Առավոտ էր: Սովորականի պես արթնացա, պատրաստվեցի և շտապեցի աշխատանքի: Ճանապարհին հիշեցի մի տարօրինակ երազ, որն  անցած գիշեր էի տեսել: Երազումս ընկել  էր ատամներիցս մի քանիսը: Թափված ատամները ափիս մեջ էին, բայց առանց արյան:

Հետաքրքրությունից դրդված որոշեցի երազահանում կարդալ դրա մեկնաբանությունը: Չէ´, սնահավատ չեմ ընդհանրապես, ուղղակի հետաքրքիր էր:

Համացանցով գտա երազահանի մի կայք և սկսեցի փնտրել: Այնտեղ գրված էր, որ երազում ընկնող (առանց արյան) ատամ տեսնելը նշանակում է հարազատ մարդու կորուստ: Տարօրինակ ինչ-որ զգացում պատեց ներսս: Ճիշտ է, չէի հավատում, սակայն մի փոքր վախ առաջացավ:

Միգուցե սա ձեզ տարօրինակ կամ անհավատալի  թվա, բայց այն իրականացավ: Այդ օրը ես կորցրեցի (եթե կարելի է այդպես ասել), ինձ համար շատ հարազատ մի մարդու: Կորցրեցի առանց արյան, առանց բաժանման, ուղղակի կորցրեցի…

Կորցրեցի նրան հոգեպես…

Մենք բոլորս մեր կյանքի ընթացքում միշտ ինչ-որ բան ենք կորցնում: Կորցնում ենք իրեր, առարկաներ, հիշողություններ, բայց ամենացավոտը` երբ կորցնում ենք մարդկանց, ովքեր հեռանում են կամ այս աշխարհից, կամ մեր աշխարհից: Երկուսի դեպքում էլ ցավը մեծ է:

Կգա ժամանակ, երբ մենք կկորցնենք բոլորին` ում հիշում ենք, ում կարոտում ենք, ում սիրում ենք…

Իսկ վերջում կմնա միայն մեկը, այն եզակին, ով մեզ երբեք չի լքի. և դա կլինենք մենք ինքներս:

Չնայած, դա էլ է հարաբերական…

Մայրամուտները կարող են ջերմությամբ լցնել մեր ամենասառը օրերը, ցողել մեր՝ քնել չհասցնող աչքերը, փայլեցնել դրանք։ Մեր ամենասիրելի ուտելիքը կարող է ուրախացնել մեզ, բարձրացնել մեր տրամադրությունը, իր հոտով արթնացնել մեր՝ ինչ-որ պահի քնով անցած զգայարանները։

Մեր սիրած երգերը կարող են շարժել մեր դեմքի այն մկանները, որոնք պատասխանատու են ժպիտի համար։

Այն դասաժամերը, որոնց սպասում ենք նախորդ օրվանից ու որոնց պատրաստվելիս էներգիա չենք խնայում, կարող են կանոնավորել էն ամենակարևորը, որը մարդը պիտի շարունակաբար փորձի պահպանել․ սովորելու ցանկությունն ու հետաքրքրությունը։

Մեր սիրած եղանակը կարող է առիթ դառնալ, որ զգեստապահարանից հանենք վաղուց չհագած սիրուն շրջազգեստը, արդուկենք ու հագնենք։

Երբ գալիս է մեր սիրած ծաղիկների բացվելու ժամանակը, մեր՝ սիրելի ուտելիքից արդեն արթնացած զգայարանները շոյվում են էն անուշ բույրից, որ մանուշակներն են արձակում։

Մեր սիրած ֆիլմերը դիտելիս մենք միշտ ինչ-որ պահի ուզում ենք մտնել էդ ֆիլմի մեջ, կամ գոնե ֆիլմի վերածել մեր իսկ կյանքը։

Մենք միայն մերն ենք համարում մեր սիրած տեղերը։ Ուրիշների ներկայությունը օտար, անցանկալի է դառնում էնտեղ, որտեղ մենք ժպտացել ենք էնքան իսկական, որ թվացել է՝ սիրտը դուրս կգա՝ ժպիտն ապացուցելու, ու ծիծաղել էնքան ուժեղ ու շատ, որ սկսել է ցավել ստամոքսն ու կտրվել շունչը։

