Մելինե Հայրապետյանի բոլոր հրապարակումները

Meline Hayrapetyan

ԳՈՒՅՆԸ ԿՈՐՑՐԱԾ ՔԱՂԱՔԸ

Զարթնում է քաղաքը, որը, գուցե, կարգին չէր էլ քնել։ Ես, ոչ երկարատեւ ապրածիս շնորհիվ, մի բան հասկացա. եթե ուզում ես աշխարհի սիրունությունը զգալ, պետք է արթուն լինել էն պահերին, երբ բոլորը վաղուց քնած են։

Հիմա քաղաքն ու աշխարհը զարթնել են ու թմրեցրել իմ խաղաղությունը։

Ես, նորից մոլորակը կեղտոտող էս արթնության կանոնները վզիս փաթաթած, քայլում եմ՝ յոթ միլիարդի չափաբաժնով քնաբեր սարքել չբաշարողի կիսահուսահատ հարմարվողականությամբ։

Քաղաքը, որում ինձ վիճակվեց արթնանալ, ճակատագրի հանելուկ դարձած խաղի պատճառով, ինչ-որ մի թվի հազիվ է դուրս պրծել երախը լայն բացած երկրի շնչելիքից։

Ես քայլում եմ առատաձեռնության, կամ թե չափազանցության հերթափոխի արդյունքում քաղաք կոչված էս տեղով, ու կոկորդս մղկտում է մահվան՝ էստեղից ոչ մի կերպ չմաքրվող հոտից։

Ես քայլում եմ գույն չունեցող կամ վաղուց անգույն դարձած էս քաղաքով ու սարսափում էն մտքից, որ էս քաղաքում ապրողներին էլ ոչնչով չես զարմացնի։ Էս քաղաքի ժողովուրդը իրար վրա դարսված ու իրենց սառնությամբ իրար մի քիչ ջերմացնող անվերջանալի դիակներ տեսնելուց հետո, պիտի որ անզգայացած լինի վաղուց։ Էս քաղաքում ապրելու համար մարդիկ մի անգամ արդեն մեռնելուց պրծել են ու երևի իրենց միջից մեկընդմիշտ հանել իսկականից մեռնելու վախը։

Էս քաղաքում ապրում են միայն ջահելները … 30-ը հաղթահարածների աչքերից չի ջնջվում մահվան բերանից հազիվ դուրս պրծածի տագնապը, որը, երևի, իրենց խանգարում է ապրել։

Էս քաղաքում դժվար է մի տուն գտնել, որի պատերը երբևէ սևացած չեն եղել նկար դարձած մարդկանցով։ Երբ փոքր էի, մեր տանը էդպիսի երեք նկար կար։ Հետո, չգիտեմ իրենք մեզ, թե մենք իրենց լքեցինք։

Հուշերիցս վերակենդանացած պատկերի դառնությունը ստիպում է մտածել, որ, եթե ինչ-որ մեկը որոշի բոլորի տներից հավաքել էդ նկարներն ու շարել իրար կողքի, հավանաբար կխելագարվի՝ կյանքից էդպես էլ բան չհասկացած ու մեռնելու համար ծնված էս բոլոր մարդկանց աչքերի միևնույն արտահայտությունից։ Էդպես նկարվում են միայն էն ժամանակ, երբ հստակ է՝ ինչ որ մի պահից էդ նկարը սևով ժապավենվելու է։

Քայլում եմ արդեն մի քիչ սիրունացած էս քաղաքով ու աչքերիս առջևով անցնում է՝ հիմա արդեն ամուր սարքած էս շենքերի տեղում ինչ-որ մի թվի ապրելու փոշիացած իրավունքը: Մտածում եմ՝ երևի, մեծ ուժ պետք եղած կլինի, ոչինչ հիշեցնող փշրանքներից՝ սառույց դարձած մատներով նոր քաղաք մոգոնելու համար։

Նոր քաղաք, որում ինչ-որ մի թվից հետո շիրմաքարերը, ցավից ցնորվածները, հավերժ որբացածները, անդամալույծներն ու էս ողջ ֆոնին իբրև առողջ մնացածները ապրում են կողք կողքի՝ ներսում կռացած չբարձրաձայնվող վիշտը մեկ-մեկ առանց բառերի իրար հետ փոխանակելով:

Չէ որ Էս քաղաքում ժպիտդ միայն քոնն է, իսկ արցունքներդ բոլորինը։

Հետո քայլում եմ ու մտածում, որ էս քաղաքում մի բան կա միայն, որ բոլորինն է՝ դա եղևնիներով սկսվող ու շիրիմներով ավարտվող գերեզմանոցն է։ Էստեղ չկան ուրիշի մեռելներ։ Էստեղ գալուց բոլորը բոլորի համար լաց են լինում։ Էստեղ բոլորը թաղել են բոլորին։

Ես քայլում եմ ու մտածում, մտածում, հետո հասկանում, որ էս քաղաքում (ինչպես և ողջ աշխարհում) չխելագարվելու համար պետք է քիչ մտածել։ Դադարեցնում եմ քայլերս՝ մի քիչ շունչ առնելու, բայց մտքերս դեռ շարունակում են անկանոն իրենց ընթացքը, որը մի օր ինձ թղթով գիժ է սարքելու

Իսկ դեռեւս առանց թուղթ գժի կիսատ պռատությունն անգամ չի խանգարում, որ մտքումս վերակենդանանան ծնվելու պահից պատմված ու ամեն տարի նույն օրը թարմացվող պատմությունների ճնշումը, ու ես հետ գնամ երեք տասնամյակ։

Ձմեռը 7 օրեկան է։

Կեսօրին մի քիչ է մնացել, ու էս քաղաքում խառնաշփոթ է. բոլորը շտապում են ինչ-որ մի բան էլ հասցնել, մինչև…

Առավոտյան գրականության ուսուցիչ Լուսյա Սահակյանենց ընտանիքում նորից պատերազմ է։ Բոլորի բացակաները մեկ առ մեկ շարող էս խեղճ դասատուի տղան՝ Արեգը, ոչ մի կերպ չի ուզում դպրոց գնալ։ Խեղճ երեխային բաժին է հասել տիեզերքի ամենից ազատազուրկ տիտղոսը . «դասատուի էրեխու խարանը»։

Լուսյան խեղճին մի կերպ քարշ է տալիս դպրոց՝ սրանից 300 տարի առաջ, ամեն օր մի քանի տասնյակ ֆրանսիացու հենց էս կերպ քարշ էին տալիս Գրեւի հրապարակ, որտեղից վերադարձ էդպես էլ չգրանցվեց։

Լուսյան ու Արեգը հասնում են դպրոցի բակ ու տղայի` «Երբ ա էս դպրոցը քանդվելու` պրծնեմ» մարգարեություն դարձած երազանքով մայր ու որդի հրաժեշտ են տալիս իրար՝ մտնելով միևնույն դպրոցի տարբեր դասարաններ։

Քաղաքի ու աշխարհի բոլոր դպրոցները տնքում են՝ աշակերտների հոսքից։ Ամենուր տկտկում է ժամացույցների սլաքները։ Դասատու թե աշակերտ, աչքը ժամացույցից չկտրելով, ընդմիջում են ուզում։

Էդ օրը դասը դադարում է սովորականից 20 րոպե շուտ։ Էդ օրը դասատուի ասած վերջին՝ գուցե կիսատ մնացած նախադասությամբ ավարտվում է ինչ-որ մեկի՝ աշխարհից մի բան սովորելու պատմությունը։

Ցնցվում էր դպրոցն ու քաղաքը՝ 40-ը հատած ջերմությամբ երեխայի նման, որին հանգստացնելը չէր խանգարի, ու եթե պրոֆեսիոնալ մի լուսանկարիչ էդ պահին կորցներ կյանքի համար վախեցողի՝ բոլորիս հատուկ թուլությունն ու անմահացներ պատկերը, երևի, մենք էլ ցնցվեինք՝ 6 տարեկան աշակերտի ու 40 տարվա մանկավարժի՝ իրարից կյանք աղերսող հայացքների դողից։

Գրականության Լուսյա Սահակյանը՝ դպրոցի ամենավախենալու դասատուն, չի կորցնում իրեն՝ ջարդոտված գրատախտակի տակից մի կերպ դուրս սողալով, բացում է երկրորդ հարկի կիսաճաքած պատուհաններն ու բոլոր աշակերտներին իջեցնում ներքև, միաժամանակ չդադարեցնելով Սևակ պարապել. «․․Ձյուն մաղեց մեր բաց գլխին. ․․․Ձյուն մաղեց կրակի պես»…

Նույն պահին կողքի սենյակում անտանելի աղմուկ է՝ գրապահարանի տակ մի երեխա օգնության սպասումով եղունգներով ճանկռում է պատը, որից էն կողմ իր կյանքի հաշվին հերոսանում է մայրը։

Հետո պատը ճանկռողների քանակը մեկով պակասում է։

Կոլեկտիվ թաղման հերթական տեսարանն է՝ էս քաղաքում ինչ-որ թվի դա պարտադրված սովորականության պես սարսափելի մի բան է եղել․․․ Մի կին է՝ չգիտես ցրտից, թե մարմնից դուրս էկած ու արդեն իրենից անջատ ապրող կյանքի անզգայացումից սառած, կանգնել ․․․ Դեմքի վրա անշարժացել են բոլոր ժեստերը՝ եկել է հողին հանձնելու կողքի դասարանի պահարանի բաժին դարձած իր միակ որդուն, որին դիակների առատության ու դագաղների սակավության պատճառով որոշվեց հողին տալ հենց էդ պահարանի մեջ տեղավորած, …կողքին շարված են իր՝ Սևակի դասը էդպես էլ մինչև վերջ սովորել չհասցրած աշակերտները ու նրանց հատուկենտ ողջ մնացած ծնողներից մի քանիսը ․․․

Գնում է ժամանակը․․․ 28 տարի անց Լուսյա Սահակյանը դարձյալ պիտի մտնի վերաշինված ու իր խնդրանքով պահարաններից ազատված նույն դպրոցի, նույն դասարան՝ երդումով. այլևս երբեք ոչ ոքի բացակա չի դնելու, որ էլ ոչ մի երեխա դպրոցի քանդվելու մասին երազանքներ չպահի։

Լուսյան պիտի բացի դասարանի դուռը, որտեղ ինձ սովորեցրին էս քաղաքի քնի ու արթնության իրական սահմանը …

Պիտի մտնի դասարան բոլորիցս իր համար Արեգ սարքելու ու Սևակի դասը գոնե էս անգամ, մինչև վերջ պատմելու համար․․․

Զգում եմ, որ գլուխս հիմա կպայթի երբեք չտեսածս պատկերների ծանրությունից:

․․․Զարթնել է քաղաքը, իսկ ես դեռ քայլում եմ ու մտածում՝ քնե՞լ էր արդյոք նա երբևէ…

 

2020/03/05

Meline Hayrapetyan

ԳԵՐԵԶՄԱՆՈՑ, ՈՒՐ ՎԵՐՋԻՆ ԱՆԳԱՄ ՀԱՆԳՈՒՑՅԱԼՆ Է ՈՏՔ ԴՐԵԼ

Հորիզոնում ամեն բան իրար շալակ են թռել ու միաձուլվել էնպես, որ առաջին պահին դժվար է հասկանալ առջևում լուսաբաց է, թե մայրամուտ։

Երկու մարդ են երևի զզվել ողջերի աշխարհից ու դանդաղ քայլում են անցյալների՝ մեռելային լռության ու կիսախավարի ստվերոտ ճնշմամբ։

Առաջինը սև, երկար, կիսամաշված բաճկոն է վրան փաթաթել, որ երևի հատուկ մի քանի չափս մեծ է վերցրել մինչև կյանքի վերջ հագնելու համար, կամ ժամանակին բավականին գեր է եղել ու հիմա պատժվում է անցյալում ստամոքսին տեր չլինելու համար։ Մյուսը, հակառակ սրան, կիսաթև, եղանակին բավականին անհարմար մի հագուստ է ճարել, գլխարկով ամուր փաթաթել է գլուխը, իսկ ոտքերին՝ ծնունդից ի վեր բոլոր գարուններից ցեխոտված մի զույգ կոշիկ ունի, որը շուտով կենտ է դառնալու՝ աջ ոտքի թաթը կրունկից անջատվելու անհետաձգելի հեռանկարից։

Պարզ երևում է, որ էս երկուսը հագել են սեզոնային որևէ բաժանման չենթարկված էն ամենը, ինչ ձեռքի տակ ունեցել են։

Երկրորդի ձեռքին գլխիկոր ու նախկինում՝ իր փարթամ ջահելության ժամանակ սպիտակ, իսկ այժմ արևից դեղնած երկու մեխակ են ճոճվում։

Քայլում են կիսամութ գերեզմանոցում ու թվում է՝ որքան շատ են վախենում, էնքան ավելի են առաջանում.

-Մի օր վերջապես տեղափոխվելու ենք էստեղ՝ հավերժական կեցության, վախենալս ո՞րն է,- երևի ինչ-որ ֆիլմից լսած հանդիսավորությամբ ասում է մեխակները քարշ տվողը ու առանց ընկերոջ ծափերին սպասելու (որոնք չէին էլ լինելու) դանդաղ առաջանում է՝ միաժամանակ աջ կոշիկի ծանր դրությունը հաշվի առնելով՝ աչքը դրա վրա պահած։

Կիսամութն էնպես է խտանում, որ մտածել կարելի է, թե էլ երբեք չի լուսանալու (էստեղ բնակվողների համար որ հաստատ էդպես է)։

Տխուր են երկուսն էլ։ Կա՛մ որովհետև երբեք ուրախ չեն լինում, կա՛մ պարզապես էստեղ մշտական կեցության անխուսափելիությունը դուր չեկավ ոչ ոքի։

Էստեղ ապրողները միշտ հաստատուն իրենց տեղում են։ Եկվորները հերթով նայում են բոլոր շիրմաքարերին՝ ծննդյան ու մահվան թվերին ու քննարկում մեկ առ մեկ, թե ում թաղմանը ինչ պսակներ կային ու ինչ հոգեհաց կազմակերպվեց։

Գերեզմանատան ամենահեռավոր անկյունում, որտեղ երևի արևն էլ կարգին լույս չի տալիս, պատժվածի միայնությամբ հանգչում է մեկը։ Երկու անհասկանալի անծանոթները մի կերպ քայլում են էդ կողմ, որտեղ, կարծես, վերջին անգամ ինքը՝ հանգուցյալն է ոտք դրել ու մոլախոտերի՝ իրենցից երկու գլուխ բարձր պատնեշն անցնելով, հասնում են անհասցե էս բլուրին, որին կողքի շիրիմների քողի տակ գերեզմանոց անունն է տրվել։

Անհասցե, անշիրիմ ու անանուն էս մեռելատանը, ուր ոչ մի անգամ խունկ ծխեցնող չճարվեց, փայտից սարքած անավարտ խաչ է միայն կանգնեցված. աշխարհի միակ գերեզմանախաչը, որ հանգուցյալն ինքն է սարքել։

Ընդհանրապես, էստեղ ամեն բան հողի տակ պառկածի ձեռքի գործն է։

Գերեզմանատան էս հատվածի միակ հյուրերը կանգնում են հողաթմբի առաջ, լռում մի քանի րոպե, հետո գլխարկավորը, որի մաշված գլխարկը վաղուց արդեն դադարել է կատարել իր պարտականությունները, կեսից հիշում է կարգը ու հանդիսավորությամբ հանում «սյուվինեռ» դարձած իր գլխարկը, ապա ձեռքի երկու մեխակները, որոնցից մեկի գլուխը աննկատ պոկվել էր ճանապարհի մոլախոտերի հետ մղած անձնվեր մարտի ժամանակ երևի, դնում է բլուր դարձած մեռելի վրա։

երկուսով նստում են խաչի երկու կողմերում ու դեռ երկար լռում։ Ասես ամաչում են խոսել նրա մոտ, ով կդժվարանա զրույցին մասնակցել։

Ծանր լռությունը խախտում է երկար բաճկոնավորի ծոցագրպանից դուրս էկած օղու կիսադատարկ շշի ու բաժակների չխկչխկոցը, որ կողքի գերեզմանոցում երեկվանից հանգչող ջահել տղայի հարազատներից վերցրեց՝ իբրև հոգու հանգստության երաշխիք։

Լցնում է բաժակները կիսով չափ, որովհետև դեռ շատ կենացներ ունեն խմելու։ Հետո օղու շիշը՝ իբրև սրբազան մասունք, դնում է ծնկների արանքն էնպես, որ մի կաթիլ նույնիսկ չթափվի ու բաժակներից մեկը, որի մեջ օղին ավելի քիչ էր, տալիս է գլխարկավորին։ Սա նկատում է անհավասարությունը, բայց հիմա ո՛չ տեղն է, ո՛չ էլ ժամը՝ արդարության համար կռիվ տալու։

Մի քիչ նեղացած՝ ձեռքը արհամարհական կպցնում է բաճկոնավորի սևացած ու կոշտացած մատներին ու դուրս հանում առաջին բառերը։

­­-Խմենք երեկվա ջահելի համար։

Լռություն է իջնում դարձյալ, աչքերը հուզմունքից շաղված բաճկոնավորը ուժեղ փակում է կոպերը՝ ուշքի գալու համար կարծես, հետո նորից բացում ու լռության մեջ լսվում է միայն գիշերվա էս ժամին գերեզմանատուն ոտք դրած էս երկու մարդու շնչափողում օղու կլկլոցը։

Կուլ են տալիս օղին ու հետը նաև կոկորդում խցկված ու ո՛չ առաջ, ո՛չ հետ անող հուզմունքը։

-Խղճիս շատ ա ազդել երեկվա ջահելը։

Հետո արդեն սովորական դարձած լռության հերթական ճնշող նոտան է բարձրանում վերև։

Օղու բաժակը ձեռքի մեջ, չգիտես՝ ցրտից, թե հաջորդին սպասելու անհամբերությունից դողացնելով, գլխարկավորը հայացքը փայտաշեն խաչից չկտրելով՝ վրա է բերում.

-Ջահելի համար 24 ավտո մարդ էր եկել, հաշվեցի։ 11 հատ էլ պսակ կար։ Հոգեհացն էլ ռեստորանում տվեցին։ Բա Արմոն ի՞նչ ասի,- գլուխը բարձրացնում է՝ տեսնելու համար՝ ի՞նչ տպավորություն թողեց իր ճառը ընկերոջ վրա, հետո նորից նայում խաչին՝ իր պարտքը դրա առաջ կատարածի հպարտությամբ։

Արմոն հողաթումբ դարձած էս անանուն մեռելն էր։ Ու թեև ո՛չ շիրմաքար կար էստեղ, ո՛չ էլ ծննդյան ու մահվան թվեր, բայց Արմոն ջահել չէր, ու նրան իմացողները համարյա վստահ էին, որ երբեք չէր էլ եղել։

Մի երեկո Արմոն սկսեց դժվար շնչել։

Երկար չանցած, աչքերով պոտենցիալ բոլոր մեռելներին նկատող ու աշխարհում մեն-միայնակ մնացած էս ծերուկը նկուղից մի օր հանեց իր քաշին կշռող, պապից ժառանգություն մնացած բահն ու դանդաղաքայլ, ամեն երկու մետրը մեկ ծանր հազալով՝ շարժվեց դեպի գերեզմանոց։

Ուղիղ վեց օր Արմոն գերեզմանատան ամենախուլ ու խավար անկյունում սկսեց փորել… սեփական գերեզմանափոսը։ Երբ հարևանները նեղսրտում էին, համոզում, որ գնա հիվանդանոց՝ գուցե բուժվի, Արմոն դեմքին ծամածռված մի ժպիտ տալով, գլուխը կախում էր, ձեռքը անհուսությունից թափ տալիս ու ասում.

-Հոգնության դեմ ո՞վ դարման ունի։

Հետո ավելացնում.

-Ամեն մարդու կյանքում մի պահ կա, որի հաջորդ կանգառը դիահերձարանն ա։ Եթե հայելու առաջ կանգնում ես ու աչքերիդ մեջ չես գտնում վաղը, ուրեմն փոսդ փորելու վախտն ա։

Էս երկու անծանոթները անմրցանակ փիլիսոփա Արմոյի հետ հենց գերեզմանոցում էլ ծանոթացան, որտեղից ամեն հանգուցյալի հոգու հանգստության համար մի շիշ օղի ու մի կտոր էլ հաց էին աշխատում՝ դեռ էն ժամանակներից։

Սրանք երբեմն գալիս էին, օգնում Արմոյին՝ իր գերեզմանատեղին սարքելու գործում։

Մի օր սրանցից մեկը Արմոյին հարցրեց, թե չի վախենում արդյոք ամեն երեկո տուն գնալով ու օրվա արածը ամփոփելով, Արմոն սովորական դարձած դառը ժպիտը դեմքին հագցրեց.

-Ես խի՞ վախենամ։ Ես իմ մահը բռիս մեջ եմ պահում։ Մինչև տեղս չսարքեմ, չեմ մեռնի… Դուք վախեցեք, որ ամեն գիշեր քնում եք կասկածով, որ առավոտը չեք զարթնի… իսկ ես կասկած չունեմ, ես վստահ եմ, որ էս քանի օրը տեղափոխվելու եմ էստեղ…

Մի երեկո էլ, երբ փոսն արդեն համարյա թե պատրաստ էր, Արմոն, իրոք, դադարեց էստեղ երևալ։ Հաջորդ օրը հարևանները գտել էին նրա անցյալացած մարմինը հյուրասենյակի բազկաթոռին թիկնած՝ ձեռքին փայտից սարքած մի ծուռումուռ խաչ…

Արմոյի հուղարկավորությանը չորս հոգի ներկա եղան՝ հարևանը, ով գտել էր մեռելին, էս երկուսը, որ հիմա Արմոյի գերեզմանը սրճարան էին սարքել, ու սգո մեքենայի վարորդը, որ տխուր էս պատկերը տեսնելով՝ որոշեց իջնել մեքենայից ու դագաղի չորրորդ ծայրն էլ ինքը ուսին դնել։

Արդեն լուսանում էր… գերեզմանատունը իրենց համար գործի տեղ սարքած էս երկու մարդիկ դեռ լուռ են։ Օղու շիշն արդեն դատարկվել է, նշանակում է՝ հեռանալու ժամն է։

Մինչև վեր կենալը գլխարկավորը, որ էս երկուսից առավել զգացմունքայինն էր, կյանքից զրկված իր աչքերով նայում է ընկերոջն ու վախվխելով սկսում.

-Եթե ես շուտ մեռնեմ, խոսք տուր, որ գերեզմանս կփորես, չես հարբի էդ նեղ մաջալին։

Բաճկոնավորը, որ երևի ինքն էլ նույն բանն էր մտածում, դարձյալ լցնում է աչքերը.

-Կփորեմ, կփորեմ․․․ հանգիստ եղի,- հետո ձեռքով ընկերոջ՝ հալից ընկած ուսը թափ տալով ավելացնում,- դու էլ իմը կփորես, եթե…

Երկուսով ժպտում են իրար, սփոփվում մի քիչ, որ գոնե անթաղ մեռել չեն դառնա։ Հետո ուղղելով անգլուխ ու գլխիկոր էս զույգ մեխակները, որ կողքի գերեզմանաքարից աննկատ թռցրին, ու որոնք Արմոյին դժվար թե պետք գային, հեռանում են միակ մեռելի մոտից, ում հոգեհացը էդպես էլ չկերան… չկերավ ոչ ոք։

2020

Meline Hayrapetyan

Արտասովոր սովորականություն

Անձրև չի գալիս, աշուն չէ։ Խորթ է թվում, բայց տերևաթափ էլ չկա։ Առհասարակ, ժամանակներն են փոխվել։ Հիմա տերևները հաղթում են քամուն, պնդերես են կամ երևի չափից դուրս շատ են վախենում թափառականի՝ ճակատագիր դարձած իրենց ուղուց։ Ոչինչ չի հուշում, որ այսօրը նման չի լինելու միլիոնավոր անցածներին ու մի այդքան էլ սպասվողներին․ ամեն բան սովորական է։ Հետո՞ ինչ, որ այսօրը հայտնվել է այստեղ, արտասովոր ոչինչ չկա, երեկվա մասին էլ մեկ ուրիշն էր պատմել, վաղվա մասին խոսողների պակաս էլ վախենամ՝ չզգացվի։ Ոչ մի օր անտարբերության չի մատնվի, բայց դրանց նույնության ծանրությունը կշարունակի կախված մնալ քաղաքի վրա, մի քիչ էլ աշխարհի ու եթե բախտը բերի, մոլորակի վրա… Ապա նաև կրկնությունից փախչող մեկի որբացող հոգում։ Մոլորակի վրա կախված էդ ծանրությունը քչերը կնկատեն․ թեթևների դարն է, չէ՞ վերջապես։ Բայց դու՝ իմ լավ ու հիմար ընկեր, դու ինչպես միշտ առաջինը կզգաս էդ ծանրությունն ու մի պահ կթվա, թե ահա, խեղդվում ես դրա՝ ժամ առ ժամ խտացող գոլորշիներից, դու էդպես էլ չսովորեցիր թեթևների օրակարգը, էդպես էլ չմտար նրանց դարաշրջան։ Ինչ է թե տարբերվո՞ւմ ես, գրողը տանի քեզ, խելագար, վերջ տալ է պետք, էդ ծանրությունները կյանքից դուրս շպրտելու անպատկառություն ունեցիր… Իսկ եթե չէ, ուրեմն մի դժգոհիր, որ լուսանցքում ես մնացել։ Անառակները մեղավոր չեն քո թուլամորթ բարոյականության համար։ Իսկ եթե իրոք կոկորդ ճանկռող ծանրությունից շնչառությունդ դադարեցնի իր տարիներ տևող անմիտ պայքարը, ի՞նչ ենք անելու, տապանաքարիդ վրա մեծ ու խոշոր տառերով գրելու ենք․ «Մեռավ, որովհետև տարբերվո՞ւմ էր, որովհետև այնքան ուրիշ էր, որ խեղդվեց ձեր միօրինակության խղճուկ ջրափոսո՞ւմ»։ Վերջացրո՛ւ ու ապրի՛ր, ինչքան հնարավոր է՝ արագ-արագ ապրիր։

Սովորական օր է։ Ու հենց դա է «անհամակերպվելին», ախր էդ սովորականությունը հավերժություն ենթադրող սարսափելի անհավասարություն է ամփոփում իր մեջ։

Հերթական մի օր է՝ մեկի համար ազատության մեջ նվնվալու, մյուսի համար՝ մի տեղ փակված՝ հանուն դրա պայքարելու, մեկի համար՝ սիրելիին գրկելու, մյուսի համար՝ նրան անվերջ կարոտելու սովորական կոչվող ու հոգի մաշող մի օր։

Սովորական է, իսկ մենք դրանից հրճվում ենք։ Մեր մեղքը չէ, գոհանում ենք նրանով, որ այսօրը երեկվանից մի քայլ էլ հետ չէ, ինչքան էլ կոկորդ պատռենք, մեկ է՝ մենք վախենում ենք այն ամենից, ինչ նոր է… Սովորել ենք հնի տաղտկալի կանոններին, վախենում ենք, որ մի թեթև փոփոխությունից հետո կկորցնենք այն ամենը, ինչ երբեք չհասցրինք վաստակել։ Ահա՝ ինչու սովորականության գիտակցումով սրտի մի ծանր բեռից ենք ազատվում կարծես, որը գուցե ամբողջ գիշեր տանջել է մեզ։ Սովորակա՞ն, չէ, մեզ աշխարհ է պետք, որում երջանկության հերթափոխ կլինի, որ ի վերջո ամենօրյա երջանիկների ու տարաբախտների միջև մի քիչ համաչափություն մտնի։

Լավ է, որ գոնե անձրև չի գալիս, թե չէ նա, ով կարոտում է, հաստատ կտխրեր, ախր իր անձրևանոց բռնողը չկա ու չկա, իսկ ինքը այդքան ուժ չունի միաժամանակ կարոտելու ու անձրևանոց քարշ տալու համար։ Ինքը պիտի թրջվի ու թրջվի այնքան, մինչև անձրևը հոգնության կամ խղճահարության բեռան տակ մարդանա ու հանձնվի, հետո փակվեն մոլորակի բոլոր անձրևանոցները, բոլորը՝ բացի մեկից, որն էդպես էլ չէր բացվել…

 

Մարտ, 2020

Meline Hayrapetyan

Խաղաղ առավոտների պատրանքը

Լույսն անշտապ բացվում էր այնպիսի խաղաղությամբ, ասես աշխարհում ամեն բան իր տեղում էր, կարծես բոլոր շունչ ունեցողներն ու դրանից զրկվածները այդ առավոտ արթնանալու էին երջանիկ թեթևությամբ։

Այնքան համոզիչ էր պատկերը, որ ես կատարյալ մոռացության էի տվել այն փաստը, որ այսպիսի մի վարակիչ խաղաղությամբ էր րոպե առ րոպե բացվել նաև, օրինակ, 1889թ.-ի ապրիլի 20-ը, երբ Վերին Ավստրիայի մի անիծյալ անկյունում՝ աշխարհում հարյուր հազարավոր ուրիշ մանուկների պես իր աչքերը բացեց Ադոլֆ անունով ու չարագուշակ ազգանունով այդ ժամանակ դեռ իր կարճատև անմեղությունը ապրող մեկը։ Երևի այդ առավոտ ինձ նման մի երազող խաղաղության մասին նույն հեքիաթն էր ներշնչել իրեն՝ գաղափար իսկ չունենալով, որ հենց այդ պահին բացված զույգ անմեղ աչքերը անթարթ հաճույքով դիտելու էին հեղինակային մի կոտորած։ Հետո շղթայակապ օրենքով նման խաղաղություններ էլի շատ կրկնվեցին, ասենք՝ 1914 թ. հուլիսի 28-ին։ Այդ առավոտ ոչ մի մարգարե չէր կռահում, որ ամառային գեղեցիկ օրը հետո, պատմության մեջ մտնելով, սերունդների մոտ սարսուռ է առաջացնելու՝ իբրև առաջին «համամարդկային խաղի» սկիզբ։ Հետո գարնանային նոր կյանք ազդարարող հանգստությամբ բացվելու էր 1915թ․ ապրիլի վերջին տասնօրյակի չորրորդ օրը՝ նորից ոչ ոք չէր կարող երևակայել անգամ, որ այդ հանդարտ առավոտվա երկինքը ժամեր անց ականջ է դնելու հազարների ճիչերին։ 1937թ․, 1939թ․, 1945թ․․․․ Շարքը շարունակելը ցավալիորեն երկար կտևի։ Մոլորակի պատմության բոլոր արյունոտ ամսաթվերին նախորդել են խաղաղ ու գեղեցիկ առավոտները։ Այդ օրը, այդ պահին, սակայն, ես այսքանի մասին չէի մտածել ու ոչ մի առավոտ էլ չեմ մտածել, հակառակ դեպքում վեր կենալու ու օրը ապրելու ցանկությունը իսկույն կմեռներ։

Արդեն կատարյալ լուսացել էր։ Խաղաղության մասին մտքերով քայլերս ուղղեցի դեպի դուռը։ Այն բացելու ու խաղաղությունը ներս խոթելու մի անդիմադրելի ձգտում ունեի։ Դեռ չգիտեի, որ գալու է մի ժամանակ, երբ ամեն եկող օրվա հետ ես ցանկանալու եմ ավելացնել դռների քանակը՝ դրանք երբեք չբացելու երազանքով։ Դա այն ժամանակ էր լինելու, երբ ես լիարժեք ճանաչելու էի աշխարհը ու նրա կեղտից պատսպարվելու հուսահատ փորձեր էի մտածելու։

Դուռը բացելուց հետո, անմիջապես, ուշադրությունս գրավեց անսովոր մի ձայն։ Կանգնած իմ պատրանքների խաղաղության մեջ՝ հայացքով սկսեցի փնտրել դրա հեղինակին, ու կարճատև որոնումներս հայացքս ուղղեցին դեպի բակի խորքը, որտեղ անհիշելի ժամանակներից բանտված մի բարեկամ ունեինք՝ սպիտակ ու մեծ շունը։

Երկաթե շղթան կոկորդին ամրացված՝ նա աղերսագին իր զույգ աչքերով ուտում էր խիղճս։ Երկար ժամանակ բթացած իմ պատասխան հայացքն էլ կանգ էր առել նրա վրա։ Հետո միայն հասկացա, որ հայացքի ու անսովոր իր լացի հետևում ազատության հույսն էր պահել։

Ո՞վ գիտե, երևի ամեն առավոտ ինձ ու բոլորիս նույն այս անօգնական կերպարանքով էր դիմավորել, բայց մենք, խաղաղ աշխարհի պատրանքով տարված, նրա առաջ խղճուկ 2 կտոր հաց էինք դրել՝ ազատության ճիչը խլացնելու անմիտ ցանկությամբ։

Կույր է մարդը իր զույգ գունավոր աչքերով։ Այնքան կույր, որ վայրկյաններ առաջ կարծել էր, թե աշխարհն իր երջանկության րոպեներն է վայելում։ Բայց ինչպե՞ս է նման բան հնարավոր, երբ նրա բնակիչներից թեկուզ մեկին երկաթե շղթան արգելում է շնչել։

Նայում էի պատկերին ու չէի կարողանում ներել ինձ ու բոլորին, ովքեր ազատ ապրել էին մեկի քթի տակ, ով զրկված էր դրանից։

Հիմա, երբ խեղճ այդ էակը գրավել էր ուշադրությունս, պարզորոշ նկատում էի, թե որքան էր մեծանում աչքերի թախիծը, երբ տեսադաշտում հայտնվում էր ուրիշ մի շուն՝ առանց կոկորդ ցավեցնող շղթայի։

Նայում էի աչքերին ու դրանցում տեսնում աշխարհի բոլոր բանտվածների խտացված վիշտը։

-Պապ, ինչի՞ բաց չենք թողնում էս խեղճին,- հայացքով շանը ցույց տալով սկսում եմ,- թող մի քիչ էլ ազատ ֆռֆռա։

-Իրա համար կապված ա, էլի,- անթաքույց անտարբերությամբ պատասխանում է հայրս, որին պատկանում էին շան պաշտպանի, դատավորի ու դատախազի միաժամանկյա դերերը։ Բոլոր անհրաժեշտ ընթացակարգերով նա էր վճռել, որ խեղճն իրավունք չունի ազատ ապրելու։

-Բայց ընդհանրապես տրամաբանական չի, չէ՞, պա՛պ, բոլոր հարևանների շները ազատ են, ինչի՞ ա հենց մեր Դանին բացառություն (շանը Դանիել անունն էինք տվել, չնայած՝ հետո շոկային բացահայտում եղավ ու պարզվեց Դանիի՝ իգական սեռին պատկանելը, բայց շնորհիվ Մաշտոցի՝ այդ հարցը լուծվեց նրա անվանը վերջից ընդամենը ա տառն ավելացնելով… և վերջ, Դանիելլան կնքված էր)։

-Ինչի՞ ես խորացել, հենց Դանին ա բացառություն, որովհետև հենց ինքն էր մի քանի ամիս առաջ հարևանի էրեխու վրա հարձակվել։ Վտանգավոր ա։

Դանին չարություն էր արել ու մարդկային օրենքներով պատժվելով՝ զրկվել ազատությունից։ Բայց կա արդյոք գոնե մեկ երաշխիք, որ մյուս ազատ շները ինչ-որ մի օր չեն անի չարություն, կա՛մ արդեն չեն արել, կա՛մ հենց այս պահին չեն անում։ Այդ դեպքում թող բոլորը իրենց շների վզին նման մի ծանրաքաշ շղթա փաթաթեն ու ինձ ազատեն հոգի հանող այդ անհավասար տեսարանից, Դանիին ազատեն իր ու իր նմանի ծայրահեղ տարբեր կենսաձևերից։

-Պա՛պ, արի ազատենք, հա՞, Դանիին։ Հաստատ էլ վատ բաներ չի անի։

-Ի՞նքն ա ասել, որ չի անի,- լուրջ դեմքով հարցնում ա պապան էնպիսի տոնով, ասես րոպե առաջ իր համար իմաստ չստացած էդ խոսակցությունից ազատվել է ուզում։

-Խոսք ա տվել, Դանին էլ իրա խոսքի տեր տղա ա,- հակահարված եմ տալիս ես՝ Դանիի աղջիկ լինելու հետ էդպես էլ չհամակերպված տոնով։

-Լավ,- իր բնավորության համաձայն չի կարողանում ինձ մերժել հայրս ու հետո ավելացնում ժպտալով,- բայց եթե քեզ հոշոտի՝ էլ չեմ խառնվելու, որովհետև Դանին իրա խոսքի տեր տղա ա։

Շուտով սկսվեց Դանիի արդարացման ու ազատման գործողությունը։ Ինձ թվում էր, որ մոլորակը իր ծնունդից մինչև այդ պահը երբեք նման գեղեցիկ տեսարանի ականատեսը չէր եղել։

Շղթաներից ազատվելուն պես անբնական մի ցատկով դուրս պրծավ իրեն տհաճ պահեր պատճառած օթևանից։ Հետո էլ երբեք չտեսա նրան այդ կողմերում։ Անձրև, ձյուն, անտանելի շոգ․․․ Կարևոր չէր, բնության ոչ մի ճնշում նրան չտարավ իր նախկին տունը։ Գերադասում էր թրջված ու արևահարված իր ազատությունը։

Մի օր էլ այն պահին դուրս եկա տնից, երբ Դանին բակի անկյունում իր սպիտակ թաթերով հողն էր փորում։ Երկար հետևեցի տեսնելու համար, թե ինչ կա մտքին..․ և ինչ՝ փորած հողի կողմն էր քարշ տալիս շղթաները, որով կապված էր եղել երկար ժամանակ։ Հետո տեղավորեց դրանք հողի տակ ու արագ-արագ ծածկեց հողը։

Դանին թաղեց անազատության իր կապանքները, որ էլ ոչ ոք չկարողանա բանտել իրեն։

Հիմա նա ազատ է ու թեև ամեն օր իր բարձր թռիչքով օդից պոկում է մորս փռած լվացքն ու աստվածային անեծքների է արժանանում, բայց մենք բոլորս ուրախ ենք, որ Դանին էլ ազատ է մեզ պես, որ մենք չենք ամաչում նրա մոտ մեր ազատության համար։ Չարություններ անելիս էլ անգամ մեզնից ոչ ոքի մտքով չի անցնում, որ կարելի է նրան նորից զրկել ազատությունից։

Մի միտք խելագար պտույտով տակնուվրա է անում գլուխս։ Մտածում եմ՝ որքան հրաշալի կլիներ ամեն բան, եթե մոլորակի վրա գտնվող բոլոր բանտված էակները վերստին գտնեին իրենց ազատությունը նույնքան հեշտությամբ, որքան Դանին։

Պաշտպանները համոզեին դատավորին, որ մեղադրյալն էլ երբեք չարություն չի անի (ինչպես ես էի համոզում) դատավորը հավատար դրան ու մեղադրյալի ձեռքերը ազատեր երկաթե շղթաներից (հորս նման), իսկ մեղադրյալն էլ՝ պահելով խոստումը, իսկապես էլ երբեք չարություն չաներ (ինչպես Դանին)։ Անգամ լվացք չպոկեր։

Այդ ժամանակ միգուցե առավոտները բացվեին ոչ թվացյալ երջանկությամբ։

 

Դեկտեմբեր, 2019

 

Meline Hayrapetyan

Ուրիշ գիժը՝ փիլիսոփան…

«Գրողը քեզ տանի, անիծյալ Բելլա»,- գոռաց մեկը սևացած պատերով շինության չորրորդ հարկում ու ինչ-որ բան ձեռքից թափով շպրտեց լուսամուտից դուրս։ Ես հանկարծակի կանգ առա ու քարացա տեղումս, մինչև կվերջանար սպիտակ խալաթավորների խառնված շքերթը ուղիղ վրայովս ու կդադարեր ականջներումս խշշացող անվտանգության ազդանշանների սահուն տեմպը։

Երբ հոսքը խաղաղվեց մի քիչ, շարունակեցի փնտրել ինձ անհրաժեշտ 217-րդ պալատը, ասես արտառոց ոչինչ չկար․․․ Միջանցքում խմբված հավաքարարներից փորձեցի պարզել 217-ի տեղը, որը միշտ մոռանում էի՝ չնայած մի քանի շաբաթը մեկ էստեղ էի, հավաքվածների այլայլված աչքերից կաթկթում էր մի արտահայտություն, որ էստեղ պիտի վաղուց սովորական դարձած լիներ։

- 217-ի հիվանդը վերջերս ագրեսիվ է իր մոտ էկածների հանդեպ․․․ Մի որոշ ժամանակ էդ սենյակ չի կարելի մտնել,- վերջապես, խմբից անջատվելով ու առաջ գալով, պատասխանեց մի կիսապառավ, ում դուրս ցցված այտոսկրերի ու փոս ընկած աչքերի սարսափը էնպես համակեց ինձ, որ առաջին պահին կասկածեցի սրա ով լինելու մեջ

- Իսկ Դուք ո՞վ եք,- սպասում էի, որ հիմա կհայտնի, թե ինքը ծովակալ Նելսոնն է, սրանք էլ իր ռազմանավի սպաները, որոնց հետ շտապում է Բոնապարտի ճամփան կտրել, բայց կինը շատ հանգիստ պատասխանեց․

- Ես հերթապահ բուժքույրն եմ, բժիշկը արգելել է 217 մարդ թողնեմ՝ անվտանգությունից ելնելով,- ապա, աչքերով ամբողջ միջանցքը չափելուց հետո, նորից նայեց վրաս, հիշեց, կարծես, որ ես դեռ էստեղ եմ,- իսկ դուք Արսենի հետ ի՞նչ ունեք։

Արսենը 217-ի հիվանդն էր․․․ Համատեղության կարգով նաև նախկին դասընկերս․․․  2-7-րդ  դասարաններում ես ու Արսենը իրար կողքի էինք նստել՝ երկրորդ շարքի առաջին զույգ նստարանին, ու ինչպես նման դեպքերում է լինում, շատ մտերիմ էինք․․․ Ավարտական դասարանում մի երեկո Արսենը հորից թաքուն մեքենան վերցնում է քաղաքում մի պտույտ տալու համար, բայց ողբերգական պատահարը կիսատ է թողնում խրախճանքը: Ոստիկանական մեքենան, ուրեմն, սկսել էր Արսենի հետևից քշել, իսկ էս հիմարը, որ վարորդական իրավունք չուներ, փորձել էր ծլկել տեսադաշտից և ուշք ու միտքը ոստիկաններին տված, չէր նկատել, թե ոնց երկու հոգի հայտնվեցին իր գրողի տարած մեքենայի անիվների տակ… Արսենը իրեն դուրս էր նետել մեքենայից, գրկել չորս տարեկան աղջնակին, ով մոր հետ Աստված գիտե՝ ուր էր գնում, բայց մինչև կփորձեր մի բան անել, երեխան հենց իր ձեռքերի մեջ մահացել էր..․ Դրանից հետո Արսենը դարձավ էս գժանոցի 217-րդ պալատի մշտական բնակիչը: Մենք դասընկերներով պայմանավորվել էինք, որ ամեն ուրբաթ մեզնից մեկը Արսենին պիտի այցելի ու ամբողջ շաբաթվա մեր սովորածը պատմի նրան: 217-ում նույնիսկ գրատախտակ ու կավիճներ էինք տեղավորել․ պատանեկան ապուշ սենտիմենտալություն, բայց ինչպես միշտ է լինում՝ տխմար սովորություններին դժվար է հրաժեշտ տալ, ու մենք ավարտելուց հետո էլ, շարունակում էինք էստեղ երևալ, միայն թե, ամեն ուրբաթ Արսենին այլևս պատմելու դաս չունեինք: Հաճախ գալիս էինք, նստում, լռում ուղղակի, պարտքը կատարում ու առանց մի բառ ասելու թողնում հեռանում մեզնից արդեն լրիվ օտարացած էս խելագարի սենյակից։

Դասարանի աղջիկներին տեսնելիս Արսենը վազում էր ընդառաջ, ծնկի գալիս ու ներողություն խնդրում մեր երեխաներին սպանելու համար։ Բուժքույրերը պատմում էին, որ իրենց տեսնելիս էլ նույնն է անում: Բժիշկն էլ եզրակացրեց, թե շիզոֆրենիայի էս փուլում մեղքի զգացումը էնքան է աճել, որ խեղճը կարծում է՝ ոչ թե մի հոգու է սպանել, այլ աշխարհի բոլոր երեխաներին։

Մինչև բուժքրոջից, որ կարծես նորեկ էր էս հարկաբաժնում, Արսենի վատանալու պատճառն էի ուզում հասկանալ, միջանցքում նորից իրարանցում սկսվեց: Սպիտակ զսպաշապիկով, գզգզված մազերով մի գեղեցկադեմ երիտասարդի ինչ-որ տեղ էին տանում: Սա երևի հանգստացնող էր ստացել, հազիվ պառկել էր պատգարակի վրա՝ գլուխը դրանից դուրս կախված, աչքերը չռած, միայն անլսելի մրմնջում էր․

- Ես քո հախից կգամ, սատանայի բաժին Բելլա․․․ Դե կտեսնենք՝ ով կհաղթի։

Հասկացա, որ քիչ առաջ աղմուկ բարձրացրած հիվանդն է։ Բուժքույրը, որ հաստատ նորեկ էր ոչ միայն հարկաբաժնում, այլ էս աշխարհում, ձեռքերով դեմքը մի քանի վայրկյան փակած գլուխը տարուբերելուց հետո, սկսեց․

- Աղջիկս, դու 21-րդ դարում լսած կա՞ս, որ մարդ սիրուց գժվի:

Գլուխս թեթև շարժեցի դեպի խոսողը, ու թեև էս շենքում ոչնչից զարմանալ պետք չէր,  բայց տեսարանը մի քիչ ազդել էր վրաս։

Բուժքույրը, որ հավանաբար շատ էր ուզում մեկի մոտ թափել ներսում հավաքածը, հետ-հետ գնաց ու իրեն նետեց միջանցքում շարքով դրված աթոռներից երկուսի վրա (հաստլիկ էր)։ Ես ավտոմատ հետևեցի նրան։

- Մի շաբաթ է, ինչ էստեղ աշխատանքի եմ անցել, բայց երևի դուրս գամ, թե չէ մի քանի օրից ես էլ եմ տեղափոխվելու էս պալատներից մեկնումեկը։

Լուռ էի: Արսենի մասին էի մտածում:  Հետո Բելլայի, հետո հանկարծ ինձ սկսեց հետաքրքրել երեխայի անունը, որին Արսենը հողի բերանը գցեց ժամանակից շուտ: Չլինի՞ անունը Բելլա է: Չգիտեմ՝ ինչու նման հիմարություններ էին պտտվում ուղեղումս։

- Բոլորն են խղճալի վիճակում, բայց էս տղան,- գլխով պատգարակը ցույց տվեց, որ դեռևս երևում էր միջանցքի հեռավոր ծայրին,- էս տղան ուրիշ դարաշրջանից է, ու չգիտեմ՝ որ մոլորակից։

Դեռ լուռ էի: Մտածում էի․ տեսնես էդ երեխայի (որի անունը կարող էր և Բելլա լինել) ծնողները ինչքա՞ն են ատում Արսենին: Տեսնես` մեզ էլ են ատո՞ւմ, որ Արսենի համար գրատախտակ ճարեցինք։ Ես իրենց փոխարեն հաստատ կատեի։

Բուժքույրը աչքերն էր սրբում ու ձեռքի հետ էլ հայացքով ինձ հանդիմանում, թե ինչո՞ւ չեմ միանում իր ողբին, իսկ ես դեռ հիշել էի փորձում, թե ո՞ր թվականին Արսենը էդ էրեխու գլուխը կերավ ու եթե չուտեր, հիմա էդ երեխան քանի՞ տարեկան կլիներ։

- էս թվին ո՞վ կխելագարվի սիրուց,- համառաբար շարունակում էր բնականից առանց էդ էլ զարհուրելի իր դեմքն ավելի այլանդակած էս կինը, ում խալաթի ուսերը, ինչպես բոլոր հաստլիկ բուժքույրերի պարագայում է լինում, պետք եղածից ավելի բարձր էր թռել։

Մտքերով չգիտեմ՝ ուր էի հասել․․․ Ուղեղումս պտտվում էր իտալական մի երգ «…․բելլա չաո, բելլա չաո, չաո, չաո.․․»: Էդ ընթացքում բուժքույրն արդեն ջուր դարձած իր անձեռոցիկն էր շրջում, դեռևս չթրջված մի գրողի տարած հատված փնտրելով, դարձյալ թրջելու համար։ Տեսնես` ավելի շատ ո՞ւմ լացն է լացում՝ էս գժերի՞, թե՞ մեր բոլորի, որ դեռ երկար սրանց գժությունների հանդիսատեսն ենք լինելու: «Բելլա չաո, չաո, չաո․․․»

Չնկատեցի` ոնց սկսեցի վերջին բառերը բարձր կիսաերգելով, կիսաասմունքելով փնթփնթալ։

Բուժքույրը, Բելլա բառը լսելուն պես, նորից վերագտավ իր ողբի նախկին ուժգնությունը։

- Ախր, մի աղջկա համար գժվե՞լ։

- Բելլայի՞ համար,- վերջապես նայեցի կնոջը:

- Չէ, ի՞նչ Բելլա: Սիրած աղջկա անունը ոչ մեկին չի ասում: Ասում է՝ գերեզման եմ իջեցնելու հետս: Երկու տարի անընդհատ աղջկան սիրո խոստովանություն է արել, բայց աղջիկը մերժել է: Ասում են՝ սրան գժանոց բերելու նախորդ օրը էդ աղջիկը ամուսնացել ու թռել է Ամերիկա: Սա էլ ո՛չ տվել է, ո՛չ առել։

- Իսկ Բելլան ո՞վ է,- հարցնում եմ ու մտածում. «էսպես ո՞նց կլինի, ախր, ո’չ գժերին եմ հասկանում, ո’չ էլ տգեղ դիմագծերով գժապահներին»։

- Բելլան էդ անտեր հեռախոսի գյուտի հեղինակն է․․․ Չէ՛, մի րոպե, Բելլա չի անունը, սա սխալ է արտասանում: Էդ հեռախոս ստեղծողը տղամարդ է էղել: Սպասի, սպասի,- գլուխը կախելով ու ցուցամատը շրթունքներին մոտեցնելով փորձում էր անունը մտաբերել,- ախր, էրեկ աղջկաս հարցրի, է․․․ Դու ասա, է․․

- Ալեքսանդր Բե՞լլ,- միևնույն է, ոչ մի բան չհասկանալով, հուշեցի:

- Այ, ապրես,- համարյա ծափ տալով, վեր թռավ տեղից,- էդ Ալեքսանդր Բելլի հետ է սրա կռիվը,- ու սկսեց պատմել քսանհինգը դեռ չանցած էս դժբախտի պատմությունը։

Որն էսպիսին էր: Հոգեբուժարանում հայտնվելուց հետո էս տղան ամեն կերպ փորձում է ձեռքն ընկած բոլոր հեռախոսներով զանգել իր սիրած աղջկան, բայց հավանաբար ամեն անգամ համարն է սխալ հավաքում, ու երբեք իր զանգերին ոչ ոք չի պատասխանում, (թեև ի՞նչ տարբերություն, եթե ճիշտ էլ հավաքեր, միևնույնն է, պատասխանը իր սրտով չէր լինելու)։ Շարունակ անպատասխան զանգերից հետո, ուրեմն, տղան հասկացել էր, որ էս աշխարհում մի թշնամի ունի, ու դա հեռախոսի գյուտարարն է՝ Ալեքսանդր Բելլը, որի անունը, առանց վերջինիս համաձայնության, իգականացրել էր` Բելլա սարքելով։

Բուժքրոջ բառերով ասած «․.․Սա էդքան էլ գիժ չի, ավելի ճիշտ, գիժ է, բայց ուրիշ գիժ, փիլիսոփա գիժ է…»: Էս խեղճ պառավը որտեղի՞ց գլխի ընկնի, որ բոլոր փիլիսոփաներն էլ մի օր հոգեբուժարան են նետվում ՝ չափից դուրս շատ բան հասկանալու ցավից։ Երբ հետաքրքրվեցի, թե ինչի՞ց է ենթադրում, «որ սա փիլիսոփա է», պատասխանեց, թե երբ երկու օր առաջ մտել էր սենյակը կարգի բերելու, տղան շատ հանգիստ էր եղել, իրեն «կուլտուրական դեպուտատի նման» հարցրել էր. «Մայրի՛կ, դու գիտե՞ս, թե էդ գրողի տարած Բելլան ինչի համար հեռախոս ստեղծեց»: Կինը պատասխանել էր` «Դե, երևի, որ մարդիկ իրար զանգեն»:

- Էդ դեպքում, ինչի՞ իմ զանգերին ոչ մեկ չի պատասխանում,- լաց էր եղել «ուրիշ գիժը»,- էդ սատանա Բելլան բոլորիդ հեռախոսները ճիշտ է սարքել, իմ հեռախոսը սարքելուց երևի «պերերիվի» ժամն է եղել ու գլխառադ է արել։ Ես դրան կբռնեմ ու մռութը կջարդեմ։ Հետո նայել էր պատուհանից երկար ու տխուր,- Բելլան սխալ արեց, որ փչացած հեռախոս ստեղծեց։ Պիտի չաներ…

Էդ օրը, երբ պառավ բուժքույրը պատմում էր ինձ էս ամենը, հերթական անգամ տղան հեռախոս էր ճարել, նորից անպատասխան զանգ արել ու կատաղել Բելլի վրա, ով երևի, շատ կնեղվեր, երբ իմանար իր անվան անպատվաբեր հնչյունափոխության մասին։

217 պալատը… Չէ՛, էնտեղ հիվանդը ագրեսիվ է դարձել։ Չորս տարեկան երեխային մեքենայով տրորելուց հետո դա ամենաքիչն էր, որ կարող էր լինել 217-ի հիվանդի հետ, ով ինչ որ մի ժամանակ դասընկերս էր ու կողքիս էր նստում։

Երբ դուրս եկա հոգեբուժարանից, արդեն մթնշաղ էր, անտանելի պառավը կարճ կապել չսովորեց։ Կասկած չունեմ՝ նրա վախերը արդարացված են. մի քանի օրից, անշուշտ, պալատներից մեկում է տեղավորվելու։

«Բայց իմ ի՞նչ պետքս է»,- մտածում եմ ու  թիկունք դարձնում տուֆից սարքած էս շինությանը, որի չորրորդ հարկում միշտ տարօրինակ բաներ են կատարվում… Ասենք, կարծում եմ, բոլոր հարկերում էլ էդպես է։

Տեսնես, եթե էդ չարաբաստիկ գիշերը Արսենը հոր զանգերին պատասխաներ, էսօր 217 պալատը ու 4 տարեկանի գերեզմանափոսը դատարկ կլինեի՞ն։

Ա՜խ, գրողի տարած Բելլ, ինչի՞ էս գժանոցում բոլորի հեռախոսները թարս սարքեցիր,- դուրս եմ տալիս, հետո ձեռքի մի շարժումով գրողի ծոցն ուղարկում 217-ն է՛լ, աղջիկ դարձած հեռախոս ստեղծողին է՛լ, պառավ բուժքրոջն է՛լ, որ կարծես, գիժ դառնալու հակումներ ունի ու հեռանում շենքից, որի ներսում, երևի, հենց էդ պահին նորից իրարանցում է։

Meline Hayrapetyan

Մի մեծ տոպրակ ու մի կնճիռ

Քաղաքի ծմակոտ ու անարև արվարձաններից մեկում էր հետերկրաշարժյան հյուսիսին ամենահատուկ գորշ ու ցուրտ վագոն տնակային կրպակը։ Կրպակի ներսում դեղնավուն թերթը մինուսհինգանոց աչքերին համարյա կպցրած, ամեն օր մինչև բնական լույսի փոխարինվելը լապտերով, կարդում էր Մարգարիտը։ Թե ի՞նչ էր կարդում ու արդյո՞ք կարդում էր թե չէ, դժվար է ասել, ընդհանրապես ի՞նչ թերթ կարդալու ժամանակ է մի ոտքը կաղ մեր երկրում։

Մարգարիտի մասին քիչ բան գիտեին թաղամասում։ Միանշանակ էր միայն այն, որ ամեն ամսվա երկրորդ երկուշաբթին նա անհետանում էր, իսկ հետո հայտնվում մի մեծ տոպրակ ապրանքներով, որոնք դատապարտված էին երբեք չվաճառվելու։ Գալիս էր Մարգարիտը, կարճատև բացակայությունից հետո` դեմքին մի կնճիռ ու ձեռքին մի մեծ պայուսակ ավելացրած, բացում էր իր վագոնի ժանգոտած դուռն ու ուժեղ պարպումով փակում հետևից։ Որպես կանոն, էդ դուռը օրվա մեջ բացվում էր մեկ էլ մի անգամ` երեկոյան խանութի կարկատված տիրուհու տուն գնալու ոչ այնքան հանդիսավոր առիթով։ Ու էսպես ամեն օր։ Եթե կարճ խոսելու լինենք Մարգարիտի ձեռնարկատիրական կենցաղի մասին, ավելացնելու ուրիշ մանրամասներ դժվար է իրար գլուխ բերել մեր հիշողության գորշ պահոցից։

Յուրաքանչյուր խոշոր բիզնեսմեն ուներ անձնական կյանք, բայց Մարգարիտը դուրս էր այս շարքերից, ոչ թե որովհետև անձնական կյանք չուներ, այլ պարզապես նա խոշոր բիզնեսմեն լինելուց հեռու էր այնքան, որքան իր վագոն-կրպակը աշխարհի կենտրոնից։ Ամուսնացած եղել է՞ր, հավանաբար` այո։ Ու նման եզրակացություն անելու համար թաղամասի պառաված օրիորդների խորհուրդը բավարարվել էր այն փաստով միայն, որ որդի ունի։ Իսկ յուրաքանչյուր իրեն հարգող կին, թաղի պառավների գաղափարական ներդաշնակ տեսության համաձայն, պիտի ծառ տնկի, ամուսնանա և որդի ունենա` վերջին երկուսի հաջորդականությունը խախտելու դեպքում, ըստ լեգենդի, ոչ ոք դեռ չի շահել։

Մարգարիտի որդին արդեն հասուն տղա էր, երբ ուշադրության կենտրոն եկավ։ Թաքուն մի անկյունում մեծացավ նա` բոլորի աչքից կտրված։ Առաջին անգամ, բնական է, նրա ծնվելու լուրը տարածվեց` ինչպես գույնն է տարածվում մաքուր ջրում. միանգամից, վայրկենական։ Անցնող 18 տարում ոչ մի հիշատակում չեղավ ծնված երեխայի մասին։ Սրա սեռը պարզ դարձավ միայն տարիներ անց, երբ թաղամասում զինվորական կոմիսարիատից երկու հաստլիկ ենթասպաներ երևացին։

-Ուրեմն, Մարգարիտի էրեխեն տղա ա,- վճռեց խորհուրդը։

Հետո սրանցից մեկը` մի քիչ աշխարհ տեսածը (հեռուստացույցով) հիշեցրեց, որ հրեաների մոտ աղջիկներին էլ են բանակ ճանապարհում։ Թեև օդից նետված վարկածը գրավիչ էր, բայց անմիջապես պայթեց պառավներից մեկի` «Մենք հրեա չենք, էս Հայաստանն ա»,- մոգական արտահայտությամբ։

Խորհուրդը, իհարկե չսխալվեց ո՛չ մեր հրեա չլինելու, ո՛չ սա Հայաստանը լինելու, ո՛չ էլ Մարգարիտի երեխայի սեռի բարդ խնդրում։ Մի շաբաթից խանութապահի որդուն` ոսկրոտ ու դուրս ցցված այտերով մի սափրագլուխ տղայի, մոր արցունքակալած աչքերն ուղեկցեցին հայրենիքի պարտքը տալու։

Հաջորդող օրերին, անհաշիվ նոր թեմաներ ծնվեցին ու մեռան` վերջինների հետ նաև Մարգարիտը՝ իր ժանգոտ վագոնով, խորհրդավոր բացակայություններով ու թաքուն պահած մի զավակով, որի սեռը գուցե էդպես էլ չիմացվեր, եթե մեր երկրում բանակ գնային, ասենք, 32 տարեկանում։

Բայց ամեն մեռած բամբասանք մի օր վերածնվելու չարագուշակ ճակատագիր է ունենում։ Ու դա եղավ քաղաքի մամռակալած ձմեռային մի երկուշաբթի, երբ Մարգարիտը` ոտքերը ցեխաջրի մեջ չփչփացնելով, հերթական անգամ կողպեց խանութն ու անհետացավ։

Արտասովոր ոչինչ, երկու օր կխոսեն, կհոգնեն, հետո նորից կհայտնվի խանութպանը իր՝ նախորդների վրա գումարված մի նոր կնճիռն ու ձեռքի մեծ տոպրակը ամուր պահած, նորից երկու օր կխոսեն, էլի կհոգնեն ու վերջ։ Բայց ամեն բան զարգացավ աննախադեպ արագ ու անսպասելի։ Մարգարիտի գնալու հաջորդ առավոտյան թաղամասը ցնցվեց, հետո ամեն անկյունում սկսեցին քչփչալ.

-Մարգարիտը… Լրտես…

Ինչպես սովորաբար լինում է նման դեպքերում` ոչ ոք էդպես էլ չիմացավ` ով էր առաջինը շրջանառության դրել Մարգարիտի լրտեսության վարկածը։ Փոխարենը ժամանակի ընթացքում լեգենդը համալրվեց գունավոր նկարագրություններով, ու ամեն հանդիպող դրան ավելացրեց իրեն դուր եկած մի նոր հատված։

Արդյունքում ամբողջացավ ու հանրության երախը գցվեց մի իսկական դետեկտիվ կինո։ Որն էսպիսին էր` Մարգարիտի ճանապարհվելու երեկոյան նրան տեսնող էր եղել Ստամբուլ գնացող երկհարկանի հարմարավետ ավտոբուսում` երկրորդ շարքի նստարանին` պատուհանի կողմում։ Թե ո՞վ էր տեսել, հետո էդպես էլ չիմացվեց` նման հարցին հստակ ու աներեր պատասխան կար.

-Ի՞նչ կարևոր ա, կարևորը` տեսել են։

Կարևորը խորհուրդը իմացավ, որ իրենց քթի տակից, արդեն որերորդ տարին է, մի առեղծվածային կին ամեն ամիս գնում է Թուրքիա, էնտեղից բերում ապրանքներ, որոնք երբեք չեն ծախվելու, ու Աստված գիտի` էլ ինչեր անում։ Իսկ ի՞նչ կարող էր անել խեղճ ու կրակ հայ կինը աշխարհի «ամենափիս» թշնամու երկրում։ Ընդ որում, Մարգարիտի խեղճ ու կրակ լինելը բավականին վիճարկվեց, բայց արդյունքում խորհրդի երկար քննարկումներից հետո գտնվեց պատասխանը` դե իհարկե, լրտեսություն։ Շատ անգամներ են հեռուստացույցով խոսել խելոք մարդիկ` էնտեղ առևտրի գնացողները իրենց ճամպրուկներում բազում գաղտնիքներ են տեղավորում ու ծախում թշնամուն։

Թաղամասում սկսեցին սրտխփոցով սպասել Մարգարիտի վերադարձին, բայց այս անգամ էլ դեպքերը այլ ճանապարհ ընտրեցին։

Մարգարիտից առաջ թաղամասում երևաց կանաչավուն ռազմական մի մեքենա, դուրս եկան երկու ավագ ենթասպաներ, որ կարծես նման էին նախորդներին ու պաշտոնի բարձրացում էին հաջողեցրել, հարցախեղդ արեցին ամեն պատահածի, հեռացան։ Երկու օրից մի նոր մեքենա եկավ, այս անգամ` սգո, ներսում` Մարգարիտի թաքուն պահած ու արդեն անշնչացած միակ տղան։ Նույն օրը հեռուստացույցում հազիվ ճանաչելի դարձավ առաջին ու վերջին անգամ տեսած իրենց ծանոթ դեմքը` Դավիթ 2001-2020 մակագրությամբ…

Քար լռություն էր աշխարհի կենտրոն դարձած` դրսից գունազուրկ ու ներսից թուրքական խանութի բոլոր կողմերում։ Այդ օրը ու հաջորդող սև ու սպիտակ բազում օրերում բամբասանքի անթիվ բառեր կուլ գնացին մարդկանց կոկորդներում…

Ձմեռն արդեն ավարտվել էր, երբ Մարգարիտը նորից երևաց խանութի մոտ, ուժեղ ճռռոցով բացեց երկաթյա դուռն ու խոնավահոտը մի րոպեում կուլ տվեց ամբողջ թաղամասը… Հետո կամաց-կամաց դարձավ սովորական մի բան, այնքան, որքան խանութի վաճառողուհու վանդակավոր տոպրակն ու օր օրի աչքերի տակ երիզվող կնճիռները… Երևի դժվար է որդի թաղելը… Իսկ լրտես լինե՞լը:

Շատ տարիներ են անցել ու դեռ էլի կանցնեն, բայց ամեն անգամ արդեն հավերժ կողպված էս վագոնի կողքով անցնելիս ինչ-որ մեկը մի քանի վայրկյան գոնե կմտորի` Մարգարիտը ավելի շատ բա՞ն տվեց էս երկրին, թե՞ խլեց նրանից… Ու արդյո՞ք խլեց։

Meline Hayrapetyan

Գույնը կորցրած քաղաքը

Զարթնում է քաղաքը, որը, գուցե, կարգին չէր էլ քնել։ Ես, ոչ երկարատեւ ապրածիս շնորհիվ, մի բան հասկացա. եթե ուզում ես աշխարհի սիրունությունը զգալ, պետք է արթուն լինել էն պահերին, երբ բոլորը վաղուց քնած են։

Հիմա քաղաքն ու աշխարհը զարթնել են ու թմրեցրել իմ խաղաղությունը։

Ես, նորից մոլորակը կեղտոտող էս արթնության կանոնները վզիս փաթաթած, քայլում եմ՝ յոթ միլիարդի չափաբաժնով քնաբեր սարքել չբաշարողի կիսահուսահատ հարմարվողականությամբ։

Քաղաքը, որում ինձ վիճակվեց արթնանալ, ճակատագրի հանելուկ դարձած խաղի պատճառով, ինչ-որ մի թվի հազիվ է դուրս պրծել երախը լայն բացած երկրի շնչելիքից։

Ես քայլում եմ առատաձեռնության, կամ թե չափազանցության հերթափոխի արդյունքում քաղաք կոչված էս տեղով, ու կոկորդս մղկտում է մահվան՝ էստեղից ոչ մի կերպ չմաքրվող հոտից։

Ես քայլում եմ գույն չունեցող կամ վաղուց անգույն դարձած էս քաղաքով ու սարսափում էն մտքից, որ էս քաղաքում ապրողներին էլ ոչնչով չես զարմացնի։ Էս քաղաքի ժողովուրդը իրար վրա դարսված ու իրենց սառնությամբ իրար մի քիչ ջերմացնող անվերջանալի դիակներ տեսնելուց հետո, պիտի որ անզգայացած լինի վաղուց։ Էս քաղաքում ապրելու համար մարդիկ մի անգամ արդեն մեռնելուց պրծել են ու երևի իրենց միջից մեկընդմիշտ հանել իսկականից մեռնելու վախը։

Էս քաղաքում ապրում են միայն ջահելները … 30-ը հաղթահարածների աչքերից չի ջնջվում մահվան բերանից հազիվ դուրս պրծածի տագնապը, որը, երևի, իրենց խանգարում է ապրել։

Էս քաղաքում դժվար է մի տուն գտնել, որի պատերը երբևէ սևացած չեն եղել նկար դարձած մարդկանցով։ Երբ փոքր էի, մեր տանը էդպիսի երեք նկար կար։ Հետո, չգիտեմ իրենք մեզ, թե մենք իրենց լքեցինք։

Հուշերիցս վերակենդանացած պատկերի դառնությունը ստիպում է մտածել, որ, եթե ինչ-որ մեկը որոշի բոլորի տներից հավաքել էդ նկարներն ու շարել իրար կողքի, հավանաբար կխելագարվի՝ կյանքից էդպես էլ բան չհասկացած ու մեռնելու համար ծնված էս բոլոր մարդկանց աչքերի միևնույն արտահայտությունից։ Էդպես նկարվում են միայն էն ժամանակ, երբ հստակ է՝ ինչ որ մի պահից էդ նկարը սևով ժապավենվելու է։

Քայլում եմ արդեն մի քիչ սիրունացած էս քաղաքով ու աչքերիս առջևով անցնում է՝ հիմա արդեն ամուր սարքած էս շենքերի տեղում ինչ-որ մի թվի ապրելու փոշիացած իրավունքը: Մտածում եմ՝ երևի, մեծ ուժ պետք եղած կլինի, ոչինչ հիշեցնող փշրանքներից՝ սառույց դարձած մատներով նոր քաղաք մոգոնելու համար։

Նոր քաղաք, որում ինչ-որ մի թվից հետո շիրմաքարերը, ցավից ցնորվածները, հավերժ որբացածները, անդամալույծներն ու էս ողջ ֆոնին իբրև առողջ մնացածները ապրում են կողք կողքի՝ ներսում կռացած չբարձրաձայնվող վիշտը մեկ-մեկ առանց բառերի իրար հետ փոխանակելով:

Չէ որ Էս քաղաքում ժպիտդ միայն քոնն է, իսկ արցունքներդ բոլորինը։

Հետո քայլում եմ ու մտածում, որ էս քաղաքում մի բան կա միայն, որ բոլորինն է՝ դա եղևնիներով սկսվող ու շիրիմներով ավարտվող գերեզմանոցն է։ Էստեղ չկան ուրիշի մեռելներ։ Էստեղ գալուց բոլորը բոլորի համար լաց են լինում։ Էստեղ բոլորը թաղել են բոլորին։

Ես քայլում եմ ու մտածում, մտածում, հետո հասկանում, որ էս քաղաքում (ինչպես և ողջ աշխարհում) չխելագարվելու համար պետք է քիչ մտածել։ Դադարեցնում եմ քայլերս՝ մի քիչ շունչ առնելու, բայց մտքերս դեռ շարունակում են անկանոն իրենց ընթացքը, որը մի օր ինձ թղթով գիժ է սարքելու

Իսկ դեռեւս առանց թուղթ գժի կիսատ պռատությունն անգամ չի խանգարում, որ մտքումս վերակենդանանան ծնվելու պահից պատմված ու ամեն տարի նույն օրը թարմացվող պատմությունների ճնշումը, ու ես հետ գնամ երեք տասնամյակ։

Ձմեռը 7 օրեկան է։

Կեսօրին մի քիչ է մնացել, ու էս քաղաքում խառնաշփոթ է. բոլորը շտապում են ինչ-որ մի բան էլ հասցնել, մինչև…

Առավոտյան գրականության ուսուցիչ Լուսյա Սահակյանենց ընտանիքում նորից պատերազմ է։ Բոլորի բացակաները մեկ առ մեկ շարող էս խեղճ դասատուի տղան՝ Արեգը, ոչ մի կերպ չի ուզում դպրոց գնալ։ Խեղճ երեխային բաժին է հասել տիեզերքի ամենից ազատազուրկ տիտղոսը . «դասատուի էրեխու խարանը»։

Լուսյան խեղճին մի կերպ քարշ է տալիս դպրոց՝ սրանից 300 տարի առաջ, ամեն օր մի քանի տասնյակ ֆրանսիացու հենց էս կերպ քարշ էին տալիս Գրեւի հրապարակ, որտեղից վերադարձ էդպես էլ չգրանցվեց։

Լուսյան ու Արեգը հասնում են դպրոցի բակ ու տղայի` «Երբ ա էս դպրոցը քանդվելու` պրծնեմ» մարգարեություն դարձած երազանքով մայր ու որդի հրաժեշտ են տալիս իրար՝ մտնելով միևնույն դպրոցի տարբեր դասարաններ։

Քաղաքի ու աշխարհի բոլոր դպրոցները տնքում են՝ աշակերտների հոսքից։ Ամենուր տկտկում է ժամացույցների սլաքները։ Դասատու թե աշակերտ, աչքը ժամացույցից չկտրելով, ընդմիջում են ուզում։

Էդ օրը դասը դադարում է սովորականից 20 րոպե շուտ։ Էդ օրը դասատուի ասած վերջին՝ գուցե կիսատ մնացած նախադասությամբ ավարտվում է ինչ-որ մեկի՝ աշխարհից մի բան սովորելու պատմությունը։

Ցնցվում էր դպրոցն ու քաղաքը՝ 40-ը հատած ջերմությամբ երեխայի նման, որին հանգստացնելը չէր խանգարի, ու եթե պրոֆեսիոնալ մի լուսանկարիչ էդ պահին կորցներ կյանքի համար վախեցողի՝ բոլորիս հատուկ թուլությունն ու անմահացներ պատկերը, երևի, մենք էլ ցնցվեինք՝ 6 տարեկան աշակերտի ու 40 տարվա մանկավարժի՝ իրարից կյանք աղերսող հայացքների դողից։

Գրականության Լուսյա Սահակյանը՝ դպրոցի ամենավախենալու դասատուն, չի կորցնում իրեն՝ ջարդոտված գրատախտակի տակից մի կերպ դուրս սողալով, բացում է երկրորդ հարկի կիսաճաքած պատուհաններն ու բոլոր աշակերտներին իջեցնում ներքև, միաժամանակ չդադարեցնելով Սևակ պարապել. «․․Ձյուն մաղեց մեր բաց գլխին. ․․․Ձյուն մաղեց կրակի պես»…

Նույն պահին կողքի սենյակում անտանելի աղմուկ է՝ գրապահարանի տակ մի երեխա օգնության սպասումով եղունգներով ճանկռում է պատը, որից էն կողմ իր կյանքի հաշվին հերոսանում է մայրը։

Հետո պատը ճանկռողների քանակը մեկով պակասում է։

Կոլեկտիվ թաղման հերթական տեսարանն է՝ էս քաղաքում ինչ-որ թվի դա պարտադրված սովորականության պես սարսափելի մի բան է եղել․․․ Մի կին է՝ չգիտես ցրտից, թե մարմնից դուրս էկած ու արդեն իրենից անջատ ապրող կյանքի անզգայացումից սառած, կանգնել ․․․ Դեմքի վրա անշարժացել են բոլոր ժեստերը՝ եկել է հողին հանձնելու կողքի դասարանի պահարանի բաժին դարձած իր միակ որդուն, որին դիակների առատության ու դագաղների սակավության պատճառով որոշվեց հողին տալ հենց էդ պահարանի մեջ տեղավորած, …կողքին շարված են իր՝ Սևակի դասը էդպես էլ մինչև վերջ սովորել չհասցրած աշակերտները ու նրանց հատուկենտ ողջ մնացած ծնողներից մի քանիսը ․․․

Գնում է ժամանակը․․․ 28 տարի անց Լուսյա Սահակյանը դարձյալ պիտի մտնի վերաշինված ու իր խնդրանքով պահարաններից ազատված նույն դպրոցի, նույն դասարան՝ երդումով. այլևս երբեք ոչ ոքի բացակա չի դնելու, որ էլ ոչ մի երեխա դպրոցի քանդվելու մասին երազանքներ չպահի։

Լուսյան պիտի բացի դասարանի դուռը, որտեղ ինձ սովորեցրին էս քաղաքի քնի ու արթնության իրական սահմանը …

Պիտի մտնի դասարան բոլորիցս իր համար Արեգ սարքելու ու Սևակի դասը գոնե էս անգամ, մինչև վերջ պատմելու համար․․․

Զգում եմ, որ գլուխս հիմա կպայթի երբեք չտեսածս պատկերների ծանրությունից:

․․․Զարթնել է քաղաքը, իսկ ես դեռ քայլում եմ ու մտածում՝ քնե՞լ էր արդյոք նա երբևէ…

Meline Hayrapetyan

Պողոսը դեմոկրատ է

Պողոսը մեր բակի ամենապերճախոս սրիկաներից էր։ Իր բառերով ասած՝ մինչեւ հոգու գաղտնի անկյունները դեմոկրատ։ Էն ժամանակ քչերս էինք հասկանում նման խուճուճ բառերի իմաստը, բայց հավատում էինք, որ Պողոսն էդպիսին է, որովհետեւ վստահ էինք, որ դեմոկրատ բառի իմաստը բառարաններում նշանակում է էշություն։

Պողոսին ընդամենը գետնից մի քանի սանտիմետր բարձրություն էր պետք՝ դրա վրա թառելու ու անվերջ խոսելու համար բաներից, որոնցից ոչ ոք գլուխ չէր հանում (երևի ինքն էլ)։ Հեշտ է խոսել քեզ չհասկացողների հետ, որովհետև հեշտ է խաբել անտեղյակներին։ Իսկ Պողոսը հեռու չէր ստախոս լինելուց։։

Հետո, չգիտեմ՝ ոնց, Պողոսը դարձավ եղբորս ընկերը՝ ստիպում էր նրան իր հետ շփվել, որ երկուսով լավ մարդ դառնան։ Պողոսի լավ մարդ դառնալու հրավերները երևի գրավել էին եղբորս։ Ու նրանք դարձան ընկերներ։

Մի օր Պողոսի հետ ընկերանալու եսիմորերորդ ամսում եղբայրս տուն եկավ արյունլվա դեմքով։ Երկար զզվեցնելուց հետո, պատմեց, որ կռիվ է արել միանգամից 7 հոգանոց խմբի հետ։

— Մռութիդ ես կերել, որովհետև ապուշ ես։ Մենակով 7 հոգու դեմ կռիվ ես գնացել, որ հերոսանաս, բայց արդյունքում գլուխդ ջարդել են,- հմտորեն սկսեցի սփոփել։

Երբ չափն անցա, նետեց, որ մենակ չի եղել, ու որ դա հերոսանալու վատագույն ձևն է, որ կարող էր ընտրել։

Պարզվեց՝ Պողոսը խոստացել էր, որ կգնա հետը։ Ու զարմանալիորեն կատարել խոստումը։ Երբ բանը հասել էր անխուսափելի ձեռնամարտին, Պողոսը աննկատ գոլորշիացել էր ու ընկերոջը գցել էդ 7-ի կրունկների տակ։ Երբ իրավիճակը հանդարտվել էր, մեկ կամ մի քիչ ավելի շաբաթ հետո, Պողոսը հայտնվել էր՝ շատ հաստատուն իր արդարացումը թևի տակ։

— Ախր, ինչի՞ց ես նեղացել, ախպերս, դու գիտես՝ ես դեմոկրատ մարդ եմ։ Ես չեմ կարա բռնեմ ինչ-որ մեկին քացու տակ քցեմ՝ դա հակասում ա Սահմանադրության եսիմորերորդ հոդվածի, եսիմոր կետի, եսիմորերորդ տառին։

—Ռադ արա էդ ապուշ օրենքները, շենքի հետևը իրար սատկացնելուց միակ օրենքը առաջինը խփելն ա։ Կա՛մ էս թաղի համար առանձին Սահմանադրություն գրի, կա՛մ քո պես դեմոկրատներին հասկացրու, որ իրենց Սահմանադրությունը մենակ կոստյումավորների համար ա.– շպրտել էր եղբայրս։

Մի քանի օր հետո վերքերն էլ անցան, դրանց ցավերն էլ։ Բայց Պողոսի ու իր դեմոկրատ բառի այլանդակ պատկերը հավերժական պիտանելության ժամկետ ստացան։

Երկրորդ կուրսում էր սովորում Պողոսը, երբ մի երեկո բեռնատար մեքենայի ուժեղ դղրդոցը բոլորիս խմբեց շքամուտքում։

— Պողոսիս համար էստեղ նեղ ա, որոշեցինք տեղափոխվել Եվրոպա,- առանց որևէ մեկի հարցին սպասելու, թաշկինակը ձեռքին պահած, սկսեց Պողոս ծնած հայոց մայրը, ում լացը, բնավ, չէր գալիս,- էնտեղ լավ մարդ կդառնա։ Կիմանանք, որ իզուր չէր մեր ապրածը։ Եթե հայրենիքը մեր մասին չի մտածում, մենք ինչի պիտի մտածենք հայրենիքի մասին,- եզրափակեց, ու չքացան։

Ու սկսվեց լեգենդների թարմացվող շղթան, թե դեմոկրատ Պողոսը ինչ բարձունքների է հասել։ Պատմում էին, որ արդեն Եվրախորհրդի վեհաժողովում պատգամավորի օգնական է, հետո առավել լավատեսները սկսեցին հյուսել, թե 22 տարեկանում համալսարանը դեռ չավարտած Պողոսը արդեն Էնտեղ նախագահում է։ Մի խոսքով, պատմում էին էն, ինչ ուզում էր ու թելադրում Պողոսի մայրը։

Ամեն ինչ պարզ էր։ Ընդամենը զանգում էր շենքի ամենից նեղմիտ կանանցից մեկին, ասում, թե քայլել են խորհրդարանի կողքով ու վերջ։ Ինքն արդեն գիտեր, որ շենքի լրատվական պատասխանատուն փաստերը իր կամքից անկախ խեղաթյուրելու է՝ հօգուտ իրենց։

Մի ընթացք աղմուկ տարածվեց, թե շուտով Պողոսենց դեմոկրատ ընտանիքը ամբողջ շենքին տանելու է իրենց մոտ։

— Լավ ա էլի, բոլորդ Եվրախորհուրդ կմտնեք, մեզ էլ` ինչ կտաք, կտաք,- ամեն անգամ նման էշություններ լսելիս, ուղղակի ժպտում էի սրանց միամտության վրա ու անցնում։

Բայց միամիտ դժբախտներին ուրիշ ի՞նչ է պետք, եթե ոչ հույս։ Եվ ուրիշ ո՞վ կարող է էդ հույսը փսփսալ, եթե ոչ հայրենիքի ու պետության տարբերությունը չհասկացած դեմոկրատը, ով հայրենիքին կամաց-կամաց տուրիստի աչքերով է սկսում նայել։

Էսպես անցան տարիներ։ Պողոսի մասին ժամանակի ընթացքում մոռացան ու լռեցին։

Անցյալ տարի, սակայն, նորից շենքում սկսեցին քչփչալ, որ առասպելի վերածված Պողոսին տեսնողներ են եղել։ Ոչ ոք առանձնապես նշանակություն չտվեց, մինչև մի օր իսկապես Պողոսը չերևաց էս կողմերում։

Հիմա պատգամավոր է Պողոսը։ Աշխատում է իր մոր ասած՝ իրենց ոչինչ չխոստացող հայրենիքի օրենսդիրում։

Մեր շենքում էլ մի տարի առաջ երևաց, ոչ թե մանկական հուշերի կարոտից, այլ ընտրողներ հավաքելու պլաններից։ Էկավ բարձրախոսը վերցրեց ու սկսեց իր լպրծուն քարոզը, որ մեխվել է ականջներումս։ Եթե Պողոսը ոչինչ չասեր, միևնույն է, էդ բառերը իմ ականջներում արձագանքելու էին, որովհետև Պողոսը կանխատեսելի տիպ է…

Եղբորս հետ էնտեղ էի, հիմա արդեն պողոսական բարձունքից չերևացող զանգվածի մեջ։

—ՀՀ հպարտ քաղաքացիներ,- սկսեց (գրողը տանի քեզ, երկերեսանի հիմար, ախր, ո՞նց ես խոսում ՀՀ քաղաքացիներից, երբ վեց տարի առաջ մայրդ խլացրեց ողջ թաղամասին,, թե էս հայրենիքը իրեն ոչինչ չունի տալու,- մտածում էի, նայում եղբորս, ով նույնն էր մտածում, վստահ եմ։ Բայց մեկ է, կանգնել էինք էդտեղ, որովհետև…. Չգիտեմ՝ ինչի համար, բայց կանգնել էինք հիմարի պես) անշուշտ, դժվար վիճակում է գտնվում մեր հայրենիքը (նորից ասաց հայրենիք, լսի՛ր, այ տխմար, դու գնա մորդ բացատրիր, թե որն է հայրենիքը ու ինչ վիճակում է գտնվում, ու հանի՛ր քո կեղտոտ բերանից էդ բառը.,- գոռալ էի ուզում, բայց մեղք էր Պողոսը, թող խոսեր, ախր, իր տարերքի մեջ էր՝ գետնից մի քանի մետր բարձունքի վրա՝ ինչպես առաջ։ Տարբերությամբ, որ էն ժամանակներում կանգնում էր ամեն պատահածի, հիմա միայն իսկական բեմերի վրա՝ ոտքերի տակ խալիներ, իսկ անձրևների ժամանակ պարտադիր գլխին՝ ծածկ։ Ընտրողները թող թրջվեն, մեծ վնաս չէ, կոկորդ է` կցավի, կանցնի):

Բայց մենք ունենք հստակ տեսլական.- շարունակում էր Պողոսը (Աստված իմ, ինչի՞ են սրանք էդ անիծյալ բառը էսքան հաճախ կրկնում, իսկ ընտրազանգվածը անմոռաց ծափահարում է․․. Ծափահարում Պողոսին, ով Եվրախորհուրդ էր նախագահել․․․ Պողոսին, ով իրենց պիտի Եվրոպաներ տաներ․․․ Պողոսին, ում մայրը հայրենիքը պետությունից չի տարբերում։ Բայց ընտրազանգված են սրանք, սրանց հիշողությունը կարճ է։ Սրանց բոլորին ծափահարում են ու թիկունք դարձնելուց երկու վայրկյան չանցած՝ անիծում): ․․.Մենք ունենք տեսլական,- նորից վերադարձա Պողոսին,- որի շնորհիվ կառուցելու ենք իրական, դեմոկրատ պետություն (էս ապուշը երևի աշխարհի ամենաերկարակյաց դեմոկրատն է՝ 12 տարեկանից էդպիսին է,- մտածում եմ զզվանքով) մենք պիտի հավաքվենք բոլորով մեր հայրենիքում ու միասին կառուցենք մեր երազանքի երկիրը ու այդ գործի համար պիտի նվիրաբերենք մեր վերջին ուժերը թեկուզ (չէ, սա արդեն վերջն էր):

Պոկվում ենք ընտրազանգված կոչվող ամբոխից ու եղբորս հետ քայլում չգիտեմ՝ ուր։ Լուռ ենք։ Մեր հուշերում փնտրում ենք նոր մանրուքներ, որ ամբողջացնենք Պողոսի գարշելի կերպարանքը։ Մի քանի րոպե քայլելուց հետո, աչքերս ուղղում եմ եղբորս, մտածում է՝ խախտել եմ ուզում լռությունը, բայց չէ, ուղղակի նայում եմ նրա քունքին հավերժացած երկար ու արդեն համարյա աննշան սպիին, որ ինը տարի առաջ Պողոսի դեմոկրատիայից ծնվեց։ Էդ սպիի մեջ Պողոսի ողջ կենսագրությունն է։

Հիմա Պողոսը պատգամավոր է հայրենի խորհրդարանում։ Մի քանի շաբաթ առաջ Պողոսի նոր հայրենիքում ծեծուջարդ էր ահագնացել։ Իշխանությունը որոշել էր մի լավ դաս տալ ընդդիմությանը։ Հա, իսկ Պողոսը, մոռացա նշել, անպատճառ, իշխանություն է։

Չէ, չի փոխվել մեր Պողոսը, ձեռնամարտի մեկնարկից վայրկյաններ անց Պողոսը անէացավ։ Էնտեղ իրար սպանում են, իսկ Պողոսը չկա ու չկա։ Երևի պատսպարվել է հիմա իր տաքուկ կաբինետում ու դողացող մատներով ինչ-որ թղթեր է խաղացնում, որ երբ մի լրագրող հանկարծ հայտնվի էդ կողմերում, ինքը նորից ալիբի ունենա՝ հայրենիքը պետության է վերածում, ախր, Պողոսը, նա կռիվների ժամանակ չունի։

Իրավիճակը խաղաղվեց մի շաբաթ կամ մի քիչ ավելի շատ անցած։ Ու էդ ժամանակ հայտնվեց Պողոսը՝ յուր ողջ պերճանքով։ Ամբիոնի մոտ կանգնած՝ բարձրախոսները աջ ու ձախ անելով, սկսեց.

—Այն, ինչ տեղի ունեցավ օրեր առաջ այս դահլիճում, անթույլատրելի է… Չէ որ մենք դեմոկրատ….

Անջատեցի հեռուստացույցը․․․, որովհետեւ շարունակությունն անգիր գիտեինք բոլորս։

Պարզվեց՝ պատանեկության տարիներին եղբայրս աններելի սխալվել էր: Պարզվեց իրենց սիրելի Սահմանադրությունը ոչ էլ կոստյումավորների համար է։

Էդ Սահմանադրությունը ուղղակի «սյուվինեռ» է՝  նման էն ընտանիքներին, որոնք ամեն հյուրի առաջ ցույց են տալիս Եվրոպայից բերված իրենց հուշանվերը, որի իրական արժեքն իրենց էլ օտար է… Նման Պողոսենց ընտանիքին։

Պողոսը հիմա պատգամավոր է ու դեռ երկար կմնա էդպիսին, որովհետև ընտրազանգվածը կարճ հիշողություն ունի… Որովհետեւ Պողոսը դեմոկրատ է․․․  Ու որովհետև դեմոկրատը արդեն, հաստատապես եմ ասում, լավ բառ չի․․․Համենայնդեպս, երբ հնչում է Պողոսի շուրթերից:

Ես սպասում էի քեզ, հայրիկ

Այս տարի պայթող ռումբերը քեզ դարձել են խաղալիք,

և այդ խաղը պատերազմն է, որ խաղում են մեծ մարդիկ,

իսկ խաղի վերջում քո ճիչն է. ես սպասում եմ քեզ հայրիկ…

Էս տղան ուրիշ է, ինչպես բոլորը: Մի քիչ խենթ է, մի քիչ մարդասեր, մի քիչ էլ արժանապատիվ: Արդեն հերիք է՝ ոտքով գլխով կորչելու համար:

Էս տղան Դավիթն է:

Հեռուստացույցը, որ անուշադրությունից ժանգոտում է, կարծես, դրված է սենյակի ամենախորքում՝ լուսամուտին կիպ ու ամեն անգամ կարևոր պահերին քամուց ետուառաջ անող  ծաղկավոր դեղին վարագույրի փեշը  փակում է էկրանի միջից խոսողի դեմքի մեկ-երրորդը: Ուրիշ դեպքերում դեռ ոչինչ, բայց երբ խոսողը երկրի վարչապետն է, ամոթ է՝ անպատվաբեր մեզ պես ժողովրդի համար,- ամեն անգամ ասում է Սոֆի մայրիկը ու երկու քայլով հասնում հինգ մետրանոց հյուրասենյակի ծայր հյուսիս՝ «վարչապետի երեսը պարզ անելու»: Սիրում է ղեկավարին իր կյանքում առաջին անգամ (չհաշված խորհրդային երկրի հորը, ում չսիրելու տարբերակ չուներ): Արդեն երկար ժամանակ է՝ ամեն օր անհամբեր սպասում է բոլոր ժամերի լուրերին ու սկսվելուց մի քանի  րոպե առաջ գոռում է ամբողջ թաղամասով մեկ. «Միացրեք, տեսնենք` վարչապետն ի՞նչ է ասում»:

Բայց էսօր՝ սեպտեմբերյան վերջին օրերից մեկում, վարչապետի բառերից միշտ բերանը թեթևակի բաց, աչքերն էլ թեթևակի փակ ժպտացող էս կինը թրջում է աչքերը:

-Դավի՛թ…Դավիթ ջա՛ն, պատերազմ է…

Պատերազմ… Թվում է՝ հին բառ է, չէ՞, ու թվում է դասագրքերի փոշոտ տողերից գոռացող էս բառը հեռվից է նայում մեզ, բայց հիմա նորից էդ անիծյալը հայտնվել է լրահոսների առաջին տողում… Իսկ Դավիթի պատերազմը երբեք չի ավարտվել, էդ պատերազմը Դավիթի փոքրիկ բռի մեջ են խոթել ծննդյան առաջին վայրկյանից, երբ մոր` ամուսնուն  վայրկյաններ առաջ կորցրած ու իրեն գտած մոր արցունքի մի կաթիլը թափվել է փոքրիկի աշխարհից դեռ ոչինչ չհասկացող ափի մեջ: Առաջին ու վերջին կաթիլը ռմբակոծվող ծննդատան տասնչորսերոդ սենյակում…

Հիմա Սոֆի մայրիկը գոռում է, թե նորից պատերազմ է, իսկ Դավիթը մտածում է, որ պատերազմները մի անգամ են լինում, հետո մի ողջ սերունդ թիկունքը կոտրում է դրանց բեռան տակ… Եթե պատերազմը ավարտված լիներ, ինքը ինչո՞ւ պիտի 14-րդ հիվանդասենյակի բուժքրոջը մայրիկ ասեր: Ծանր է մտածել էդ մասին…

Հեռուստացույցից այն կողմ այլայլված կոստյումավորերն են գլուխ պայթեցնում, իսկ Դավիթը չի ուզում լսել ոչինչ, փակվել է իր փոքրիկ ու անլույս սենյակում ու մտածում է, հետո դարակի խորքերից հանում է փոշոտված մի կանաչ տետր՝ վրան ծուռ-մուռ տառերով իր անունն է հանգել: Բացում է տետրը, մի քիչ թերթում է ու կանգ առնում մոլորակի բոլոր տետրերի մեջ երբևէ գրված ամենատխուր բառերի վրա. «Հայրենիքը սիրելը այն է, երբ հայրդ ընկել է կռվում, բայց դու երբեք քեզ կամ ուրիշին չես տվել գրողի տարած հարցը՝ հանուն ինչի՞… Որովհետև դու սիրում ես այն, հանուն ինչի մենակ ես մնացել ողջ աշխարհում, ու դու ամաչում ես մտածել, որ կյանքդ սխալ գնաց, ու դու ամաչում ես գոռալ. «Ես սպասում էի քեզ, հայրիկ»: Չգիտեմ՝ որ դասարանում է խզբզել «Ի՞նչ է հայրենասիրությունը» պարտադրված ու տափակ վերնագրի տակ, բայց, երևի, ուրիշ ոչ մի պահի նման բան չկարողանար գրել: Հիմա, առհասարակ, ոչինչ չէր գրի էդ վերնագրի տակ…

Շաղված են Դավիթի աչքերը, ու իր խեղդող ու խղճուկ սենյակը մի քանի հատ է երևում աչքին: Մի քանի սենյակ էս փոքրիկ երկրում, շռայլություն կլիներ, մանավանդ, հերոսի տղայի համար:

Ու գնաց Դավիթը, գնաց երեկոյան, ու անձայն գնաց: Գիշերային լռության մեջ դռան չրխկոցից հետո մի պահ լսվեց Սոֆի մայրիկի սրտի անզուսպ խփոցն ու խուլ տնքոցը, որ մինչև առավոտ պիտի ձգվեր քնաթաթախ աշխարհի թմրած ականջի տակ:

Առանց այդ էլ մի քանի գրամանոց երկիրը նորից բաժանվել է երկու ճակատի, ու էդ ճակատի ամենաառաջին գծում՝ խրամատի  անկյունում, շնչակտուր մի երիտասարդ է գրում՝ կանաչ ծուռումուռ տառերով ծածկված տետրի չգիտեմորերորդ էջում, մի մատ խորքից. «Էլ մի զսպիր հեկեկոցդ մայրիկ, շունչդ մի պահիր, ես արդեն դուրս եմ եկել տնից: Էսօր նրանցից մեկի հետ դեմ դիմաց կանգնած էի, ափերը վեր պարզած ծնկաչոք նայում էր աչքերիս մեջ: Ափերը վեր պարզած, հասկանո՞ւմ ես, մի պահ շփոթվեցի՝ մի օրեկանից, երբ էն կինը, ում չհասցրի ճանաչել, իր վերջին կաթիլ արցունքը բուռս գցեց, ես մտածել եմ, որ ոչ ոք իր ձեռքերը վեր չի բարձրացնում, որովհետև էդ արցունքի ծանրությունը մինչև հիմա չի իջնում թևերիցս,  ու զենքը բռնած ժամանակ էլ ինձ խանգարում է մի քիչ: Հարցրի. «Երբևէ հայ սպանե՞լ ես»: Վախեցած հայացքը կախ գցեց… Արել էր… Կրակեցի ուղիղ կրծքին, որովհետև, գուցե, հենց ինքն էր հորս խփել, կամ որդուդ, Սոֆի մայրիկ, կամ մի ուրիշի նշանածին, սիրած տղային ու եղբորը: Լուծեցի ինչ-որ մեկի վրեժը: Նախորդ էջում դպրոցական տարիներին հայրենիքի սիրո մասին եմ շատախոսել, բայց հիմա մտածում եմ պատռել էջը, հետո փոշմանում եմ: Ես ու դու երբեք չենք խոսել էդ սիրո մասին՝ էդ սիրուց ամենից շատ տուժած երկու մարդիկ: Կարդա ու հիշիր, Սոֆի մայրիկ, հայրենիքի հանդեպ սերը էն է, երբ հարազատդ չի վերադառնում էդ սիրո կռվից, բայց դու, մեկ է, շուրթերիդ չես առնում օդից կախված հարցը. հանուն ինչի՞»…

Հինգ րոպե չանցած՝ արյան ու ցեխի սևակարմրավուն  դաշտում մի կանաչ տետր է անտեր ու դուրս պտտվում օդում:

Քաղաքում լուրերի հերթական արտահերթ թողարկումն է… Մեկնաբանը դանդաղ ու դողացող ձայնով անուններ է կարդում, չորրորդից հետո հայացքը շրջում է ու լռում… Դեղին ծաղկավոր վարագույրը սովորության համաձայն փակել է հեռուստացույցի մի երեսը՝ հենց այն մեկը, որում անշտապ սահում է Դավիթ անունով մեկի ազգանունը… Հյուրասենյակի մի անկյունում նստած կինը էկրանից չի հեռացնում վարագույրը, գուցե, էդ ժեստը իրեն հավերժ զրկի հազարավոր Դավիթների միջից հենց իր Դավիթից…

Meline Hayrapetyan

Ֆրանսիական Արմենը

Ինքնաթիռը վայրէջք է կատարում անիվները էնպես արհամարհական գետնին քսելով, որ դժվար չէ կռահել` ներսում առնվազն մեկը մեռնելով է ոտք դնելու հողին։

Րոպեներ անց ճամպրուկավորների գաղթող հպարտությունը ճեղքելով՝ ֆրանսիական բաճկոնով, Լուվր տեսած հայացքով ու էս ողջ ֆոնի վրա իրականություն շաղ տվող հայկական «մուննաթով» մեկը ձեռքերը թափ տալով՝ դանդաղ շարժվում է առաջ։ Այս մարդը կա՛մ կորցրել է ճամպրուկը, կա՛մ երբեք չի էլ ունեցել։ Բայց որովհետև Ֆրանսիայում ծվարածները՝ իրենց ասելով, ոչինչ չեն կորցնում (նրանք միշտ գտնում են, ասենք՝ բախտ, երջանկություն, փառք), ուրեմն, մեր դատարկաձեռն բարեկամը ամեն բան ունի, կա՛մ ոչնչի կարիք չունի։

Մի փոքր հեռվից երիտասարդ մի աղջիկ է պոկվում խառն ամբոխից ու իսկական հայկական ադաթներով ամենքին և ամեն բան ոտնակոխ անելով՝ հասնում է ֆրանսիական մեծությանը։

-Արմե՛ն, առանց քեզ երկիրը պակասություն ա զգում, լավ ա, որ եկար,- ավանդական «ոնց ես, ինչ ես»-ից հետո, երջանկությունից շունչը կտրելով, իրար վրա է բերում ընկերուհին։

-Ձեր երկիրը՝ ինձնից առաջ պակաս ու միայն ինձնով լցվող ձեր երկիրը մի շաբաթից նորից դատարկվելու ա,- առաջին անգամ բեմ բարձրացածի էմոցիաներից զուրկ անփորձությամբ իր կարևորությունն ընդծում է «Ֆրանսիական Արմենն» ու ավելացնում,- ես յոթ օրով եմ էստեղ։

Ընհանրապես, ձևն էդպես է՝ ֆրանսիական, գերմանական հոնկկոնգյան կամ տանզանիական են դառնում արմենները, արարատները, հայկերը՝ նրանք, ովքեր իրենց մեջ են սիմվոլում մեր նկարագիրը։ Իրենք օտարանում են ու որքան էլ մեզ դուր չգա, մեկ է՝ նրանց մեծամտությունը արդարացված է, նրանք հաջողացնում են դատարկել էս երկիրը։

Ֆրանսիական Արմենը սովորական փախստական էր՝ մեկը նրանցից, ով 18-ը լրանալուց երկու շաբաթ առաջ բռնեց տոմսարկղի՝ վերադարձ չխոստացող մաշված ճամփան՝ իր հետևից անփույթ շպրտելով դասալիքների սրբազան աղոթքը․ «արա դե, ո՞ւմ համար ծառայեմ»։ Արմենը երևի չհասկանա, որ իր հռետորական հարցի պատասխանը մի օր գտնելու է հայելու առաջ կանգնած։

-Արմ, երեկ չգրեցիր գալուդ պատճառը,- քաղաքի սրճարաններից մեկում հարմար տեղավորվելով՝ հարցրեց Արմենին դիմավորելու եկած ու էս երկրում նրան միակ հիշող, բայց նրա կողմից միայն դիմավորողի կարիք ունենալիս հիշվողը՝ Միշելը։

Արմենն ու Միշելը նույն բակում էին մեծացել։ Նրանք համարյա պայմանավորված էլ եկան աշխարհ՝ մի քանի օրվա տարբերությամբ։

Այդ օրվանից մի ողջ մանկություն Միշելին չներվեց իր ֆրանսիական անունը։ «Միշելս ո՞րն ա։ Հայ ենք վերջիվերջո։ Էլ անուն չկա՞ր, զարթնեցին ու Միշել որոշեցին»,- չորս կողմից քչփչում էին աշխարհի ամենայուրօրինակ կատեգորիա՝ անունով մարդու մասին մի ողջ կենսագրական գծագրող հարևանները։

Ընկերներն էլ բակում դժվարությամբ ընդունեցին Միշելին ու իր անունը։ Էս ողջ ֆոնին փայլում էր Արմենը՝ յուր ազգապահպան անվան ամբողջ հմայքով… Գնաց ժամանակը․․․ Հիմա Միշելը երևանյան՝ իր համար անչափ հարազատ ու Արմենի՝ եվրոպա տեսած աչքերում խղճուկ թվացող սրճարանում նստած ուսումնասիրում է Արմենին ու մտքերի մեջ ընկնում։ Հետո, դիմացինի պատասխանին չսպասելով, չնեղացածի ժպիտով դուրս հանում այն, ինչ տարիներով մտքում էր։

-Արմ, ո՞վ կպատկերացներ, որ դու՝ քո «հայու գեն» անունով անձնագրում մի օր հավիտյան ֆրանսիական քաղաքացիություն ես դաջելու, իսկ ես՝ բակում չընկալված իմ օտարությամբ, դիմավորելու եմ քեզ՝ յոթ օրով Արմեն դարձածիդ։

-Թաղում եմ եկել,- Միշելի ողջ բջիջներից դուրս պայթած խոսքերից դեմքին միայն ծաղրական մի ժպիտ խաղացնելով, պատասխանեց Արմենը այն հարցին, որն իրեն էր հարմար։

Միշելը մատուցողի թափած մի կաթիլ սուրճը մատով մաքրելով, ու Արմենի «էս չե՞ն ձեր աֆիցանտները» հայացքից խոցված՝ ձայնը բարձրացրեց․

-Ո՞նց հենց սկզբից գլխի չընկա, դուք միայն թաղումների ժամանակ եք վերադառնում, չէ՞․․․ հարսանիքների էֆեկտը դեռ էդքան մեծ չի։

-Մենք՝ ո՞վ, Միշե՛լ։

-Արարատը հետ բերելու մեր անկարողությունը երկրից փախչելու պատճառ դարձրածներդ։

-Ասում ես՝ մենակ թաղում ենք գալիս մենք, հա՞։

-Մենակ թաղում։ Գիտե՞ս՝ ինչի եք հենց էդտեղ հաճույքով ներկայանում․ որ մեզ ապացուցեք՝ էստեղ մնացողների վերջին հանգրվանը գերեզմանն է, ասես եվրոպաներում մարդիկ չեն մեռնում։

-Եվրոպաներում էլ են մեռնո՞ւմ, ես էսքան տարվա մեջ մի դեպք չտեսա,- եվրոպացած հային բնորոշ ցինիկ ժպիտով հակադարձում է Արմենը, որի համար խոսակցությունը չնախընտրած հուն էր մտել։

-Մենակ չասես, թե Ֆրանսիա գնացիր անմահության որոնումներով,- մթնոլորտը լիցքաթափելով ծիծաղեց Միշելը, արդեն ամբողջապես մաքրված սուրճի՝ գոյություն չունեցող կաթիլը դեռ մաքրելով։

-Ֆրանսիա գնացի, որ 18 տարեկանում նկարս սև ռամկի մեջ չդնեք,- բազկաթոռը ափի տակ քրտնեցնելով՝ նետեց Արմենը։ -Հոպարիս տղու թաղումն եմ եկել, Միշե՛լ․․․ 19 տարեկան ախպորս էսօր հող են սարքելու՝ ձեր սիրած ոտանավորների պես։ Փոխարենը մխիթարության 2 համազարկ կթողեն երկինք ու վերջ՝ էլ պարտք ու պահանջ չկա։

Միշելը ցնցվեց․

-Մեղադրում ես հորեղբորդ, որ տղու համար գժի թուղթ չհանեց, չէ՞, Արմեն դա ձեր՝ եվրոպցվածներիդ աչքերում թուլամորթություն ա, չէ՞։

-Ես վաղուց ոչ մեկի չեմ մեղադրում, Միշե՛լ։ Դուք եք բոլորով մեղադրում ինձ՝ մեռնել չուզելու բնական իրավունքիս համար։ Ես չեմ ապրել էսքան, որ մի օր օդ կրակված 2 փամփուշտի գին արժենամ ընդամենը, երբ էդ փամփուշներից մի քանիսն էլ ինչ-որ մեկը գլուխս ա կոխել, ինչ ա, թե մի քանի «կաստյումավոր» անասուն բռնոցի են խաղում։

-Սիրո՞ւմ ես Ֆրանսիան, Արմեն,- անսպասելի հարցրեց Միշելը՝ անթարթ աչքերով հետևելով Արմենի ամեն ջղաձգմանը։

-Շատ եմ սիրում, Միշել։ Որովհետև էդ անտեր երկրում ապրելու համար պարտադիր չի հանուն դրա մեռնելու պատրաստվել։

-Արմեն, առաջին աշխարհամարտի ժամանակ գիտե՞ս քանի ֆրանսիացի մեռավ․․․

-Քանի՞,- անտարբերությամբ հետաքրքվեց «Ֆրանսիական Արմենը»։

-1.4 միլիոն։ Էդ օրերին էլ իրենք կյանքը փոխարինեցին օդ կրակված մի քանի փամփուշտի հետ, էդ ժամանակ էլ իրենք փարիզյան երեկոները շամպայնով վայելելու դիմաց մեռնել պարտավորվեցին։ Ինչ ա թե, «կաստյումավորները» էդպես էին պլանավորել։

-էդ 106 տարի առաջ էր, Միշել։

-Ուրեմն մենք քո Ֆրանսիայից 106 տարի հետ ենք մնացել,- համեմատությունից վիրավորվելով, կամ ինքն էլ ճշմարտությունը հասկանալավ, գլուխը շուռ տվեց։

Սուրճից արդեն երկար ժամանակ է, ինչ դադարել էր գոլորշիներ բարձրանալ երկինք։ Այն երկինք, ուր ժամեր անց մխիթարանքի համազարկ էր բարձրանալու։ Արմենը անտարբերությամբ վերցրեց սուրճի բաժակն ու խմելու նման մի բան արեց։ Հետո հոգնությամբ բարձրացրեց գլուխը՝ գոլորշիներն ու փամփուշտները կուլ տալու վատ «խասյաթից» չհրաժարվող երկնքին նայելու․․․ ոչինչ չէր մտածում։

-Ասե՞մ՝ ինչու ես երկինքին նայում,- ծիծաղելով վերսկսեց Միշելը։

-Հիմա ի՞նչ մոգոնեցիր,- հակահարձակման անկարողությունից ժպտաց։

-Երկնքին ես նայում, որովհետև դա միակ բանն ա, որ նման ա քո Ֆրանսիականին․․․ որովհետև դա էն ուղին ա, որով հետ ես վերադառնալու էնտեղ։

-Ու նույն ուղին, որն ինձ բերեց էստեղ։

-Յոթ օրով միայն։

Մոտենում էր գերեզմանոց գնալու ժամը։ «Ֆրանսիական Արմենն» ու «հայկական Միշելը» չխմած սուրճի գումարը սեղանին թողնելով, քայլեցին դուրս։

Միասին էլ հասան սևազգեստների հավաքույթին… Արմենին ճանաչող չգտնվեց։

Էս անգամ էլ չստացվեց հերոսանալ հարազատների աչքում, թե տեսե՛ք՝ ես ֆրանսիայից հասել եմ էստեղ՝ հանուն եղբայրական սուրբ պարտքի։ Էստեղ ոչ ոքի հետաքրքիր չէր իր ծախսած մի քանի 100 եվրոն ու արհեստական շքեղ ծաղկեպսակը, որ վերջին պահին որոշեց բերել։

-Անահիտն է,- հեռվում զինվորական համազգեստով կանգնած կնոջը գլխով ցույց տալով՝ ցածրաձայն սկսեց Միշելը, ոչ թե որովհետև ուզում էր ցածր խոսել, այլ պարզապես ուժերը չէին թույլատրում բարձրաձայնել։

-Երևի մոր կողմի բարեկամներից ա, չեմ ճանաչում։

-Ուրիշ կողմի բարեկամ ա․․․

-Ո՞ր,- չհասկանալով՝ ավելի ուշադիր սկսեց տնտղել համազգեստավոր կնոջը։

-Հողի։

-Հողի՞։

-Անահիտն էլ ա ախպորդ նման իր արյունը խառնել հողին, Արմեն։

-Զինվորակա՞ն ա։

-Զինվոր ա՝ հավերժական կոչմամբ։ 92-ից մինչև հիմա 27 վիրահատություն ա տարել, բայց 16-ի ապրիլին նորից գնաց ֆրոնտ։ Դու չես հիշի 16-ի ապրիլը, օդ բարձրացած 100 զույգ համազարկը Ֆրանսիա դժվար թե հասած լինի։

-Հիշում եմ, փող էի ուղարկել,- երևի իր ասածից շանթահարված՝ արտաբերեց Արմենը։

-Անահիտը հերոս ա,- Արմենի քարուքանդ անող «քաջությունը» բանի տեղ չդնելով՝ եզրափակեց Միշելը էնպիսի տոնով, որ Արմենն էլ երբեք ու ոչինչ չասի, հետո ավելացրեց,- ախպերդ էլ։

Անշարժացած Արմենի բթացած հայացքը իր տեղը չէր գտնում, նայում էր մե՛կ եղբորը, մե՛կ Անահիտին, հետո համազարկել պատրաստվող զինվորականներին, հետո մարդկանց, որոնց բոլորին միավորում էր անտես մի ցավ։

Հավաքված ժողովրդի խեղդված հառաչանքը, հանկարծ, պայթեց՝ տարածվելով ողջ երկնքում։ Արմենը մտքերի թմբիրից սթափվելով՝ գլուխը բարձրացրեց ու հեռվից մոտեցող կոստյումավոր մի շքախումբ նկատեց։

Հիմա երկինքը բացի սուրճի գոլորշուց ու կրակվելիք փամփուշներից իր մեջ էր հավաքել նաև ամբոխի խուլ ողբը։

-Նախագահն է։

Արմենը ցնցվեց։

Տեսնես՝ Ֆրանսիայում ինքը ո՞նց պիտի մեռնի, որ նախագահը լաց լինի իր սառած մարմնի կողքին։ Ողջ էս ընթացքում առաջին անգամ Սրմենը զգաց, որ Ֆրանսիայում իր ապրել-մեռնելը, երևի, ոչ ոքի պետք չլինի։ Առաջին անգամ զգաց, որ ինքը Ֆրանսիական էլ չէ։

Բայց դա տևեց մինչև նախագահի հեռանալը, մինչև պատվո համազարկն ու մինչև եղբոր անցյալ դարձած էության վրա իր բաժին մի բուռ հողը լցնելը։

Միշելի ասածնեըը էնպես էին պատկերվել վերստին Ֆրանսիական դարձած Արմենի գլխում, որ ափը բացելով՝ հողի մեջ Անահիտի արյունն էր տեսնում, հետո՝ եղբորինը․․․ հետո հասկանում էր, որ իր արյունը երբեք ոչ մեկի բուռը չի մտնելու։

Մթնում է․․․ Օրվա հերոսը էդպես էլ չդարձած ֆրանսիական Արմենը դանդաղ քայլում է Միշելի հետ։

-Գիտե՞ս, երևի ես վաղը վերադառնամ Մարսել։

Հաջորդ օրը օդանավակայանում անճամպրուկ մեկը միայնակ աջ ու ձախ է անում։

Օդում շատ են կուլ տված ու դուրս չբերված բառերը։

Այս էլ որերորդ փախուստին հինգ րոպեից էլ քիչ է մնացել։ Մի ողջ երկրի թիկունք դարձրածը անսպասելիորեն քարանում է տեղում՝ էս անտերանոցում իրեն միակ ծանոթ ձայնից։

-Ասե՞մ՝ ինչ ես մտածում,- ու պատասխանի չսպասելով՝ դուրս է ժայթքում Միշելի վերջին նախադասությունը,- մտածում ես․ «Արա, լավ դե, ո՞ւմ համար ծառայես»։

Չի պատասխանում Արմենը՝ ճշմարտությանը հակադարձելու անկարողության իր ձեռքբերովի սինդրոմով նստում է ինքնաթիռ ու րոպեներ անց ինչ-որ մեկի կյանքի դիմաց խոստացված համազարկի փամփուշտները օդում փնտրելով՝ մտածում՝ առանց նեղություն կրելու ինչպե՞ս մեռնել, որ Պեր Լաշեզում իր թաղումը պատվի ինքը՝ Ֆրանսիայի նախագահն, ու ֆրանսիական երկինք մի անգամ էլ իր համար համազարկ բարձրացվի։ Հետո, հիշելով կյանքը երկու փամփուշտի հետ փոխելու իր անպատրաստությունը, ձեռքը անփութորեն թափ է տալիս ու հավերժ կորչում ոչ մի լավ բան չտեսած էս երկնքի խորքում…