Ամեն մեկը թաղվեց իր մենության մեջ. մեկն անջատեց սենյակի լույսն ու կորավ մթության մեջ, մյուսը միացրեց սիրելի երգը, որ այն իր փոխարեն խոսի, այն մեկն էլ սկսեց տառերն իրար կողքի շարել, որ տառերը չլռեն, մյուսը տաք սուրճը խառնեց, որ գոնե մտքերը չխառնվեն, իսկ ամենավերջինը հաշվեց վերջին աստղը, արհամարհեց լուսնին ու գնաց գիրք կարդալու։ Ես այս վերջինն էի, ու հա՜, արհամարհել բառն այս դեպքում ճիշտ էր, սակայն չափազանցված, քանի որ ուղղակի լուսինն ինձ չզեկուցեց, ու ես այդպես էլ չիմացա, թե ինչու էր ամեն գիշեր նույն փայլող լուսատտիկը հայտնվում երկնակամարում՝ նույն թափանցիկ շղարշով։ Հետո ինձ մի պահ թվաց, որ ինչ-որ բան պակաս է, ու ես դարձա նաև այն մյուսը, ով տառերն էր շարում կողք-կողքի, ու հետո շա՜տ արագ փոխեցի պատկանելությունս, ինչպես ձմեռվա սառը արևն է փոխվում՝ դառնալով ամառվա այրողը։ Փոխվեցի ու սկսեցի խառնել սառը սուրճը, ճիշտ ես, այն մեկի սուրճը տաք էր, բայց ես չեմ խաբի, եթե ասեմ, որ իմ երկաթյա գդալը ժամեր շարունակ շաղակրատում էր սուրճի հետ, որ հանկարծ մտքերս չխառնվեն, ու որ ես հանկարծ չմոլորվեմ։ Նախավերջում վերցրի սառած սուրճս, ի դեպ, ես սիրում եմ սուրճը այն ժամանակ, երբ այն սառն է լինում կամ էլ «գդալով սառեցրած», իսկ վերջում միացրի իմ սիրելի երգը, այն լցվեց սենյակում ու ես լռեցի, իսկ նա խոսեց, ու հա՜, սենյակս լցվեց ինձանով, երգով, սառած սուրճի մոլեկուլներով, գրքի հերոսներով ու կիսաամառվա զովով։ Բայց ուզում եմ, որ դու իմանաս, որ ես երբեք էլ չդարձա այն մեկը, ով անջատեց սենյակի լույսն ու կորավ մթության մեջ։ Գիտե՞ս՝ ես երևի երբեք էլ այդ մեկը չդառնամ։

Զարմանալու չափ հետաքրքիր է, որ արևոտ, անձրևոտ, քամոտ, ցուրտ ու տաք օրերը կարող են ինչ-որ պահի լրիվ նույն գույնն ունենալ։ Ինչ-որ ժամանակ կարող է մեկ լինել՝ ինչ եղանակ է դրսում ու ինչ եղանակ է լինելու վաղը։ Կարող է մեկ դառնալ՝ ամսի քանիսն է, շաբաթվա որ օրն է, ամռանից քանի օր է անցել ու քանի օր է մնացել աշնանը։ Էս տարի բոլոր եղանակներն են աշուն թվում՝ խոնավ, սառը։ Տերևներ չկան, չկա և անձրև, ծառուղիներում տերևաթափ չկա, ուստի և լսել չի լինի «Մեր սիրո աշունը»․․․ Թերևս աշնան լավագույն պարգևները չկան, բայց թվում է՝ աշուն է՝ բնավորության իր ամենատհաճ գծերով։

