Ողջույն, բարեկամ: Չգիտեմ էլ՝ ինչ կարող եմ համարել գրածս՝ շարադրությո՞ւն, նամա՞կ, թե՞ դեռահասներին բնորոշ կյանքի օրագրի հերթական մի էջ: Իրականում այս հարցն ամենևին էլ կարևոր չէր: Հերո՞ս: Իսկ ես կարո՞ղ եմ քեզ հերոս համարել, մեռած հերոսներ լինո՞ւմ են: Չնայած… հա, երևի թե լինում են թվացյալ մեռյալ, բայց հավերժ ապրող հերոսներ: Դու իմ հենց էդպիսի հերոսն ես, հավերժ ինձ հետ, իմ հոգում, ֆիզիկապես քայքայված, բայց հոգով զարթուն, առույգ, թռվռան մի էակ: Դեռ մանկուց մեզ պատմած հեքիաթներից մենք սովորել ենք, որ հերոսները տարբեր են լինում` բարի ու չար, անմեղ և մեղավոր, գեղեցիկ և տգեղ, հարուստ և աղքատ: Ոչ, սխալ ենք սովորել: Հերոսների տարբերությունն այդ հորինված ու ձևական ածականների մեջ չէ: Հերոսները լինում են մեռած և կենդանի, ու կարող եմ վստահեցնել, որ սեփական հերոսն ունենալու համար ամենևին էլ պարտադիր չէ երբևէ նրան տեսած լինել: Իմ հերոսը դու ես, Աննա Ֆրանկ:

Քո կերպարը ուղիղ կապ ունի իմ կերպարի հետ, այնքան ուղիղ, որ երբեմն կարծում եմ, որ գրքում նկարագրված լեզվանի, հաստատակամ ու ուժեղ աղջիկը հենց ես եմ: Հերոսներն ամենևին էլ աստվածային չեն…

Թաքստոցը հեռու էր, հերոս: Գիտեմ, թե քեզ համար այդ ողորմելի տարիներին որքան բարդ է եղել տարիներով ստիպված շշուկով խոսել, դուրս չգալ այդ գրողի տարած տնից ու մնալ մի տան մեջ էնպիսի եսասեր մարդկանց հետ, որոնք անգամ միտք էլ չունեին հասկանալ քեզ: Քո նրբությունը երբեմն ինձ վախեցնում է: Այն քնքշանքը, որով առանց կաթիլ առ անգամ գիտակցելու մոտենում ես քեզնից դար հետո ապրող մի աղջկա: Ես ամենևին էլ չեմ կարծում, որ մարդկանց տարիքը մահից հետո հաշվելու անհրաժեշտություն կա, դրա համար էլ ես գիտեմ, որ չնայած նրան, որ դու հավերժ ապրում ես, դու միշտ կմնաս նույն 12 տարեկան մեծահոգի աղջնակը, ով ամեն կերպ օգնում էր ծույլ համադասարանցիներին արտագրել բոլոր աշխատանքները: Հերոս ես, այնքան հերոս, որ սահմանել ես իմ կյանքն առաջնորդող սահմանումներից մեկը․ «Մարդիկ կարող են ստիպել քեզ լռել, բայց նրանք չեն կարող քեզ կանգնեցնել կարծիք ունենալուց»: Գիտե՞ս՝ երբեմն, երբ ոչինչ անելու տրամադրություն չեմ ունենում, ուղղակի հիշում եմ քեզ, քեզ, որ իմ մոտիվացիայի հիմնական աղբյուրն ես, քեզ, որ ընդամենը իմ տարքիում օտար լեզուներով գրքեր էիր թարգմանում, քեզ, որ այնքան համարձակ էիր, որ ինքդ քո առջև ասում էիր, որ չես սիրում մորդ, քեզ, որ այնքան զգայուն էիր, որ ցանկացած անարդարության համար պատրաստ էիր կյանքի հետ խաղալ, բայց վերջում ծածուկ լալ: Դու իմ հերոսն ես: Դու, որ այնքան հերոս ես, որ այսօր իմ հոգում ես ապրում: Դու նա ես, ում հետ կարող եմ միշտ կիսել բոլոր դառնություններն ու բոլոր քաղցր կոնֆետները: Ես վստահ եմ, որ այցելելու եմ քո տունը, և վստահ եմ, որ այդ օրը շատ հեռու չէ, Աննա Ֆրանկ:

Քո օրագիրը Փիթի անունն ուներ, չէ՞: Իմ օրագիրը քո անունն ունի, Աննա…

Վազում ենք…

Վազում ենք կյանքի երկար ու բարդ ճանապարհներով, երբեմն շրջանցելով խորը ջրափոսերը, երբեմն՝ պարզապես չնկատելով։
Մենք միշտ թաքցնում ենք, թաքցնում ամենն, ինչը մերն է, թաքցնում երջանկությունը, դժբախտությունը։ Չնայած՝ մարդիկ երբեմն դժբախտությունը ի ցույց են դնում՝ իրենց դարձնելով «խղճալու առարկա», ինչն իրենց, կարծում եմ, դուր է գալիս։
Ես էլ եմ թաքցնում.․. Ես թաքցնում եմ գիրքը, որը սիրում եմ ամենից շատ, երգը, որը ամեն օր լսում եմ առաջին անգամվա հաճույքով, կարծես չգիտեմ բառերն ու նոր եմ զգում, ֆիլմը, որի ավարտը անգիր գիտեմ, բայց ամեն անգամ նայելիս՝ զարմանում եմ էդքան հրաշալի լինելու վրա։ Էնքան եմ կարդացել նույն բանը, լսել նույն բանը, նայել նույն բանը, որ դրանք ինքնաբերաբար իմն են դարձել։ Իմն են դարձել, ու ես թաքցնում եմ, որովհետև իմն են միայն ու միգուցե կխանդեմ՝ տեսնելով ուրիշների մոտ։
Ես թաքցնում եմ մտքերս, որոնք կցանկանայի ասել կամ գրել ինչ-որ մեկի, բայց հիմա չեմ թաքցնի։
Մի տարօրինակ երգչի.
«Բարև։ Գիտե՞ս, ես միշտ քեզ տեսնում եմ՝ երազում, հեռախոսիս էկրանին, բացում եմ սենյակիս դուռը, էլի քեզ եմ տեսնում, բացում եմ էսքիզներիս գիրքը՝ միայն դու ես։ Տեսնես ինչի՞ց է։ Երևի նրանից է, որ մարդը չի կարող լինել այնքան հրաշալի, որքան դու ես։ Ես քեզ մի քանի հարցով եմ գրել, որոնք միշտ տանջել են ինձ. «Ինչո՞ւ ես դու հրաշալի», «Ինչո՞ւ ես քեզ երբեք իրականում չեմ տեսնում», «Ինչո՞ւ ես էդքան անկեղծ քո երգերում», «Ինչո՞ւ ես ուրիշ»։ Չէ, ես բոլորովին չեմ դժգոհում, որովհետև դու ուրիշ ես, ու ես սիրում եմ քեզ, երգերդ ու առհասարակ, ես սիրում եմ քո աշխարհը ու կուզեի գոնե մեկ անգամ լինել այդտեղ։ Մեկ-մեկ ամաչում եմ քո բարությունից։ Խե՞նթ եմ։ Չէ՜, խենթ չեմ, ուղղակի դու ես չափազանց բարի։ Ուզում եմ ասել, որ դու իմն ես դարձել, որ ես սիրահարվել եմ երգերիդ ամեն մի բառին։ Դու մեկը չես։ Դու չորս մարդ ես, բայց դուք ոնց որ մեկը լինեք։ Մի եղեք այդքան կատարյալ, երբ այդքան հեռու եք ինձնից։ Դուք ոչինչ չեք թաքցնում, չէ՞։ Դուք անկեղծ եք, դուք անհետացող տեսակ եք Երկրի վրա»։
Չեմ նշի խմբի (կամ երգչի կամ իրենց կամ բոլորի) անունը, որովհետև նրանք դարձել են իմը, իսկ իմը միշտ իմն է մնում, և եթե աշխարհի վրա մեկ մարդ էլ ավել իմանա իրենց մասին, ես ավելի կհատնեմ։

Աննայի մտքերը խառնվել են, էս ի՞նչ եմ գրել…

Արդեն գիշերվա հազարն է, քունս չի տանում, մտքիս են գալիս իմ թութակները, բացում եմ տետրս ու արագ-արագ սկսում գրել, թե ինչն է ինձ հուզում: Հինգ-վեց տարվա դեպք եմ պատմում:

Ութ տարեկանիս տարեդարձին հայրիկս իր հետ մի վանդակ բերեց տուն: Ես այսօրվա պես հիշում եմ, թե ինչպես իմ սենյակում նստած՝ տարօրինակ ձայներ լսելով արագ-արագ իջա ներքև: Հյուրասենյակի սեղանին դրված էր ուղղանկյունաձև ոչ այնքան մեծ վանդակ, որի մեջ 4 թութակ հանգիստ, առոք-փառոք պիտի ապրեին:
Դե, երբ թութակներին տեսա, աշխարհն իմն էր, քիչ էր՝ ծնունդս էր, նոր ընկերներ էլ ունեցա, էն էլ չորսը, ա՜յ քեզ հրաշք:

