ասում են անտակ կարոտի, ջերմագին հիշողությունների ու հպարտության մասին:

Վահեի ծառայակից ընկերը՝ Դավիթ Իկիլիկյանը, մեկ տարի է, ինչ ճանաչում էր Վահեին-.

- Շատերը կերազեին Վահեի նման լինել։ Չափազանց հոգատար և ընկերասեր էր։ Շատ շուտ ընկերներ դարձանք։ Հատկապես պատերազմի ժամանակ ընկերների կյանքը գերադասեց սեփական կյանքից։ Ճիշտ է, մենք էլ չէինք վախենում, բայց մեջներիցս ամենից շատը չէր վախենում Վահեն։ Ծնունդը ճանապարհին նշեցինք։ Մոմերը խորովածի վրա էինք շարել։
Վահեն փայլուն էր տիրապետում իր զինվորական մասնագիտությանը։ Երկուսս էլ տանկիստ էինք։ Միշտ վիճում էինք տեխնիկայի մասին խոսելիս։ Արդյունքում լավ մասնագետներ դարձանք։ Իմ ընկեր Վահեին հարգում էին բոլորը՝ զինվորից մինչև հրամանատար:
Սեպտեմբերի 30-ին ես ու մեր մյուս ընկերը՝ Հարութը, վիրավորվեցինք։ Վահեն մեզ երկուսիս ձեռքերի վրա՝ գրկած հասցրեց հոսպիտալ տեղափոխող մեքենային։ Վերջին անգամ այդ օրն եմ տեսել Վահեին։ Հոկտեմբերի 2-ն էր, հիվանդանոցից կապնվեցի տղաների հետ, ասացին՝ Վահեն չկա… Չէի կարողանում հավատալ։ Հոկտեմբերի 15-ին, երբ արդեն ապաքինվել էի, վերադարձա ծառայությունս շարունակելու։ Ոչ մեր դիրքերը կային, ոչ մեր Վահեն…

-Վահեն անթերի էր, իր նման անթերի էլ, առանց հետք թողնելու՝ գնաց…

Խոնարհում և հավե՛րժ փառք Վահեի հիշատակին…