Տարվա մյուս եղանակների վերադարձին սպասում ենք ես, վերարկուներս ու լողազգեստներս։ Սպասում ենք, բայց ոչ անհամբեր։ Որովհետև անհամբերությունը վաղուց լքել է մեզ, ճիշտ էնպես, ոնց սրտի թրթիռը։ Բայց մենք համբերատար էլ չենք։ Մենք ուղղակի սպասում ենք։ Սպասում ենք, որովհետև մեծ հաշվով ուրիշ տարբերակ չկա։ Ինքներս էլ մեծ հաշվով թքած ունենք՝ որքանով ենք համբերատար կամ անհամբեր, մեծ հաշվով կարևոր էլ չէ, մեծ հաշվով դա ոչինչ չի փոխելու։

Կյանքի նման ոչ խոստումնալից շրջաններին ամենքը տարբեր վարվելակերպ են դրսևորում։ Մեկը փորձում է իմաստ փնտրել այն ամենի մեջ, ինչ նախկինում անիմաստ էր թվում, մյուսը սկսում է անիմաստ համարել նախկինում խորիմաստ թվացող շատ բաներ, մեկը հոգնում է, մյուսը՝ օգտագործում ժամանակը հանգստանալու համար, մեկը սկսում է դիետիկ աղցաններ և ուտեստներ պատրաստել, մյուսն ուղղակի սկսում է ուտել նախատեսվածից ավելի շատ, մեկը սկսում է գրքեր ընթերցել, մյուսը գիրք ընթերցելու ցանկությամբ էլի մի անգամ հիասթափվում է ներկայից, որովհետև գիտակցում է՝ գրադարաններն անգամ փակ են։ Մեկը սկսում է ավելի հաճախ զանգել հին մտերիմներին, մյուսն ուղղակի դառնում է անհասանելի, մեկը լավ ֆիլմեր է գտնում, մյուսը՝ խորհուրդ տալիս այդ ֆիլմերն ու գիտակցում, որ ինքն արդեն դիտել է դրանք։ Մեկը պոզիտիվ է, մյուսը՝ ոչ այդքան, մեկն ուղղակի նեյտրալ դիրք բռնելու համար է ծնվել, ենթադրյալ որոշում չկայացնողներից է, այնինչ խելամիտ որոշում է նաև նեյտրալ լինելը․ խելամիտ ու հաճախ դժվար։

Էսպես տարբեր կյանքեր շարունակվում են տարբեր ուղիներով։ Գոյությունը շարունակվում է, կյանքը՝ ասում են՝ ևս։ Շարունակվում է գրեթե ամեն բան՝ կիսատված ժպիտների, չկայացած գրկախառնությունների, միասին չխմած թեյերի, իրար ժպիտները դիմակների հետևից պատկերացնելու ու իրար ներկա բացակայությանը համակերպվելու գնով։ Փոքրիկ Իշխանը մի բան գիտեր․ մենք բոլորս էլ ի վերջո մի օր մխիթարվում ենք․․․ Մեզ երևի մխիթարում է հետզհետե համակերպվելու այս անգույն, անձև ու մեր կամքով չընտրված տարբերակը․․․ Երևի․․․

Արևի վառ շողերը արտածում էին պատուհանի պատկերը մուգ վարագույրի վրա։ Դրսում լուսավոր էր։ Իսկ ի՞նչ կար ներսում: Ամայի անապատում արդեն քանի օր է լույսը չէր բացվում: Չկային անգամ կապտաճերմակ վառ լույսով վառվող լուսինները: Չկար նաև գիշերային անդորրն ու խաղաղությունը: Անձև փոթորիկները արդեն որերորդ օրն է պտտվում էին այնտեղ, մշուշով ու փոշով պատելով ողջ հորիզոնը: Այո, ամենը տակնուվրա էր եղել և պարզ չէր ոչինչ: Մտքերն ու զգացմունքները միախառնվել էին իրար և գողացել սեփական կյանքը իր տիրոջից:

Առաջվա դեղին ավազի փոխարեն անապատում գորշ ու ճաքճքած հող էր։ Փոշին ու անկանոն իրարանցումը բեռնել էին ամենը թմրածության մեջ: Ոչինչ չէր երևում: Բայց զգացումը, որ ոչինչ չկա բաբախում էր անապատի հողերի տակ՝ իր սրտում: Երբվանից էր ծաղկող այդ քաղաքը վերածվել անապատի, եթե մի քանի օր առաջ դեռ երևում էին սրածայր գմբեթներով ու վառ կանաչ մշտադալարներով պատված աշտարակները: Իսկ գուցե դա պատրանք էր, գուցե իրականում քաղաքը վաղուց էր փլվել ու վաղուց արդեն այնտեղ ոչ մի կենդանի շունչ չկար: Անճոռնի որդեր ու հազարոտնուկներ միայն՝ փլատակների տարբեր անկյուններում:

Արդեն որքան ժամանակ է, ինչ քնելը դարձել էր տառապանք նրա համար: Նա ժամերով շուռումուռ էր գալիս անկողնում ու վերջապես հանձնվելով՝ ձգվում էր դեպի հարազատ էկրանը: Միայնության այս դարում, որտեղ մարդկային հարաբերությունները նման էին դիմակահանդեսի, հեռախոսը դարձել էր նրա միակ այլընտրանքը: Այո, այլընտրանքը, որովհետև հակառակ դեպքում նրա էությունը մնում էր փակված մարմնի պատյանի ետևում։ Եվ ի՞նչ այդ դեպքում: Ո՞րն էր նրա գոյության ապացույցը։ Ո՞վ կասեր, թե նա կա, եթե ոչ ոք չգիտեր դա։ Երևի թե նա շատ էր խորասուզվել կյանքի ու գոյության իմաստի որոնումներում, դրա համար ջնջվել ու լղոզվել էին բոլոր սահմաններն ու եզրագծերը: Ամենը մի մեծ աբստրակտ էր: Այնքան մեծ, որ եթե չլինեին այդ էկրանի հիպնոսացնող ճառագայթներն ու նրանում զետեղված բթացնող բովանդակությունը, որոնց կամովին տրվում էր նա, այդ աբստրակտը ճնշմանը չդիմանալով՝ դուրս կհոսեր նրա աչքերից ու ականջներից, չնայած՝ աչքերում կարմիր աբստրակտի պակաս չէր զգացվում:

Իսկ երե՞կ: Երեկ նրան լքեց ներսում բնակվող միակ մարդը: Երեկը փոխեց ամեն ինչ: Արդյո՞ք փոխեց, թե՞ ամենինչ շուտ էր փոխվել: Արտաքին աշխարհում նա ուներ իր կյանքը՝ ընկերներ, մարդիկ, ովքեր հոգ էին տանում իր մասին: Իսկ ներսում անապատն էր: Այդ ներսը անգամ ինքը չէր հասկանում, ուր է թե՝ ուրիշը: Ո՞վ էր այնտեղ բնակվում: Կամ ովքեր: Նա որոշել էր արհամարհել այն, բայց թաքուն վախենում էր, որ մի օր այն վրա կհասնի։ Եվ նա իրավացի էր:

Երեկ կորավ ախորժակը, քնելը տառապանքից վերածվեց հրեղեն դժոխքի ու կապ չունի, որ նոր բարձ էր գնել: Իսկ գլխացավը նրա անկոչ ընկերն էր դարձել:

Օրերն անցնում էին էկրանների տրամադրած յուրօրինակ կոմայի մեջ, նրա լայն չռած աչքերի հետևում չէր վերլուծվում ոչ մի միտք ու զգացում: Ոսպնյակների միջով անցնում էին տարբեր բնույթի պատկերներ, որոնք ոչինչ չէին փոխում ներսում: Միակ բանը, որ փոխվում էր, ժամանակն էր։ Նրա գոյությունը նախորդ վայրկյանից տեղափոխվում էր հաջորդ:

Երբ տեսա նրան, որոշ ժամանակ հետո նա ժպտում էր, ավելի ճիշտ՝ նրա հագին ժպիտ էր: Իհարկե, ով է սեփական դեմքով դուրս գալիս, ամենավերջին երջանիկը անգամ գոնե կյանքի վատ փորձի քսան դրամ ունի իր գրպանում, որ մի դիմակ գնի իր համար, ամենասովորականը թեկուզ:

Իսկ նա… Նրա դիմակների պահեստը շատ մեծ էր: Դրա համար էլ նա արդեն ի՜նքը չէր տեսնում, թե ով է դիմակի ետևում, և որն էր դրանցից իր իսկական դեմքը:

Նրան չմեղադրեք, չէ՜, ես չեմ մեղադրում: Վերջիվերջո, մեզնից ով է կարողանում տարբերել իր իսկական դեմքը սեփական դիմակների բազմության մեջ: Իսկ կա արդյոք դեմք, թե բոլորս միայն դիմակների բազմություններ ենք: Եթե այո, ապա ով ենք մենք։

Դռները փակ են` սրճարանների, թանգարանների, համալսարանների, տների, հոգու։ Ներսից ու դրսից փակ է ամեն ինչ։

Պատճա՞ռը։

Հազար ու մի տեսություն։ Լաբորատորիայից տեղի է ունեցել արտահոսք։ Աստված պատժում է մարդկանց։ Բնությունը ինքնամաքրվում է։

Հավատաս, թե ոչ, ես ամբողջ հոգով ուզում եմ, որ դու սա կարդալիս այգում նստած լինես։ Դիմակ չլինի դեմքիդ վրա։ Երեխաները աղմկեն շուրջդ։ Օդն էլ մաքուր ու անվտանգ լինի։ Կարդաս ու չհասկանաս, թե ինչու եմ գրել այս մասին։ Չէ՞ որ սա մեծ ու անցողիկ երազ էր, որ գնաց, անհետ կորավ։

Բայց մենք հիմա ապրում ենք այդ մեծ ու անցողիկ երազի մեջ։ Ու քանի դեռ բակում հանգիստ նստել չես կարող, մոտեցիր պատուհանին, նայիր օդին ու կարդա այն։

Ես օդի բաղադրության մասին շատ բան չգիտեմ, բայց կարող ես գուգլել ու իմանալ։ Այնտեղ երևի մինչև անցած տարվա վերջ ամեն ինչ կարելի էր պատկերացնել, բացի այն մի կաթիլ թույնից, որից հիմա բոլորը վախենում են։ Անկախ նրանից՝ խոստովանում են այդ վախը, թե պարզապես ասում են, որ սուտ է ու չեն հավատում։ Չեն հավատում իրենց վախին։ Չեն հավատում, որ իրենց ու գիտության ուժից ավելի ուժեղ ինչ-որ բան կա, որ ամեն օր ու ամեն տեղ հնարավոր է հայտնվի։

Գիտության ու մարդու ուժից ավելի ուժեղ է այդ ուժերը գերագնահատելը։ Դա անիմաստ ու հզոր բան է։ Դա նման է մեծ փուչիկի, որ ամեն օր պատրաստ է պայթել ու ասել, որ ինքը չկա։ Որ ինքը իմ ու ձեր երևակայության արդյունքն է։ Ես չեմ ժխտում գիտության ու մարդու ուժը, բայց այն դեռ միայն ուժեղ է և ոչ հզոր։

Իսկ ուր է իմ ու ձեր հորինած գիտությունը իր ուժով, մարդը իր ուժով։ Ես ու դուք, որ հորինել ու հազարավոր տեսություններով ապացուցել ենք այդ ուժը, հիմա պարզապես անզոր կանգնած ենք մի կաթիլ օդի առջև, մի փոքրիկ փշոտ գնդակի առջև։ Գնդակ, որ իր փշերով պայթեցրեց հասարակության ամենաուժեղը լինելու փուչիկը, ու դրա ներսի թույնը թափվեց բոլորիս գլխին։ Գնդակ, որ մտավ օդի մեջ, ծնվեց ինչ-որ տեղ, խառնեց բոլորին ու բոլորիս։ Նա ստիպեց, որ ֆուտբոլիստները գնդակով տանը պարապեն, որ երեխաները բակ չիջնեն, որ մեծահասակները նարդու քարերը չշարեն իրար կողքի, որ ես ու էլի շատերը համալսարանի դռնով ներս չմտնենք, որ…

Շարքը կարող ես ինքդ էլ շարունակել։

Մենք անզոր կանգնած ենք նրա դիմաց, ու մեր ունեցած միակ ուժը հիմա այդ գնդակը անտեսելը չէ հաստատ։ Դրանից վախենալուց ամաչելը չէ հաստատ։ Գնդակին հաղթելու միջոցը նրա թելադրած կանոններով խաղալն է։ Տանը մնալն է, սարդոստայնների տեղերը անգիր անելը, վատ բաները մտքից դուրս հանելը, ամեն ինչ վերաիմաստավորելը, մեջքի ցավից բողոքելը։

Դռները փակելն է` սրճարանների, թանգարանների, համալսարանների, տների։ Ներսից ու դրսից փակելն է։

Միայն մի դուռ է պետք բացել, այն որ մինչև հիմա փակ էր։

Պետք է սկսել բացել միմյանց ու քո հոգու դռները։ Պետք է ներս նայել։ Գտնել մյուս արհեստածին փուչիկները, պայթեցնել դրանք, վերացնել հզոր ու անիմաստ բաները։ Պայթեցնել ալարկոտության, վախենալուց ամաչելու փուչիկը։ Պայթեցնել, քանի դրանք չեն մեծացել ու դարձել համամարդկային փուչիկներ, քանի մի ուրիշ փշոտ գնդակ չի հայտնվել։

Պետք է պարզապես հասկանալ, որ անտարբերությունը, միմյանց ու ինքդ քո հանդեպ պատասխանատվություն չունենալը փշոտ գնդակի հաղթանակի գրավականն է։

Իսկ պատասխանատվության ու սեփական վախի գիտակցումը կարող է այնպես անել, որ դու սա կարդալիս այգում նստած լինես։ Դիմակ չլինի դեմքիդ վրա։ Երեխաները աղմկեն շուրջդ։ Օդն էլ մաքուր ու անվտանգ լինի։ Կարդաս ու չհասկանաս, թե ինչու եմ գրել այս մասին։ Չէ՞ որ սա մեծ ու անցողիկ երազ էր, որ գնաց, անհետ կորավ։

Հալվում էր մոմի նման, հանգչում էր, արտաշնչում ու սառում, մոռանում էր շնչելու մասին: Աչքերը մի կետի էին նայում ու ոչ մի շարժ: Միշտ ինչ-որ բանի մասին էր խորացած մտածում: Հիշում էր եղբորը, մորը ու հանկարծ երեխայի նման ասում․ «Երեք աղջիկ են եկել, հետները գնալու եմ»: Ո՞ւր էր գնում… Չնայած, գիտեի ու ասել էի, որ գնար, ինձ ասեր, թե ո՞ւր է հայտնվել, ի՞նչ կա, մթություն-լույս: Չասաց… լուռ հեռացավ, հեռանալուց հետո էլ չասաց: Ճիշտ է, քենախնդիր չէր, ամեն բան ներում էր, բայց չէր մոռանում. ոնց որ թե շաբաթների բացակայությունս այդպես էլ չմոռացավ:

Ուզում էի ձեռքերը տեսնեի. կարոտել էի հաստացած ու կապույտ երակները, չխնամված, բայց միշտ նուրբ ու փայլող եղունգները: Էդ գրողի տարած կտորն էլ էնպես էր փաթաթվել ձեռքերին, որ ասես թե կարոտը խեղդում էր ու ինքը չէր, որ միշտ ձեռքերի վրա էր մնալու: Դանդաղ վառվում էր կողքիս մոմը, հալվում ու իջնում ցած: Կրկնօրինակել էր տատիս դեմքի գույնը: Մի բան մեջս վառվում էր, բայց հաստատ մոմ չէր, ոչ էլ նման մի բան: Ջուրն էլ չէր հանգցնում, միայն թեթևի մեջ կոկորդիս քարն էր մի փոքր ներս գլորում: Նայում էի, հա ուզում էի նայել, չէի կշտանում, ախր ինչի՞ն էի նայում: Հայացք չկար, ի՞նչն էր այդպես աչքերս ուղղում դեպի նրա սառած դեմքը: Չէ, բայց այ անկյունում դրված նկարը իրոք որ կլանում էր ինձ: Հայացք կար, կենդանի էր, շնչում էր, մի կետի չէր նայում, չէ՛… որ կողմ գնայի` ինձ էր նայում: Ուզում էի բոլորին դուրս անել հյուրասենյակից, մնալ տատիս հետ մենակ: Դուրս չէին գալիս՝ հերիք չէր, մի հատ էլ գնալով ավելանում էին: Մտքումս հաշվում եմ. «Մեկ, երկու, երեսունվեց, քսանչորս, հարյուր ութսունվեց, վեց հարյուր վաթսունվեց, ութսունհինգ… մեկ»:

Ըհն, լույսը բացվեց, բայց դե արհեստական կնճռոտ դեմքին ոչ մի շարժ չկար: Չորս կողմս ոչ մի բան չէր փոխվել, ուղղակի մի քանի սև ժապավենով ծաղկեփունջ էր ավելացել: Եկան… տանում են, զգույշ հանեցին, կամաց-կամաց, որ ցավ չզգար, տեղից էլ շատ էր ցավերի մեջ տանջվել: Տարօրինակ էր, չասաց․ «Ամա՜ն, մեջքս…»: Ախր մի շարժ էլ չարեց: Օգնություն էլ չէր խնդրում, ոչ էլ գոնե ձեռքից բռնող: Դուրս հանեցին, երևի երեք տարի էր՝ դարպասների մոտ դուրս չէր եկել ու նստել:

Քայլում էի, չորացած տերևներն էլ ոտքերիս տակ շխկշխկում էին: Քամին դեմքիս էր խփում. էն փոքր ժամանակվա գիժ քամիներիցս չէր, մի տեսակ շատ հոգնած էր: Արդեն մի երկու հարյուր մետր քայլեցինք, խեղճ տատս ե՞րբ էր վերջին անգամ տնից դուրս եկել: Ոնց որ թե հասանք… հա՞ որ: Վե՞րջ: Ինչի՞ բայց, դեռ պետք է որ շատ ճանապարհ լիներ, ժամանակ էլ:

-Հրաժեշտ տվեք… Կանա՛յք, արդեն ետ դարձեք, մեր եկեղեցին արգելում է այլևս առաջ գալը:

Հը՞, ո՞նց թե՝ հրաժեշտ տվեք: Ի՞նչ է նշանակում «եկեղեցին արգելում է», տո շա՛տ բան է անում:

-Գնա՛, բալի՛կ ջան, գնա՛…

Քաշում են ձեռքիցս, հեռացնում, տանում են, տարան, ինչի՞ բայց: Շուտ չէ՞ր: Ուզում էի դեմքին դիպչեի, համարձակությունս չէր ներում. վախենում էի իրականությունից: Ցանկությունս այդպես էլ մեջս մնաց: Ինքն էլ արդեն մնաց մենակ: Վերջին երկու տարում սովորել էր բացակայությանս. հիմա հավերժ էի բացակայելու կողքից, ինքն էլ իմ… Արդեն մենակ էր. ես էլ էի մենակ:

Հալվել էր մոմի նման, հանգել էր, արտաշնչել էր ու մոռացել շնչելու մասին: Աչքերն անշարժ էին, մտածելու բան էլ չուներ. էդ էլ ինձ թողեց…