Մեր սիրած նկարներում մենք ենք էնպիսին, որպիսին չենք լինի էլ երբեք։ Մի քիչ կարճահասակ, փոքր-մոքր, ու մի քիչ ավելի շատ ժպիտով։

Մեր հին օրագրերը՝ վարդագույն, նախշազարդ, նկարներով ու գույներով լիքը, մեր մանկությունն են, պատանեկությունը, ծերանալիս արդեն կդառնան մեր ջահելությունը։ Մեր գրած բանաստեղծություններն են, հեքիաթները, որոնց վերջում երեք խնձոր է ընկնում, ու հեչ էական չէ, որ ես երբեք առանձնապես խնձոր չեմ սիրել։ Էդ օրագրերում մեր հին հոգսերն են՝ մեր չնչին, փոքրիկ ու հիմա արդեն կարոտով հիշվող հոգսերը։ Իրերի մասին՝ այսքանը։

Մեր սիրելի ու մտերիմ մարդիկ մեր իրերի բովանդակությունն են։ Նրանք են, ում համար երբեք չենք ափսոսա մեր ամենասիրած պիցցայի կեսը զոհաբերել։ Նրանք, որոնցից կամ որոնց հետ լսել ենք մեր ամենասիրած երգերը։ Մեր՝ անընդհատ նորը բացահայտելու մղումը, մեր սովորածը մեզնից սովորելու կամ մեր չիմացածը մեզ սովորեցնելու պատրաստակամությունն ունեցողները։ Այն մարդիկ են, ովքեր մի անգամ ասել են, որ մեր շրջազգեստը մեզ շատ է սազում, ու այդ օրվանից սկսած մեր գնած բոլոր շրջազգեստները նման են այդ մեկին։ Այն մարդիկ են, ովքեր քո ջերմությունն իրենց կյանքի ամառը համարելով դառնում են քո կյանքի ամենաջինջ գարունը։ Ովքեր պատրաստ են գարնանաբար հալեցնել սառույցը, հանդուրժել անձրևներն ու քամին միայն նրա համար, որ դու շողաս անխռով ու անխնա, որ ջերմանաս ու ջերմացնես շուրջդ։ Մեր սիրելի մարդիկ նրանք են, ում պատրաստ ենք դերեր առաջարկել մեր՝ ֆիլմ դարձած կյանքում։ Ովքեր կիմանան իրենց դերերն անգիր, կարիք չեն ունենա փորձելու իրենց հատվածը ու երբեք չեն ուշանա նկարահանումներից։ Մեր սիրելի վայրերն են մեր մտերիմ մարդիկ, որովհետև իրենց ասածով ու պատմածով ժպիտ են նկարել մեր դեմքին ու ծիծաղեցրել մեզ էդ վայրերում։ Տուն են դարձրել էդ վայրերն ու հարազատացրել մեզ։ Ու վերջապես, ի՞նչ էինք գրելու մեր օրագրերում, եթե մեր մտերիմները մեզ ժպտալու, ուրախանալու, մտածելու ու մտածածը թղթին հանձնելու առիթ չտային։ Ո՞նց էինք ինչ-որ գործ ստեղծելու, եթե մեր մտերիմները մեզ ստեղծագործ չդարձնեին իրենց գոյությամբ՝ մեր իսկ կյանքում։

Մեր սիրելի մարդիկ մեր հեքիաթներն են․․․ Նրանք, որոնց ավարտին երկնքից երեք խնձոր է ընկնում․․․ Բայց ես էդպես էլ խնձոր չսիրեցի․․․