Թութակներից երկուսը տղա էին, երկուսը՝ աղջիկ: Այդ հրաշքներից մեկը դեղին էր, մեկը՝ կապույտ, մյուս երկուսը՝ կանաչ: Հիշում եմ, որ մի քանի օր տանջվեցի, թե ինչ դնեմ անունները ու որոշեցի նորից սովորությանս համաձայն, մի ‹‹շաշ›› բան հնարել: Ինչ-որ այսպիսի բան էի դրել՝ Միմի, Նինի ու մյուսներինը անգամ չեմ կարողանում հիշել: Բայց անկեղծ ասած՝ անուններն այդքան էլ մեծ դեր չէին խաղում, ես նրանց աշխարհի չափ սիրում էի: Ամբողջ օրը ուզում էի խոսել սովորեցնել, էն էլ չէր ստացվում` ուրիշ ցեղատեսակի էին: Բայց ասեմ, որ ես շատ շուտ եմ ամեն ինչից հոգնում, թութակների հետ խաղալուց էլ հոգնեցի ու նոր խաղ գտա ինձ համար: Մեկ-մեկ մոռանում էի կերակրել խեղճերին: Անկեղծ ասած՝ նրանց մասին հոգ տանելն ինձ այնքան էլ հաճույք չէր պատճառում:
Ամառ էր: Մի օր արթնացա, գնացի խոհանոց ու նկատեցի փոքր եղբորս ոչ այնքան ուրախ դեմքը: Դե, հարցրի՝ ինչ է եղել ու լսեցի նրա խառնված պատասխանը, որը մինչև հիմա անգիր հիշում եմ.

-Աննա, Միմիի գլուխը չկա, բայց ինքը թռչում ա, էն մյուսն էլ արյունոտ ա, բայց ես չեմ արել, ճիշտ եմ ասում:

Էս խոսքերն ինձ անասելի ցավ պատճառեցին: Արագ գնացի նրանց մոտ, ինքս ինձ հուսադրելով, որ երևի եղբայրս է չարաբաստիկ կատակ արել, բայց… Մի թութակը կերել էր մյուսի գլուխը, որքան էլ տարօրինակ է հնչում: Գնացի ու տեսա էդ ամենն իմ աչքերով: Շատ դաժան տեսարան էր: Հայրս տարավ նրանց չգիտեմ՝ ուր, իսկ հետո միայն երկուսին հետ բերեց: Կարծեմ՝ վաճառողն ասել էր, թե այդ ամեն ինչը եղել է խանդի արդյունք: Ես, անկեղծ ասած, չհասկացա:
Շատ քիչ էր անցել այդ դեպքից: Տատիկս, վանդակի դուռը սխալ բացելով, չէր կարողացել բռնել թութակներից մեկին, ու ես կորցրել էի ևս մի ընկերոջ: Մենակ էր մնացել իմ խեղճ ընկերը: Այդ «հսկայական» վանդակում մենակ էր ապրում: Նա էլ մենակությունից չկարողացավ երկար ապրել: Այնքան էի տխրել: Կորցրել էի իմ 4 ընկերներին ու շատ էի կարոտում:
Մի օր դպրոցից տուն գալու ճանապարհին մի դեղին սատկած թութակ տեսա, մտածեցի, որ դա երևի իմ թութակն է:

Այսօր հիշել եմ նրանց: Հիշել եմ ու չեմ կարող մոռանալ:

Տատս ունի 5 թոռ, ու 5-ի միջից ամենահետաքրքրասերը, թերևս, ես եմ: Դեռ մանկուց եմ հետաքրքրվել իմ հարազատներով ու միշտ սիրել եմ ազգակիցներիս:

Առհասարակ, ես բոլորին մեծ հաճույքով ու հպարտությամբ եմ պատմում իմ պապերի ու ապուպապերի մասին: Հորս պապը՝ Միհրանը, ապրել է Խոժգյալդի կոչվող գյուղում, որը հայտնի տվյալներով Սասունի շրջանում է գտնվում: Քույր ու եղբայր է ունեցել: Պատերազմի տարիներին իրենց աչքի առաջ մորթելով ծնողներին՝ փորձել են նաև իրենց սպանել, բայց Աստծո կամոք նրանց հաջողվել է փախչել: Նա փոքր էր այդ ժամանակ՝ 5 տարեկան, Բաղդասարը՝ 7 տարեկան, իսկ Զիլիֆը՝ նրանց մեծ քույրը, 18 տարեկան: Երբ նրանց փախցրել են, բոլոր երեխաները լրիվ տարբեր ուղղություններով են գնացել, հորս պապին բերել են Ստեփանավան՝ մանկատուն, Զիլիֆին տարել են Թալին. քանի որ նա արդեն չափահաս էր, ամուսնացել է: Նրանց միջնեկ եղբորը՝ Բաղդասարին, տարել են Ամերիկա:
Շատ տարիներ անց, երբ Միհրան պապս չափահաս է եղել, ինչ-որ տպագրության միջոցով գտել է քրոջը ու այդքան երկար ընդմիջումից հետո նորից կապվել նրա հետ: Եղբայրը, որը գտնվում էր Ամերիկայում, մինչ օրս անհայտ է: Իմ ամենամեծ երազանքներից մեկն է նրա ժառանգներին գտնելն ու պապերիս վաղեմի ցանկությունը կատարելը:
Միհրան պապս ունեցել է 3 որդի, որոնցից մեկը՝ Հրանտը, իմ պապն է: Հրանտ պապիկս 41 տարեկան հասակում մահացել է հիվանդությունից, ես նրան երբեք չեմ տեսել: Միհրան պապս նաև դերասան որդի է ունեցել՝ Մայիս անունով, որը նույնպես երիտասարդ տարիքում մահացել է:
Զիլիֆն ունեցել է շատ երեխաներ ու հիմա նրանք բնակվում են Արմավիրի մարզի Խանջյան գյուղում: Ամեն ամառ մեծ անհամբերությամբ եմ սպասում, թե երբ եմ գնալու իրենց տուն ու մասնակցելու ծիրանահավաքի հաճելի գործընթացին:
Հիմա այնքան հպարտ եմ, որ կապված եմ հարազատներիս հետ ու այնքա՜ն մեծ համոզմունք կա իմ մեջ, որ կգտնեմ Բաղդասար պապիս զավակներին:

Միշտ կարծել եմ, որ յուրաքանչյուր երեխա ուսումնական տարվա վերջում շատ ուրախ է լինում, որ վերջապես ազատվում է դպրոցից: Թեև շրջանավարտները տխրությամբ են թողնում հարազատ դպրոցը, բայց միջին դասարաններում սովորող յուրաքանչյուր երեխա ուրախությունից պարում է այդ առիթով: Բոլոր աշակերտների համար ամառն ասես մի կարճ դասամիջոց լինի, որովհետև շատ արագ է անցնում, ու ոչ բոլորն են կարողանում ճիշտ դասավորել իրենց ամառային հանգիստը: Օրինակ՝ ես, այնքան հագեցած ամառ եմ ունեցել, որ, ցավոք, ամբողջ ամառվա ընթացքում ընդամենը 2 նյութ եմ գրել: Կարելի է ասել՝ ամբողջ ամառս անց եմ կացրել ճամբարներում, որտեղ ձեռք եմ բերել հարյուրավոր ընկերներ: Նաև ընտանիքիս հետ գնացել եմ հանգստանալու:

Այս ամառ մեծ ձեռքբերումներ ունեցա, օրինակ՝ կատարվեց իմ երկար սպասված երազանքը ու չնայած, որ ես 13 տարեկան եմ՝ դարձա պատանի լրագրող: Հիմա արդեն մի քանի օր է մնացել նոր ուսումնական տարվա սկզբին, ու ես անհամբերությամբ սպասում եմ, թե երբ կգնամ դպրոց ու կհամարվեմ արդեն 8-րդ դասարանի աշակերտուհի:

Բոլոր երեխաներն այդպես են: Կարծում եմ՝ երբ նոր հագուստ, նոր գրքեր ու գրենական պիտույքներ են ունենում, մեծ անհամբերությամբ են սպասում դպրոցին:

Ուզում եմ, որ «այս տարի իսկապես լավ եմ սովորելու» խոստումն ի կատար ածվի:

Սովորական ամառային առավոտ էր: Արթնացա ու իմացա, որ ճամբար եմ գնալու: Անչափ ուրախ էի, որ կկտրվեմ համացանցից ու մուտք կգործեմ մի գեղեցիկ ու հեքիաթներով լի աշխարհ:

Ոգևորությունս սահմաններ չուներ: Ես անգամ մտքումս նկարում էի ճամբարային ամեն մի օրը՝ նոր ընկերներով ու հետաքրքիր խաղերով լի:

Ճամբարային պատկերացումներս էապես չէին տարբերվում իրականությունից: Երբ առաջին անգամ ոտք դրեցի ճամբար, մթնոլորտն ինձ անչափ գերեց:

Բայց մեր կողքի սենյակի աղջիկների հետ մենք, չգիտես ինչու, լեզու չէինք գտնում: Ես կամաց-կամաց ճնշվում էի այդ վիճակից, որովհետև մենք անընդհատ վիճում էինք: Այդ լարված վիճակը մեզ բոլորիս հիասթափեցրեց, և բոլորս արդեն երկրորդ օրը ցանկանում էինք վերադառնալ տուն:

Ու հանկարծ մի հիասքանչ միտք ծագեց իմ մտքում: Անմիջապես հավաքեցի իմ սենյակի երեխաներին ու պատմեցի գաղափարիս մասին: Բոլորն ինձ հետ համամիտ էին: Մենք մի գեղեցիկ տոպրակի մեջ հավաքեցինք մեր բերած «պաշարից» տարբեր քաղցրավենիքներ և ճանապարհվեցինք ուղիղ կողքի սենյակ՝ հաշտվելու նպատակով: Նրանք իսկապես այնքա՜ն բարի ու լավն էին: Արդեն հինգ րոպե անց մենք նույնիսկ մոռացել էինք, որ տարաձայնություններ ենք ունեցել, և մտերմիկ ու ջերմ զրույցով ծանոթանում էինք՝ միմյանց պարգևելով անսպառ ջերմություն:

Մեր բաժին արևը նվիրեցինք նրանց ու ստացանք հազարավոր արևներ, որովհետև աշխարհում չկա ավելի պայծառ ու ջերմ բան, քան մանկական բարի ու անկեղծ ընկերությունը:

Որոշեցի հարցազրույց անցկացնել տատիկիս հետ, որ պատմի իր մանկության, ընտանիքի, իրենց գյուղի մասին:

-Տատ, դու երազանքներ ունե ՞ս:

-Է՜, բալա ջան, երազանք ամեն մարդ էլ ունի, դու ասա` մարդը նպատակ ունենա, հասնի իր նպատակներին: Ինչի՞ չունեմ, ունեմ, իմ երազանքները դուք եք, որ ամեն օր կողքիս նստած իմ մասին հոգ եք տանում: Աստված ձեզ տվել ա, ինձ էլ երջանիկ տատիկ ա դարձրել:

-Տատ, բա դու հիմա ո՞ւմ ես ամենաշա տը կարոտում:

-Եթե մարդը գնացել ա, ուրեմն ճիշտը էդ ա եղել, կարոտելը զուր գործ ա, որ անընդհատ մտածես, ոչնչի չես հասնի, բալա:

-Էն ժամանակ, որ գյուղում էիր, դպրոց գնո՞ւ մ էիր, ընկերներ ունեի՞ր:

-Մեր ժամանակ, երբ դպրոց էինք գնում, ստիպված էինք նաև անասուններին արածեցնել: Առավոտյան 5-ին արթնանում էինք, սագերին ու մնացած կենդանիներին գցում էինք առաջներս ու տանում դաշտերը: Հետո ուշ երեկոյան գյուղի երեխաներով հավաքվում էինք, վազելով գնում կենդանիների հետևից: Ընկերնե ՞ր, էն ժամանակ տենց բան չկար, չէինք էլ հասցնում տենց բաների մասին մտածել:

-Տատի, բա քո սիրած զբաղմունքը ո ՞րն էր մեր տարիքում, ինչո±վ էիր սիրում զբաղվել:

-Աննա ջան, մայրս և հայրս գնում էին աշխատանքի, որ մի կոպեկ աշխատեն ու մեզ պահեն: Ես էլ երկու ախպերներիս հետ «երեխապահ» էի: Ինձնից տասը տարի փոքր քրոջս էինք խնամում: Մենք ենք մեծացրել իրեն: Մորս ու հորս հոգսերը շատ էին, բայց չեմ դժգոհում, այդպիսի տարիներ չեմ ունեցել…

Ու երբ որոշեցի ուղղել հերթական հարցը, նկատեցի, որ տատիկս խորասուզվել է մտքերի մեջ, ինքն իր հետ խոսում է: Որոշեցի տատիկին մենակ թողնել իր մտքերի հետ և հեռացա:

Տատիկիս հետ զրույցից հասկացա, որ երբեք չպետք է բողոքել մեր ներկայից, երբ չի դժգոհում ամենադժվար կյանք ապրածը: