-Վարսենի՜կ, ա՜յ Վարսենիկ, դու՛րս արի, այ աղջի, ուլերդ չկան, կորել են։

Վարսենիկը, որ այդ պահին երկունքի ցավերի մեջ էր, մի կերպ դուրս եկավ։ Ուլերի կորուստը սարսափելի կլիներ, չէ՞ որ իրենց ապրուստն էր։ Մի կերպ՝ ցավից գալարվելով ընկավ սար ու ձոր, գտավ ուլերին, ետ բերեց ու Արագած լեռան հեռավոր լանջերից մեկին 1939 թվականի սեպտեմբերին ծնեց հինգերորդ զավակին։ Ամուսինը կողքին չէր, գյուղ էր գնացել՝ վար ու ցանք անելու։ Որդու ծնվելու լուրը իմանալուն պես վերադաձավ։ Նրան կոչեցին Սարիբեկ։ Երեխայի ծնունդից 2 տարի անց հայրը մեկնեց պատերազմ, ու տղան այլևս հորը չտեսավ։

Սարիբեկը պապս է՝ մորս հայրը։ Ցավոք երկար չապրեց, չտեսավ ինը թոռներից ոչ մեկին։ Մահացավ 50 տարեկանում։

Օրեր առաջ սեպտեմբերի տասին՝ նրա ծննդյան 82-րդ ամյակին փորձեցինք գտնել այն վայրը, որտեղ ծնվել էր։ Ավագ քեռիս ու մայրս որոշ չափով հիշում էին այդ վայրը։

Մի անգամ իրենց ավագ հորեղբոր հետ էին գնացել։

Բարձրացանք Արագած սար։ Երբ արդեն շեղվեցինք գլխավոր ուղուց, ճանապարհն ուղղակի ահավոր էր։ Շատ քիչ մեքենաներ էին գնացել այդ ճանապարհով։ Երբեմն մեքենան վարում էինք հսկայական քարերի վրայով։ Ի  վերջո հասանք։ Այդքան վեր բարձրանալուց հետո, հասանք լեռան գրկում թաքնված հսկայական հարթ տարածության։  82 տարի անց դեռ պահպանվել էին պատերի մնացորդները, որոնց վրա որպես տանիք ամրացնում էին ինչ-որ կտոր, ու ամռանը տեղափոխվում այնտեղ՝ անասուններին պահելու։ Մի փոքր այն կողմ հսկայական ձոր էր։

Քեռիս ցույց տվեց անգամ այն անկյունը, որտեղ դրված էր եղել պապիս օրորոցը (դա նույնպես ցույց էր տվել հորեղբայրը)։ Հետաքրքիր ու հուզիչ էր տեսնել այն վայրը, որտեղ սկիզբ էր առել իմ արմատներից մեկը։

-Երանի Գերմանիայում կամ Ֆրանսիայում ծնված լինեի։

Սա ես եմ, և իմ երազանքը ութ-ինը տարի առաջ՝ ութ-ինը տարեկանում, երբ դեռ չգիտեի անգամ, թե որտեղ են այդ երկրները կամ ինչպիսինն են, ուղղակի լսել էի, որ իմ մի քանի հարազատներ այնտեղ են ապրում ու շատ գոհ են։

-Վայ, ինչի մեր գյուղից լավ տեղ կա՞։

Սա էլի ես եմ, բայց հիմա՝ 17 տարեկանում։ Վիճում եմ մի քանի դասընկերներիս հետ, որոնք բողոքում են գյուղից։ Ես չեմ ասում, որ պետք է հավիտյան մնանք գյուղում և ոչ մի քայլ չանենք, ուղղակի սիրել ու պահպանել այն պարտավոր ենք բոլորս։

Իսկ ո՞րն է այդ գյուղը։ Դա Ոսկեհատն է՝ Արագածոտնի մարզի։ Չեմ ասի տնտեսապես գերզարգացած, մեծ ու շքեղ գյուղ է, բայց բնակիչների համար անչափ թանկ է ու սիրելի։

Գյուղս այնքան էլ ծեր չէ։ Առաջին բնակիչները եղել են տատիս ու պապիս ծնողներն ու նրանց հասակակիցները։ Գաղթել են Արևմտյան Հայաստանից ու տուն կառուցել այստեղ՝ Ամբերդ գետի ափին (գյուղացիները անվանում են նաև Համբերդ)։ Գետը, որը սկիզբ է առնում Արագած սարից, գյուղի գլխավոր հարստություններից մեկն է։ Մարդկանց ոչ այնքան հայտնի, սակայն գյուղի համար արժեքավոր կոթողներից է նաև Ճգնավորի այրը։ Քարայր-կացարանը գտնվում է գյուղի հյուսիս-արևելյան հատվածում, 12-19-րդ դարի շինություն է։ Թեև այրը այնքան էլ մեծ հռչակ չի վայելում, այնուամենայնիվ միգուցե այստեղ ժամանակին ճգնել է մեծ փիլիսոփաներից կամ պատմիչներից մեկը։

Այժմ մեր էքսկուրսիան ավարտենք գյուղի ամենագլխավոր ու ամենակարևոր կոթողով։ Սուրբ Սարգիս եկեղեցի-ամրոցը համարվում է մեր գյուղի հոգևոր կենտրոնը։ Եկեղեցու մասին հստակ տեղեկություններ չկան, բայց կարծիքներ կան, որ այն կարող է հասնել մինչև 14-15-րդ դար։

Գյուղում հիմնականում զբաղվում են գյուղատնտեսությամբ և անասնապահությամբ։ Մշակում են տարբեր տեսակի մրգեր և բանջարեղեն։ Հնում շատ են մշակել հատկապես «Ոսկեհատ» անունով խաղողը։ Գյուղացիների խոսքով, հենց դրա համար էլ գյուղը անվանել են Ոսկեհատ։ Ի դեպ, Ոսկեհատի հին անվանումը եղել է Բադրինջ (ըստ մեծերի՝ ծաղկի անուն է)։

Սա է մեր գյուղը՝ փոքր, բայց հարազատ։ Հա, մոռացա գլուխ գովել։ Ես զտարյուն ոսկեհատցի եմ, այսինքն, իմ մայրիկի հայրն ու մայրը և հայրիկի հայրն ու մայրը՝ չորս տատիկներս ու պապիկներս, ծնվել են հենց այս գյուղում՝ գրեթե նույն թաղամասում։ Հայրս նույնպես այս մասին հպարտությամբ է խոսում։

Եվս մեկ տեղեկություն՝ գյուղում կա երիտասարդական հասարակական կազմակերպություն՝ «Ոսկեհատը»։ Այն հիմնադրվել է գյուղի երիտասարդների ջանքերով և ակտիվ գործունեություն է ծավալում, կազմակերպում է ամենամյա ազգային-բակային ճամբարներ և այլն։

Դեռևս 7 տարի առաջ ոսկեհատցի երիտասարդների ջանքերով հիմնադրվեց «Երիտասարդ Ոսկեհատ» երիտասարդական նախաձեռնությունը, որը գյուղում ծավալում էր ակտիվ գործունեություն։ Հենց այդ երիտասարդների շնորհիվ 2018 թվականի ամռանը Ոսկեհատում առաջին անգամ տեղի ունեցավ ազգային-բակային ճամբար, որն այժմ ամենամյա բնույթ է կրում։

-Ճամբար կազմակերպելու հիմնական նպատակն այն էր, որ երեխաներն ունենան ավելի հետաքրքիր առօրյա, անցկացնեն ամառն այնպես, ինչպես մենք չենք անցկացրել, ծանոթ լինեն իրենց ազգային արժեքներին,- պատմում է ճամբարի համակարգող Մարինե Մխիթարյանը։

Նրա խոսքով ճամբարի կենտրոնում կանգնած է եղել Ոսկեհատի երիտասարդներից Ներսեսը։ Նա միակ տղան էր, ով կանգնեց այդքան աղջիկների կողքին ու աջակցեց ամեն հարցում։

2020 թվականի 44-օրյա պատերազմը խլեց նաև Ներսեսի կյանքը։ Այդ պատճառով ազգային-բակային ճամբարը այս տարի վերանվանվեց, վերափոխվեց և դարձավ  «Ներսիսյան Ներսեսի անվան ռազմազգային ճամբար»։

-Ամեն տարի անուն էինք փնտրում ճամբարի համար, բայց այսուհետ այն ունի իր հստակ անվանումը, որն առավել քան պարտավորեցնող է։ Ճիշտ է, այս տարի, հաշվի առնելով բոլորի հոգեվիճակը, ճամբարը կազմակերպելն ավելի դժվար էր, սակայն սա Ներսեսին կենդանի հիշելու տարբերակներից մեկն էր,- պատմում է Մարինեն:

Ճամբարին այս տարի մասնակցել է 5-17 տարեկան ավելի քան 120 երեխա։ Նրանք ըստ տարիքի բաժանված էին 5 խմբի, որոնցից յուրաքանչյուրը ուներ իր ջոկատավարը։ Ջոկատավարները գյուղի 18 տարին լրացած երիտասարդներն էին։

-Սկզբում թվում էր, թե ընդհանրապես չեմ կարողանալու երեխաների հետ լեզու գտնել, բայց հետո այնքան լավ հարաբերություններ ստեղծվեցին, որ նույնիսկ երեխաները իրենց պատրաստածն էին ինձ նվիրում,- պատմում է փոքրերի խմբի հետ աշխատող Սյուզին։

Այս տարի ճամբարը հատկապես յուրահատուկ էր ավագ խմբի համար, քանի որ կամավոր հիմունքներով ճամբարին էին միացել «Ողջ մնալու արվեստը» ռազմահայրենասիրական կազմակերպության չորս հրահանգիչներ։ Նրանք ճամբարային հինգ օրերի ընթացքում սովորեցրին ավագ խմբի ապագա զինվորներին և զինվորուհիներին զենքի հետ վարվելու ձևերը, առաջին օգնության հիմունքները, մի խոսքով, այն ամենը, ինչն անհրաժեշտ է ռազմի դաշտում։

-Առաջին օրը՝  համեմատած մյուս օրերին, ավելի բարդ էր, որովհետև  թվում էր, թե երեխաներին չի հետաքրքրում այն, ինչ սովորեցնում ենք, սակայն երբ անցանք գործնական հատվածին, երբ իրենք ինքներն էին ցուցաբերում առաջին օգնություն, հասկացանք, որ դա ոչ միայն հետաքրքիր է նրանց, այլ նաև դա անում են մեծերից ավելի լավ,- ասում է ՈՄԱ-ի առաջին բուժօգնության հրահանգիչ Իզաբելլան։

-Սակայն մենք կցանկանայինք նրանց սովորեցնել առաջին օգնությունը առօրյայում, այլ ոչ թե ռազմի դաշտում,- ավելացնում է մյուս հրահանգիչը՝ Նանեն։

Իսկ ըստ ՈՄԱ-ի մյուս ներկայացուցիչների, 5 օրը բավական մեծ ժամանակահատված էր պատանիներին ռազմական գիտելիքներ փոխանցելու համար։ Վստահ են, որ երեխաները սերտել են իրենց փոխանցածը և կարող են կիրառել պետք եղած դեպքում։ Ինչ վերաբերում է իրենց, ապա շատ են սիրել գյուղը, երեխաներին և հաջորդ տարիներին նույնպես պատրաստ են աջակցելու ճամբարին:

Գյուղում կազմակերպված ճամբարը ուրախություն և բավականություն էր պատճառել ոչ միայն երեխաներին, որոնք սովորում էին ազգային երգ ու պար, նկարչություն ու տեխնոլոգիական աշխատանք, այլ նաև իրենց ծնողներին։

-Աղջիկս մեծ ոգևորությամբ վերադառնում էր ճամբարից և անհամբեր սպասում հաջորդ օրվան,- ասում էր ծնողներից մեկը։ Նրանք անչափ գոհ և երախտապարտ են, որ գյուղում կազմակերպվում են նման միջոցառումներ։

Այսպիսով Ներսես Ներսիսյանի անվան ռազմազգային ճամբարը կլինի շարունակական, կլցնի Ոսկեհատի փոքրիկների առօրյան և ամեն նոր սերնդի կպատմի Ներսեսի մասին։

Լուսանկարները` Անի Ավետիսյանի

Վերջին ժամանակներում՝ պատերազմի և համավարակի օրերին, իրենց փայլուն և քրտնաջան աշխատանքով աչքի ընկան բուժաշխատողները։ Նրանք կատարեցին չափազանց մեծ ու անուրանալի աշխատանք։ Կորոնավիրուսի և պատերազմի վերաբերյալ հիշողություններն ու տպավորությունները պատմում են հենց նրանք՝ Երևան քաղաքի հիվանդանոցներից մեկի բուժքույրերը։

2020 թվականի մարտի 1

Աշխարհը ցնցած կորոնավիրուսի դեպք գրանցվեց նաև Հայաստանի Հանրապետությունում։ Կառավարությունը հորդորում էր բոլոր քաղաքացիներին մնալ տանը, իսկ դուրս գալիս կրել դիմակներ։ Գրեթե բոլորն անցան աշխատանքի օնլայն ռեժիմի, իսկ բուժաշխատողները՝ սպիտակ համազգեստներով անցան համառ պայքարի համավարակի դեմ։ Անկասկած դժվար էր։

Թեև այսօր էլ ամբողջությամբ չի հաղթահարվել այդ վիրուսը, ընդհանուր առմամբ, մինչ այսօր Հայաստանում գրանցվել է ավելի քան 200 000 դեպք, որոնցից գրեթե 5000-ը մահվան ելքով,  այնուամենայնիվ բուժքույրերի մոտ դեռ թարմ են համավարակի առաջին շրջանի հետ կապված հիշողությունները։

«Վարակվածները շնչահեղձ էին լինում, անզորությունից բռնում էին մեր համազգեստներից ու քաշում, օգնություն աղերսող աչքերով նայում էին մեզ, իսկ մենք չգիտեինք, թե ինչ անել։ Սարսափելի էր»,- վերհիշում է բուժքույր Հասմիկը։

Որպես հիմնական դժվարություն նշում են ամբողջությամբ փակ հագուստը, գերծանրաբեռնված աշխատանքը, կրկնակի աշխատաժամերը, և որ ամենագլխավորն է, հարազատներից հեռու ապրելը։

«Չնայած հարազատներից հեռու ապրելը իր լավ կողմն էլ ուներ, գոնե ընտանիքի անդամներին չէինք վարակում», -  նշում է կորոնավիրուսային համավարակի պայմաններում վերապրոֆիլավորված հիվանդանոցներից մեկի բուժքույրը։

Ի դեպ բուժքույրերի մեծ մասը վարակվել է կորոնավիրուսով։

Անցան ամիսներ։ Երբ վիրուսի դեմ պայքարը թվում էր, թե հունի մեջ է ընկել, սկսվեց 44-օրյա պատերազմը։ Դա սառը ցնցուղ էր։ Ինչպես ասում է ժողովրդական ասացվածքը․ «Ջրից դուրս եկանք, ընկանք ջրհեղեղի մեջ»։

«Ավելի լավ էր ևս մեկ կովիդ, քան պատերազմ։ Պատրաստ չէինք դրան ոչ ֆիզիկապես, ոչ էլ առավել ևս հոգեպես։ Դա վատագույնն էր, որ կարող էինք սպասել»,-ասում են բոլորը միաբերան։

Պատերազմի, վիրավորների մասին խոսելիս ավագ քույրը չկարողացավ զսպել արցունքները։

Յուրաքանչյուրը պատմում էր այնպիսի դեպքեր, որոնք այնքան էին տպավորվել, որ երբեք չեն մոռանա։

«Ամեն ժամ ընդունում էինք նոր վիրավորներ, որոնք անգիտակից էին և երբ արթնանում էին ու հիշում էին, թե ով են, կամ հարազատները ճանաչում էին նրանց, ուղղակի ուրախությունից լաց էինք լինում։ Մի անգամ, երբ վիրավորներից մեկը ուշքի եկավ (խոսել չէր կարողանում) թղթի վրա գրեց․ «Հանկարծ առաջինը մամայիս չասեք, պապայիս ասեք»,- հիշում է բուժքույր Սոնան։

Իսկ քույրերից մյուսը՝ Հասմիկը, պատմում է, թե ինչպես ազգությամբ եզդի  մի զինվոր ուշքի գալուն պես՝ հիշել է, որ իր մայրիկի ծնունդն է և խնդրել է, որ ծաղիկներ բերեն, որպեսզի  նվիրի մորը։

22-ամյա բուժքույր Արփինեի մեջ տպավորվել էր մեկ այլ զինվոր․ «Նա շա՜տ թախծոտ աչքեր ուներ։ Ամեն ինչ անում էինք, որ գոնե մի փոքր ժպտա, բայց նա ի պատասխան ասաց,որ եթե մեր ընկերներն էլ զոհվեին մեր աչքի առջև, մենք էլ չէինք ժպտա»։

Այժմ ամեն բան անցյալում է։ Բարի և սրտացավ աշխատանքի շնորհիվ բոլոր բուժաշխատողները վայելում են իրենց հիվանդների սերն ու հարգանքը։ Կան այնպիսինները, որոնք գրում են, զանգում կամ էլ այցելում են նրանց։

«Մի վիրավոր ունեի։ Շատ էր ինձ չարչարում, դրա համար էլ խոստացավ, որ երբ ապաքինվի, ինձ ծաղիկներ է բերելու։ Անցավ որոշ ժամանակ։  Նա իր կնոջ ու երեխայի հետ եկավ և բերեց խոստացված ծաղիկները։ Դա ամենաերջանիկ պահերից էր ինձ համար»։

Իսկ քույրերից մեկը ծիծաղով պատմում է․ «Մի հիվանդ ունեի, հիմա ամեն Աստծու օր գրում է․ «Լա՞վ ես, բուժքույր ջան»։

«Շատ էինք չարչարվում, տանջվում, նույնիսկ լինում էին դեպքեր, այնքան էինք հուսահատվում, որ մտածում էինք աշխատանքից հեռանալու մասին, բայց հետո սթափվում էինք ու հասկանում․ Բա ո՞վ պիտի բուժի վարակվածներին ու վիրավորներին, և նոր եռանդով անցնում էինք աշխատանքի»,-եզրափակում են նրանք։

Մերին մեր դասարան եկավ, երբ Արցախում պատերազմն արդեն սկսվել էր։ Նա Շահումյանի շրջանի Նոր Գետաշեն գյուղից է։ Սեպտեմբերի վերջին սկսված պատերազմը Մերիի ընտանիքին էլ էր ստիպել թողնել գյուղն ու տեղափոխվել Հայաստան։ Արդեն մի քանի ամիս նրանք ապրում են Արագածոտնի մարզի Ոսկեհատ գյուղում։ Լռակյաց, համեստ, ինքնամփոփ աղջիկ է Մերին, բայց կարճ ժամանակ անց դարձավ մեզ շատ հարազատ մարդ։ Շուտով տեղեկացա, որ դասընկերուհիս լինելուց բացի նա նաև հարևանուհիս է։

Ընտանիքում հինգ երեխա են՝ չորս աղջիկ և մեկ տղա։ Մերին ինձ ծանոթացրեց իր մյուս քույրիկի՝ Անիի հետ։ Անին 18 տարեկան է ու Մերիից շատ տարբեր։ Անին ավելի աշխույժ է, կյանքով լի։ Երբեմն երեքով հանդիպում էինք և զրուցում։ Քույրերի համար դժվար է խոսել կորցրած գյուղի մասին: Երբ հարցրի, Անին տխուր ժպտաց, Մերին՝ հուզվեց։

Հայրենական գյուղը Նոր Գետաշենն է։ Այն հիմնադրել էին  հին գետաշենցիները։ Գետաշենը Արցախի Շահումյանի շրջանի ամենահայտնի գյուղերից է։ Այն Ադրբեջանի տիրապետության տակ մնաց Արցախյան առաջին պատերազմից հետո։ Իսկ գյուղի բնակիչները Քարվաճառում (Շահումյանի շրջան) հիմնեցին Նոր Գետաշենը։ Ինչու՞ հենց այդտեղ, որովհետև  այդ տարածքը նման էր Գետաշենին։ Փոքր էր գյուղը, բայց պարուրված էր հրաշալի  բնությամբ, նրա կենտրոնով հոսում էր Թարթառ գետը։ Անին հիշում է. «Անասելի գեղեցկություն ուներ Նոր Գետաշենը։ Դեպի իրեն էր ձգում ամեն անցորդի»։ Բնակիչները նույնպես քիչ էին։ Նրանց հիմնական զբաղմունքը հողագործությունն էր, քանի որ հողն անչափ բերրի էր։ Պատմում են, որ գյուղում ապրում էին սիրո և ջերմության մթնոլորտում, չնայած ամենասկզբում, երբ բնակիչները նոր էին հաստատվել այնտեղ, չկար նույնիսկ էլեկտրականություն։ Ընտանիքի անդամները հիշում էին, թե ինչպես էր ամբողջ գյուղը հավաքվում մի տեղում և նշում ցանկացած տոն։ «Գյուղի երեխաների մեջ գերակշռում էին աղջիկները։ Բոլորս` աղջիկ թե տղա, ցանկացած ժամի հավաքվում էինք գետում լողալու կամ ձմռանը ձյուների հետ խաղալու համար»,- ասում էր Անին։

Վերջին տարիներին գյուղի վիճակը բարելավվել էր։ Չնայած բոլոր դժվարություններին՝ սիրում էին գյուղը և չէին ցանկանում լքել, բայց պատերազմն այլ ելք չթողեց։ Պատերազմի առաջին օրերին գյուղում տագնապը մեծ չէր,   սակայն վտանգավոր ու ինտենսիվ պայքարը նրանց ստիպեց տեղափոխվել Հայաստան։ Ընտանիքը վստահ էր, որ մի քանի օր անց վերադառնալու է։ Վերցրել էին միայն առաջին անհրաժեշտության պարագաներ։ Պատերազմից հետո, սակայն, Նոր Գետաշենը ևս հանձնվեց Ադրբեջանին։

Մեծ քույրը` Սոնան, իր երեխաների և ամուսնու հետ դեռ ավելի վաղ էր որոշել տեղափոխվել Հայաստան։ Բայց չէր էլ պատկերացնում, որ տեղափոխությունը նման կերպ կլինի, և այսքան ցավ ու դառնություն կպատճառի իրենց։ Նրանց հաջողվել էր տնից որոշ իրեր վերադարձնել։

Վերջին օրերին տարիներ շարունակ կառուցած տունն այրել էին՝ ամբողջ իրերով։ «Սա ավելի նախընտրելի էր, քան մտածելը, թե ինչ որ թշնամի ապրում է քո սեփական տանն ու վայելում ստեղծածդ»,- համոզված է մայրը։

Այս մեծ վիշտը մեծ ընտանիքը կարողացավ որոշ չափով հաղթահարել Հայաստանում ստացած ջերմ ընդունելության շնորհիվ։ Հավանել են մեր գյուղը, և եթե հնարավորություն լինի, կցանկանան հենց այստեղ էլ հաստատվել։  Արցախ վերադառնալու մտադրություն առայժմ չունեն։ «Ապրես Արցախում և չկարողանաս այցելել քո սեփական գյուղը։ Մեզ համար դա սարսափելի է»,-ասում էր մայրը։ Անիի և Մերիի  մայրիկը ուսուցչուհի է, իսկ ամենամեծ քույրիկը`  երեք երեխաների մայր, ասում է, որ միակ ցանկությունն է` իր փոքրիկները ապահով պայմաններում մեծանալու հնարավորություն ունենան։ Հայաստանում նրանք արդեն աշխատում են, որպեսզի հոգան իրենց կարիքները։

Երեխաները տարբեր նպատակներ ու ցանկություններ ունեն։ Մեկն ապագա լրագրող է, մյուսը` խոհարար, իսկ ամենափոքրը` Շողերը, ուզում է ուսուցչուհի դառնալ։ Նրանց ամենամեծ ցանկությունը, սակայն, խաղաղությունն է։ Նրանք հավատով սպասում են այն օրվան, որ կարողանան նորից տեսնել հայրենի բնօրրանը` այն վայրը, ուր անցկացրել են մանկությունը և թողել են լավագույն հուշերը։