Երբեմն ամենադժվարը հենց զգացածն արտահայտելն է, բայց, երբ թուղթը, գրիչն ու մի բաժակ տաք թեյը ձեռքդ առնես՝ կտրամադրվես։
Ներսումս միայն մի ցավ է ապրում՝ կարոտի ցավ, շա՜տ կարոտի։ Կարոտ առ անհոգ մանկություն, դեպի այնտեղ, ուր լաց էի լինում  ծնկների ցավից, մի կոնֆետ ավել ստանալու, տատիկի հետ գնալու, կամ պապիկի մոտ մնալու համար, ջերմում էի, որովհետև աշխատանքի բերումով հայրիկը մի քանի շաբաթ պիտի բացակայեր երկրից։
-Մա՜մ, տվածդ միակ ապտակն եմ կարոտել, ապակեպատ մարմինս եմ կարոտել ու քո հեկեկոցն եմ կարոտել (էլ երբեք քեզ այդ վիճակում չտեսնելու մտքերով)։Մա՞մ, մի անգամ էլ կապտակե՞ս, խնդրում եմ, ապտակիցդ մանկության հոտ է գալիս։
Ստեփանյան Մարիամին եմ կարոտել, նրա հետ արկածներս եմ կարոտել։
-Մա՞ր, կգա՞ս բարձրանանք ծառերի վրա, մի հատիկ  խակ միրգ պոկելու համար։ Կգա՞ս նորից մեր անձնական տունը կառուցենք՝ ճյուղերից, խոտերից ու այն ամենից, ինչ ձեռքներս կընկներ։
Էն անծանոթ տատիկին եմ կարոտել, որ ամեն անգամ փայտը ձեռքն առած, իր ծառերի միրգը փչացնելու համար, ընկնում էր մեր հետևից։
-Պա՞պ, նորից կզանգե՞ս ու հարցնես, թե ո՞ր գրիչներից եմ այս անգամ ուզում հետդ բերես աշխատանքից գալուց։ Էլի ուսերիդ կդնե՞ս, որ ամբողջ աշխարհին վերևից հպարտ նայեմ։
-Հոպա՞ր, կարծում ես քեզ մոռացա՞: Չէ՛, կգա՞ս գնանք էլի մազերս գունավոր թելերով հյուսելու։Ինձ էլի կասե՞ս Չոչո, որ գժվեմ ու նեղանամ։
- Հո՜ք, քեզ ամբողջ մի մանկություն եմ պարտք։ Հպարտանում էի, է, որ ասում էին` էս ի՜նչ նման ես հորաքրոջդ։Ասում էի` հեսա կմեծանամ, իրա նման սիրուն կդառնամ։
- Իմ Արև տատի, էն ի՜նչ տվեցիր ինձ ողջ կյանքում, երբեք, ոչ ոք չի կարող տալ, իմ արև։ Ինձ սիրո՜ւն հեքիաթ ես տվել, տա՛տ։ Հիշու՞մ ես՝ ոնց էի թղթիկները շրթներկոտ շուրթերով համբուրում, վերջում էլ բզեզիկներ նկարում ու Մոսկվայից ուղարկում Հայաստան։
- Պապի՞, հը՞, ո՞նց ես, հիմա ինչի՞ց ես բողոքում, փնթփնթանս։ Ամբողջ աշխարհից հետս բողոքեցիր ու ինձ մի աշխարհ սեր ու ջերմություն տվեցիր։

Մանկությո՜ւն, մի անգամ էլ կգա՞ս, դե՛, թեկուզ երազում, թեկուզ սև ու սպիտակ, թեկուզ այն պահերով, որտեղ լացելու կադրեր են։
Էնքա՜ն փոքր էի, էնքա՜ն ուրիշ, հիմա արդեն մեծ եմ՝ չափահաս, հիմա արդեն կյանքս ուրիշ է, բարդ, ու էլ որոշումներս ընտանիքիս անդամները չեն կայացնում՝ գործս հեշտացնելով։ Արդեն ինքնուրույն եմ… Արդեն ամեն ինչ գլխապտույտ բարդ է։
Ինձ մանկություն կտանե՞ք։

Պեր Լաշեզը Փարիզի ամենամեծ գերեզմանատունն է։ Տեղացիներն այն անվանում են «La cité des morts» (մեռյալների քաղաք)։ Այն իսկապես փոքրիկ քաղաք է իր փողոցներով ու թաղամասերով, որոնցից յուրաքանչյուրն ունի իր համարը։ Մուտքի մոտ քարտեզի օգնությամբ կարող եք գտնել՝ որ թաղամասում ում գերեզմանը կամ էլ ընտանեկան դամբարանն է գտնվում, որոնց զարդանախշ դռների ներսից երևում են խորհրդավոր վիտրաժները։

Զբոսաշրջիկների մեծ մասն այստեղ է գալիս տեսնելու Ֆրեդերիկ Շոպենի, Ժորժ Բիզեի, Մոլյերի, Օսկար Ուայլդի, Ջիմ Մորիսոնի, Էդիթ Պիաֆի, Մարսել Պրուստի և այլ նշանակավոր արվեստագետների, գրողների, հասարակական գործիչների, կոմպոզիտորների գերեզմանները։

Փարիզեցիներն էլ սիրում են այստեղ գալ՝ զբոսնելու, կտրվելու առօրյա աղմուկից, միայնակ մնալու ինքներն իրենց հետ։ Տեղն իսկապես նման չէ ոչ մի այլ վայրի։

Մնաց 18 օր, կամ էլ ընդամենը 18 գիշեր, որ կքնենք ոչ մեր հարմար անկողիններում, այլ հանրակացարանի բատուտ-բարձերին ու տարօրինակ մատրասներին։ Էդ ամբողջ ընթացքում Մարիամն ու Անետը նորից ու նորից ոտքի տակ են տալու Փարիզը, որովհետև նպատակ ունեն էստեղ տեսնել հնարավորինս շատ բան ու  այցելել հնարավորինս շատ թանգարաններ։ Քանի ասել եմ թանգարան, պատմեմ մի դեպք, որ մաման կարդալուց չասի, թե ես տանն եմ նստում անընդհատ, ու եթե ինքը իմ փոխարեն լիներ Փարիզում, անդադար ման էր գալու։ Թեկուզ հանրակացարանի կողքի փողոցներով, թեկուզ «էդ կեղտոտ թաղամասերով», քանի որ․

-Մաքուր փողոց գտե՛ք, էդտեղ քայլե՛ք։

Մի խոսքով՝ գնացի թանգարան։ Երևի ֆրանսերենս թանգարաններում ու խանութներում դրամարկղի մոտ ավելի շատ է բացվում, քան աշխատանքի տեղը, ուր պիտի պարտադիր ֆրանսերեն խոսենք։ Հիմնականում ոչ մի խնդիր չի առաջանում, բայց վերջին գնալուցս փաստաթուղթ ուզեցին, ավելի կոնկրետ՝ վիզաս։ Բախտներս բերեց, որ ոչ մի բան չկար մոտներս, թե չէ եթե ցույց տայինք, լրիվ փաթեթն առնել էր տալու՝ որպես ոչ ԵՄ երկրի ներկայացուցիչների։ Հիմա էլ ասացին, որ վճարենք, եթե նկար չունենք։ Բայց երևի շատ խեղճ տեսք ունեինք ես ու Մերին, կամ էլ աշխատողը 20 ու 15 եվրոյից առանձին երկու հատ 12 չէր կարողանում ստանալ, էսպես երկար նայեց, ասաց` ձրի մտեք, լավ։ Էդ անգամը գնում էինք Նապոլեոնի գերեզմանը տեսնելու, ուր համատեղությամբ նաև զենքերի ու համաշխարհային պատերազմների թանգարաններն են։ 2-րդ համաշխարհայինով անցնելիս անընդհատ սպասում էի 1945 թիվը գա, որ ասեմ «45 թիվն էր, մտանք Բեռլին», ու սենյակը իրոք նվիրված էր հենց Բեռլինին։ Ամեն սենյակ նվիրված էր մոտ 2-3 տարվա, ու ամենուր դրված էին այդ ժամանակների զինվորների ու գեներալների հագուստները, անձնական իրերը։ 1943-ի մոտ էր կարծեմ, որ Կոկա-կոլայի շիշ գտանք ամերիկացի զինվորի անձնական իրերի մեջ, ու Մերին կատակով ասաց․ «Ընդմիշտ Կոկա-կոլա»։ Իրոք որ, շիշը չէր էլ փոխվել գրեթե։

Հետաքրքիր դեպքերից մեկ էլ այսօրվա Վերսալի քամին էր։ Այնպիսի փոթորիկ էր բարձրացել, որ թագավորական այգիները փակել էին, արգելում էին ներս մտնել։ Ման եկանք միայն շենքի ներսում։ Վերսալի պալատը, ճիշտ է, Եվրոպայի ամենամեծ պալատն է համարվում, բայց չեք պատկերացնի, թե ինչքան քիչ հատված է բաց հասարակության համար։ Էսօր ամեն ինչը ռեստավրացիայի էին տարել թարսի պես։ Մենք դե աուդիո գիդի հետ ենք քայլում (սենց հեռախոսատիպ բան է, որ համարը հավաքես, դնես ականջիդ, ինքը նախընտրածդ լեզվով պատմի ամեն ինչը քեզ տվյալ համարի տակ եղած առարկայի, սենյակի, հոլովակի մասին), ու էս գիդը իրենից գոհ պատմում է սենյակում դրված թույն կահույքի մասին, որը, ի դեպ, էդ սենյակինը չէր, բայց իրենք բերել հավաքել են, որ հին ժամանակների շունչը զգանք։ Ու հիմա գիդս խոսում է, թե Լյուդովիկոս 14-րդի կինը ինչ խնջույքներ էր կազմակերպում էդ հիանալի սեղանի, աթոռների ու մնացածի շուրջ, ես նայում եմ կողքերս, սենյակը դատարկ է։ Սովորաբար նշումներ են լինում, որ կահույքը տարված է վերանորոգման, բայց էսօր տեղյակ չէին պահում մեզ։

Տպավորիչ բաներից երևի մեկ էլ պիտի խոսեմ Նուբար Փաշայի հիմնած գրադարանի մասին, որը Փարիզի կենտրոնին մոտ մասում է, կարելի է ասել սրտում (սիրտն էլ ուղիղ մեջտեղը չի, դե)։ Ներկայիս տնօրենի անունն ու ազգանունը չեմ հիշում, չնայած հատուկ հարցրել էի։ Շատ հետաքրքիր մարդ էր, երևի իդեալական էր իր գործի համար։ էնքան կյանք կար էդ մարդու մեջ, էնքան էր հպարտանում իր պահած գրադարանով։ Պատմեց գրադարանի սենյակների կառուցվածքից, ասաց, թե ոնց են գիրքը գտնում իր «հասցեով», ցույց տվեց արխիվից նկարներ, լուռ հանդուրժեց, երբ մենք չտեսների պես թերթում էինք պատահած ամեն մի գիրք, օրաթերթ, օրագիր։ Ամեն ինչին կպել ենք, ամեն դարակ քաշել ենք, ամեն նկարի նայել ենք, հանգի՛ստ եղեք։

Առօրյայից էլ հետաքրքիր բան ասեմ։ Գնում էի խոհանոց, որ ուտելիք սարքենք, միջանցքի կեսից հնդկաձավարի (գրեչկայի) հոտ եմ զգում։ Մտածեցի՝ խառնում եմ մի բանի հետ, հնարավոր չի, էն էլ պարզվեց, որ մեր կուրսեցիներն են Հայաստանից բերած գրեչկան խաշում։ Շա՜տ անուշ հոտ էր գալիս։ Մա՛մ, եթե դու սա կարդում ես, խնդրում եմ, գրեչկա սարքի ամսի 29-ի համար։ Իսկ ես գնամ օրերս հաշվելու։ Սպասե՛ք նոր նկարների Անետից, նոր նյութերի բոլորիցս ու սպասե՛ք մեզ Հայաստանում։

Շուրջ երկու շաբաթ է, ինչ գրում եմ ու ջնջում։ Գրում եմ ու ջնջում․․․

Քաջություն չի հավաքվում ներսումս, որ այս անգամ բարձրաձայնեմ կորստիս մասին։

Կորստիս։

Երբեք չեմ կարողացել խոսել իր մասին ինչ-որ մեկի հետ այնքան ազատ, որքան որ ինքս ինձ հետ ամեն գիշեր՝ քնելուց առաջ։

Ես կորցրել եմ նրան, ում երբեք չէի ցանկանա կորցնել, և իհարկե, երբեք մտքովս չէր անցնի, որ կյանքիս կարևորագույն շրջանում կկորցնեմ նրան և կորստից հետո անգիտակցաբար կամ գուցե և գիտակցաբար կփոխվեմ 180 աստիճանով: Որ կդառնամ ուրիշ մարդ, ով կսկսի պայքարել իր ապրած ամեն ժամի համար, որ կսկսի պայքարել միայն ու միայն՝ «լավ մարդ» տիտղոս թողնելու համար․․․

Մեր կյանքի ապրած ամեն շրջանում մենք կորցնում ենք, բայց մինչև թանկին չենք կորցնում, չենք հասկանում, որ մինչև այդ կորցրածները այդքան էլ կարևոր չէին, չնայած, կորուստները կարևոր կամ անկարևոր չեն լինում:

Ես այս անգամ, ներսիս ինչ-որ քաջության շնորհիվ կխոսեմ:

-Մարա՜լս, բան պետք չէ, արի՛ , նստի՛ր կողքս։

Հորեղբորս վերջին խոսքերն էին մեր տան մեջ, ու ձեռքս ամուր բռնած էր այն ժամանակ, երբ իրեն պետք է տեղափոխեինք հիվանդանոց․․․

Կորցրեցի նրան ինչ-որ անփույթ մեկի պատճառով, ու միայն ես չկորցրեցի, կորցրեցինք բոլորս, կորցրեցին նրանք, ովքեր ճանաչում էին և խոսել էին Տիգրանի հետ գոնե 5 րոպե, նրա հետ հաց կիսողը, մեկ բաժակ օղի խմողը։

Մանկությունից նրա հետ կապված ինչ-որ չվերջացող հիշողություններ կան իմ սրտում, որ անգամ քնածս ժամանակ եմ հիշում։

Մանկությունից մինչև պատանեկություն իր հետ, ու պատանեկությունից մինչև ամբողջ մի կյանք` առանց նրա։

Դժվար է, իհարկե, դժվար է մտնել այն տուն, որտեղ չկա նա, բայց ամեն անգամ մեր խոսակցությունների երկրորդ բառը սա է․

-Հոպարը, որ ասում էր, է՜․․․

Որ ասում էր…

Հորեղբայրս դեռ մանկուց ասում էր, որ պետք է մոդել դառնամ։ 3-4 տարեկան հասակում հեռախոսով ես մոդա էի ցույց տալիս ու ամեն անգամ հորեղբորս գովերգող խոսքերը փոքրիկ Նինային էլ ավելի էին ուժեղ դարձնում, որ մեծանա ու դառնա մոդել․․.

Ես Տիգրանին չեմ համարել հորեղբայր․ ես Տիգրանին համարել եմ ծնող, իմ երկրորդ հայրը, ով մինչև վերջին օրերը ինձ կողքին էր նստեցնում ու զրուցում, թե ինչպես էր անցնում իմ պարի մրցույթը Ծաղկաձորում, թե ինչպես էր ամեն անգամ ամառային արձակուրդների ժամանակ տան դռան դիմացից ժպիտով նայում, թե  ինչպես եմ  ինձնից մեծ ու ծանր ճամպրուկով բարձրանում  տուն, թե ինչպես ենք երեք քույրերով հպարտ-հպարտ մտնում տուն։ Հորեղբորս ամեն հայացքը խորհուրդ էր, ամեն բառը՝ վերլուծելու արժեք ունեցող ինչ-որ նվեր, և հետը մի բաժակ սուրճ խմելը հանգստություն։

Ամեն անգամ կոտրվելուց հիշում եմ իր խորհուրդները, թե ինչպես պետք է ինքնակամ վեր կենալ, թե ինչպես կարող եմ պայքարել ինքս ինձ համար, թե ինչպես կարող եմ նույնիսկ ծնողներիս ասել՝ ինչ անեն, որն է ճիշտ․․․

Ամեն անգամ ինչ-որ միջոցառում, ճամբար մասնակցելու հրավեր ստանալուց ուղեղումս Տիգրանն է, մտածում եմ․

-Կողքս լիներ, կգրկեի ամուր ու կասեի. «Բա, հոպար, առաջ եմ գնում, է՜»․․․

Առաջ եմ գնում…

Այո՛, բայց միևնույն ժամանակ, մտքումս միայն ու միայն Տիգրանի անունն է։

Երկու տարի է, ինչ կորցրել եմ, բայց դեռ սպասում եմ, որ ներս կգա, որ իր սթափեցնող հայացքով կնայի ինձ ու մի բաժակ դառը սուրճ կուզի․․․

Ես դեռ սպասում եմ: