Աշխարհն անսահման է, անծիր, անսկիզբ ու անվերջ, կանխատեսելի ու առեղծվածային… Մարդը, ով աշխարհ է գալիս այն բացահայտելու համար, հաճախ ձեռնունայն էլ վերադառնում է, երբեմն կարողանում է բացահայտումներ անել, իսկ հազվադեպ՝ նրա մի մասնիկն է դառնում։ Մարդը հասկանում է, որ արժե մտածել իր գոյության, կյանքի, աշխարհի, լավի ու վատի, ճշտի ու սխալի մասին, երբ բախվում է մի անլուծելի, անհասկանալի, տանջող խնդրի, որի լուծումն անորոշության մեջ է։ Այդժամ ինքն էլ սկսում է կասկածել թվացյալ դոգմաներին ու աքսիոմներին, կասկածում է տիեզերքի անծայրածիր լինելուն, հարաբերականության տեսությանը, բոլոր ճշգրիտ գիտություններին, հստակ բանաձևերին, չգրված օրենքներին ու կանոններին, բոլոր ընդունված կարծիքներին, անգամ 2+2=4-ի ճշմարտացիությանը։ Իսկ երբ կասկածում ես,  նշանակում է՝ մոտենում ես ճշմարտությանը, այն մեծ իմաստությանը, որը քո ներսում է թաքնված, իսկ քո առաքելությունն է` ողջ կյանքիդ ընթացքում բացահայտել այն։

…Աշնանը Ղրիմի «Արտեկ» ճամբարում էի: Ես նրա հետ այնտեղ ծանոթացա: Մեր առաջին հանդիպման ժամանակ նա անխոս իր ափերի մեջ առավ երկու ձեռքս ու սկսեց շոշափել, հասկանալ ձեռքերիս կառուցվածքը, զգալ ջերմությունն ու ամենայն  նրբանկատությամբ՝ մատնահետքերս մտովի գծագրել։ Ես անշարժ կանգնել էի նրա առջև ու չէի հասկանում, թե ինչ էր կատարվում։ Նրա տարօրինակ ու անսովոր այդ շարժումն ինձ շփոթության մեջ էր գցել։ Մատներս առանձին-առանձին ուսումնասիրելուց հետո բաց թողեց ձեռքս և վերջապես խոսեց.

-Ուրախ եմ ճանաչել քեզ, Մարիամ։ Անունս Անաստասիա է։

Նրա ձայնը ցածր էր, բայց հնչեղ ու լսելի։ Այդպիսի ձայն ունենում են ուժեղ բնավորությամբ, համառ ու ազդեցիկ մարդիկ, լավագույն հռետորները։

-Ես չեմ տեսնում,- անսպասելի շարունակեց նա՝ մեղմ ու անկաշկանդ ժպիտով,- երբեք չեմ տեսել։ Մարդկանց ձեռքերն ինձ շատ բան են ասում նրանց մասին, իսկ ձայնի միջոցով նրանց արտաքինն եմ պատկերացնում։

Ես ցանկացա խոսել, ասել ինչ-որ բան՝ պարզապես ասելու համար, որ չլռեմ այդ խոսքերից հետո,  բայց բառեր չգտնելով, ուղղակի բռնեցի նրա ձեռքը։ Ժպտաց։ «Ուժեղ մարդ է»,- մտածեցի ես։

Նրան հասկանալը դժվար չէր, նա չուներ կոմպլեքսներ, ինչպես ես։ Կյանքի մասին նրա պատկերացումներն ավելի հարուստ ու լավատեսական էին, ապրելակերպն՝ ավելի ակտիվ ու բազմաբնույթ։ Անաստասիայի հետ իմ ծանոթությունն ստիպեց ինձ մտածել ոչ թե իրերի կառուցվածքի, այլ էության ու բնույթի մասին։ Աշխարհի կառուցվածքը գուցեև բոլորի համար նույնն է, բայց նրա բնույթն ու ընկալումը միշտ տարբեր է։ Ես հասկացա, որ նրանից շատ բան եմ սովորելու…

Հաջորդ մեր շփումների ժամանակ նա էլ չէր շոշափում ձեռքերս։ Բավական էր կողքին կանգնել, և նա շնչառությունիցդ իսկույն կնկատեր՝ ով է իր կողքին։ Բավական էր դիպչել ձեռքին և հպումդ կմատներ քո ով լինելը։ Բավական էր մի բառ ասել, և նա իսկույն կտար քո անունը։

Նա սիրում էր անվերջանալի հարցեր տալ (երևի այդպիսով լրացնում էր այն ինֆորմացիայի պակասը, որը մարդը տեսնելով է ստանում): Մի անգամ Անաստասիան հարցրեց.

-Դու աղմու՞կն ես նախընտրում, թե՞ լռությունը։

-Լռությունը,-պատասխանեցի ես ու նույն հարցը նրան ուղղեցի։

-Ես աղմուկ եմ սիրում։ Ուզում եմ անվերջ զգալ մարդկանց ներկայությունը, խոսել նրանց հետ, կապվել նրանց…

Կյանքը հոսում էր նրա երակներում, նրա ժպիտից արև էր ծորում։ Նա խմբի հետ և՛ պարում էր անթերի, և՛ մեծ ձեռքբերումներ ուներ թատրոնում (ընկերները պատմում էին, որ մի քանի փորձը բավական է, որ Անաստասիան ճիշտ ժամանակին բեմ դուրս գա և խաղա պրոֆեսիոնալի նման՝ զգացնել չտալով իր տեսողական խնդիրը), իսկ երգեր սովորում էր մեկ անգամ լսելով և երգում սոխակի պես մաքուր ու հնչեղ։ Կարողանում էր ինքնուրույն կարդալ ու գրել բրալյան այբուբենով, հետևաբար՝ զբաղվում էր նաև լրագրությամբ, միայն թե ինչ-որ տեղ գնալու համար, նրան ուղեկցորդ էր հարկավոր։ Այդ հարցում ես միշտ պատրաստ էի, որովհետև գնալով հասկանում էի, որ կյանքը նա տեսնում է այնպես,  ինչպես պետք է որ այն լիներ և ոչ թե այնպես, ինչպես այն կար։ Անաստասիան ինձ սովորեցրեց տեսնել։ Ես տեսա արևը, տեսա ծովը, տեսա բնությունն իր հրաշալիքներով, որոնք քանի որ միշտ մնայուն ու մեր աչքի առաջ են, մենք երբեք չենք տեսնում։ Այո՛, նայում ենք, բայց չե՜նք տեսնում, չե՜նք նկատում։ Նա դարձավ իմ անլուծելի հանելուկը, մտածմունքներիս առարկան, որը պետք է ինձ ինչ-որ կարևոր բացահայտման հանգեցներ։ Ես բացահայտեցի, որ տիեզերքի մասին բոլոր կանխատեսումները, պատմության բոլոր Էյնշտեյններն ու մաթեմատիկոսները, բոլոր օրենքները ստել են մեզ։ Դրանք հղկել, փոփոխել, շրջել են մեր աշխարհը։ Որովհետև աշխարհն այն չէ, ինչն ապացուցված ու կանոնակարգված է, այն չէ, ինչը մենք չափում ենք հազարավոր կիլոմետրերով կամ լուսատարիներով, աշխարհն այլ վայրում է՝ մեր ներսում, որը տեսնում է Անաստասիան, բայց չենք տեսնի մենք, որովհետև մենք տեսնում ենք աչքերով, իսկ նա՝ սրտով։

Միշտ մտածել եմ, որ երթուղայինները բացի իրենց գլխավոր դերից, որը մարդկանց մի վայրից մյուսը տեղափոխելն է, ունեն նաև մի այլ, ոչ միտումնավոր ձևավորված դեր: Այդ դերը հասարակության հավաքական  պատկերը, բնավորությունը ու տրամադրվածությունը արտացոլելն է մի փոքրիկ տարածքում: Շատերը կարծում են, որ երթուղայինները հարմարավետ չեն, ու շատ ավելի ժամանակ կխնայվեր, եթե մեքենայով երթևեկեին: Նրանք միանշանակ ճիշտ են, բայց մի կարևոր բան են կորցնում՝ հասարակության տիպիկ մի զանգվածի ուսումնասիրելու հնարավորությունը: Ուսումնասիրել ասելով, իհարկե նկատի չունեմ այն ուսումնասիրությունը, որով տատիկներն են փողոցով պատահական անցնողին ուսումնասիրում:

Երթևեկիր Արմավիրից մեր գյուղ` Մայիսյան, տանող երթուղայինով, և չեմ չափազանցնի, եթե ասեմ` կբացահայտես մեր ժողովրդին ներկայումս անհանգստացնող խնդիրները, ժողովրդականություն վայելող մարդկանց, նորությունները, ու ինչու ոչ, նաև մեր ժողովրդի բնավորության շատ գծերը:

Օրինակ, մի քանի օր առաջ երթուղայինում պարզեցի, որ հեղափոխության ոգևորության ալիքը կամաց-կամաց մարում է, ու մարդիկ սկսել են քննադատել մեր նոր կառավարությանը: Մի կին մյուսին ասում էր, թե հույսերը, կապված նոր կառավարության հետ, չեն արդարանում, և երկրի վիճակը լավանալու փոխարեն վատանում է: Այս նույն խոսակցությունից կարելի է նաև հասկանալ, թե ինչքան փոփոխական են մարդկանց հայացքները: Վստահ եմ, այդ նույն կինը մի քանի ամիս առաջ փառաբանում էր հեղափոխությունը: Սովորաբար ամենաեռանդուն փառաբանողները նաև անենաշուտ երես թեքողներն ու քննադատողներն են: Եվ այդ քննադատությունները, ցավոք, ոչ միշտ են հիմնավոր լինում:

Երթուղայինների հետ կապված էլի շատ քննարկելու ու մեկնաբանելու բաներ կան, իհարկե, որը թողնում եմ մեկ ուրիշ անգամվա:

Երբևէ ունեցե՞լ եք հոգնածության զգացողություն։ Դե, խոսքը ֆիզիկական հոգնածության մասին չէ, այլ մտավոր, երբ կորցնում ես քնելու ունակությունը, բայց երազում Սպիտակաձյունիկի պես ժամանակավոր քնով ընկնելու մասին։ Ու մի տարբերությամբ, որ երբ արթնանաս, ավարտված կլինեն հայկական Նոր տարվա աժիոտաժը, ավարտական քննությունները, պարապմունքները, ընդունելության ոչ թե երկար, այլ շատ երկար ձևաթուղթը, որը լի է բազմաբնույթ տափակ վերնագրերով էսսեներով, ինչ-որ հիմար ֆինանսական թղթաբանությամբ, ու հա՜, գրողի տարած բացակայությունների պատճառով առաջացած տասնյակ առարկայական քննություններով։ Ու էս մոխրագույն ֆոնի մեջ միշտ կհայտնվի մի 60-70 տարեկան դեղին տատիկ ու կասի՝ դու իրավունք չունես հոգնելու, որովհետև դեռ կյանքի 10 տոկոսն ես տեսել։ Ու ես էս վերջերս, ինձ համար նոր լուծում էի հայտնաբերել, մտքիս մեջ հաշվում էի` չգիտեմ ում ոչխարներին։

-1 ոչխար, 2 ոչխար, 3 ոչխար ․․․ 40 ոչխար։

Հենց հասնում էի 40-րդ ոչխարին, չէ՛, չէի քնում, հոգնում էի։ Ու գրողի ծոցն ուղարկում ցանկացած քանակի ոչխարներին։ Հետո որոշեցի քնել հակառակ ուղղությամբ, կամ գետնին, կամ էլ սեղանին։

Մի անգամ իմ տափակ ընկերներիցս մեկին պատմեցի, որ չեմ կարողանում 40-րդ ոչխարից հետո հաշվել մնացած բոլոր ոչխարներին, ասաց՝ դրա համար մի հատ էլ 40-ը շրջան պտտվիր, հետո մի հատ էլ մինչև 40-ի կեսը հաշվիր, 100-ից կքնես։

Չգիտեմ ինչու եմ էս տափակ պատմությունը պատմում, բայց լուրջ հոգնեցի։

***

Քրոջս՝ Նարեի քնի մեջ հատուկ օրինաչափություն եմ նկատել։ Նա քնելուց 2 ժամ հետո 180 աստիճան թեքվում է պառկած դիրքում ( գիտեմ, հիմա կասեք, բա քնած ա, բա պառկած դիրքում պիտի թեքվի, հո կանգնած կամ ծնկաչոք դիրքերում չէ՞ր թեքվի, բայց հավատացեք, յուրաքանչյուր դետալ կարևոր է)  10 րոպե հետո տեղափոխում աջ ձեռքը դեպի գլխավերև, 4 րոպե հետո աչքերի կոպերը անկանոն շարժվում են, որից 1 րոպե 13 վայրկյան հետո կարելի է լսել․ «Ի՞նչ ես խելագարի պես նայում վրաս, քնի՛, թող նորմալ մարդիկ էլ քնեն» արտահայտությունը։ Այս հետաքրքիր առեղծվածը նկատելի է դարձել արդեն 2 շաբաթ, ու վստահորեն կարող եմ ասել, որ յուրաքանչյուր դետալ իրականացվում է բացարձակ ճշգրտությամբ ամեն գիշեր, բայց ես հավանաբար խելագար չեմ։ Գուցե։

-Ռաֆ, գիտե՞ս, գիշերը հետս տարօրինակ բաներ են կատարվում։ Ինձ թվում ա` գիշերը ազդեցություն ունի վրաս։

-Ու ի՞նչ ա կատարվում։

-Ես գիշերը սկսում եմ սիրել էն մարդկանց, որոնք ինձ չեն հետաքրքրում ցերեկը։ Մտածու՞մ եմ դե, միգուցե, դե սիրով եմ լցվում գիշերը։ Գիշերն էնքան շատ եմ զգում նման մարդկանց կարիքը, որոնց կյանքը ինձ չի հետաքրքրում ցերեկը։

-Չէ, ինձ թվում ա` դու ուղղակի գիշերը պարապ ես մնում, որովհետև պարապ մնալուց միայն մարդ կարող է էդքան երկար խորանալ ու մտածել։ Արի, դու մի մտածի։

-Լավ,- ձևացնելով թե համաձայն եմ, եզրափակեցի Ռաֆի տափակ մտքերը։

-Բա, ֆեյսբուքդ ինչի՞ ակտիվ չի։

-Դե ֆեյսբուքից էլ overtired եղա, դրա համար ջնջեցի։

-Overtired եմ եղել, ես կարիք ունեմ unplugged լինելու կամ I swear ուզում էի հանգստանալ ինֆորմացիաներից, ո՞նց ա  ստացվում, որ էդքան շուտ-շուտ հոգնում ես։ Ախր, անցյալ ամիս ջնջեցիր Instagram-իդ էջը։

-Լսի, հավատա, ես աննորմալ չեմ, ուղղակի ես ժամանակ առ ժամանակ հոգնում եմ։ Դու հասկանո՞ւմ ես, զուտ հոգնում եմ։ Մարդիկ հոգնում են,- ասացի ու մտքիս մեջ կրկնեցի․ «Մարդիկ հոգնում են, տափա՛կ»:

***

Գրողը տանի, էլ չեմ համարձակվի վախենալու ֆիլմեր դիտել։ Ուզում եմ վերմակը քաշել վրաս, որ չմրսեմ, մտածում եմ, երևի կանաչ աչքերով սև անիմոնուսը իր ճանկերով կպած է վերմակիս, ու որ քաշեմ վերմակը, հաստատ կթռնի դեմքիս վրա, հետո ես կբղավեմ, քույրս կարթնանա ու կբողոքի, որ չեմ թողնում քնի։ Ավելի լավ է առանց վերմակ քնեմ, ես հավես չունեմ հա՜, էս աղջկական հիմար կռիվների հետ։ Ուզում եմ բարձս հակառակ ուղղությամբ թեքել, որովետև էդ սառը մասը շատ հաճելի ա, էլի, բայց մտածում եմ` հանկարծ էդ ընթացքում բարձիս միջի փետուրները կսկսեն բարձր ծիծաղել ու աղաղակել և խուտուտ տալ։ Ա՜յ մարդ, ջհանդամ թե խուտուտ կտան, բա որ քույրս արթնանա՞ իմ ծիծաղի ձայնից։ Դե արի ու հիմա բացատրի, որ բարձիդ փետուրներն են բղավում։ Լավ, բայց իմ բարձը փետուրով չի, կարող եմ թեքել, կամ էլ չէ, որովհետև գուցե հենց իմ բարձի տակ է կոտրված Անաբել տիկնիկի կորած կտորը։ Գրողը տանի, ես չեմ ուզում հովանալ։ Ուղղակի ուզում եմ քնել։ Վերջ։

Ոնց կուզեի մահճակալի տակից հանել գուլպայիս մյուս զույգը։ Երանի այնտեղ էլ տիկնիկի հոգին չլիներ, որը կարողանում է դեպի իրեն քաշել ցանկացած մարմին ու դաժանորեն սպանել։

Ինչ լավ է, որ գոնե վերմակը ոտքերիս ծայրերը ծածկել է, թե չէ հիմա արդեն մտածել էի, որ էլեկտրական սղոցով ծաղրածուն սպասում է իմ մերկ ոտնաթաթերին՝ դրանք կտրելու համար։ Միայն պետք է ուշադիր լինեմ, որ վերմակը չընկնի ոտքերիս ծայրերի վրայից, թե չէ` ես հավես չունեմ, որ Նարեն էդ էլեկտրական սղոցի ձայնից արթնանա։ Հետո, դե արի ու բացատրի, որ էդ մարդը զուտ իմ ոտնաթաթերն ա կտրում, ոչ թե եկել ա` դիտմամբ իրեն արթնացնի։ Նարե ու փորձանքից հեռու։ Երբ պիտի լուսանա, աստված գիտի։

***

-Բարև, ի՞նչ կա չկա։

-Բան չէ։

-Լսի, էսօր ․․․

-Մի շարունակի էլի, Վալ ․․․

-Իմ պատմությունները անհետաքրքի՞ր են։

-Դու իմ կյանքի րոպեները խլում ես, էնքան անհետաքրքիր են պատմություններդ։ Մի պատմի։

-Լավ։

Էսօր հոգնած չեմ։ Ոչ մի ոչխար, ոչ մի  սարսափ, ոչ մի պարապմունք։ Էսօր քնում ենք։

***

Հեսա մի ամսից 18 տարեկան եմ դառնում։ Տասնո՞ւթ։ Հլը ասեք` տասնութ։ Ես 18 տարի ա շնչում եմ էս մոլորակի վրա, ես արդեն ապրել եմ 18 ամառ։ Եսիմ, էս տարի մի բան անեմ լրջանամ։ Երբ շատ փոքր էի, ասում էի 18-ս գիտե՞ք ոնց եմ նշելու, բոլոր ընկերներիս ու բարեկամներիս հրավիրելու եմ ու մեծ քեֆ եմ անելու։ Ու դժվարությամբ եմ հիշում մի ծնունդ, որ իմ պատկերացրած քեֆը արել եմ։ Ամիսներ առաջ ընկերներով զանգեցինք, խոսեցինք մի ժամանցային վայրի աշխատակցի հետ, պայմանավորվեցինք, որ փետրվարի 12-ին օր ենք վերցնում ծնունդի համար։ Հետո շաբաթներ առաջ ես փոխեցի որոշումս։

-Պապ, կարո՞ղ եմ փետրվարին գնալ Թբիլիսի։

-Ծնունդիդ համա՞ր։

-Ահան։ Ես, Նարեն, Հովոն ու Հուսոն։ Արդեն պայմանավորվել ենք հյուրանոցի ու տուրի հետ, ամսի 11-ի առավոտյան գնում ենք։

-Բա ի՞նչն ա մնացել։

-Դե, մենք։

-Ուզում եմ հասկանալ, ի՞նչն ա ինձնից կախված։

-Դե, մենք։

-Լավ, մի բան կանենք։

Շաբաթների ընթացքում էլ պլաններ փոխվեցին։ Ամեն ինչ խառնվեց, կամ ավելի ճիշտ, խառնեցի, ու էդ պատճառով ամեն իրիկուն մաման ասում էր․

-Բա ե՞րբ եք գնում Թուրքիա։

-Բա, Թաիլանդ չեք գնո՞ւմ։

-Բա Մոսկվա չե՞ք գնում…

-Բա Աթենք չե՞ք ուզի։

Ու վերջում․

-Որ գնաք, աղբը չմոռանաք։

Հիմա ավելի քիչ ժամանակ է մնացել, բայց ծնունդի վերաբերյալ խոսակցությունները դադարել են։ Արդեն գիտեմ, որ այդ օրը պարապմունքի եմ լինելու, ու զուր էին հատուկ նախապատրաստությունները։ Այսինքն էս տարի յուրովի եմ նշելու՝ ծնունդս չեմ նշելու։

***

Մեծանալով համոզվում եմ, որ մարդկանց երջանկությունը տրվում է հավասարաչափ։ Զուր են էն մարդկանց բողոքները, ովքեր ասում են՝ բա գիտե՞ք, ողջ կյանքս տխուր եմ եղել, միայն սև օր եմ տեսել, իսկ մեր հարևան Լյուդմիլայի աղջիկ ընկերուհու տեգրը միայն երջանիկ է եղել։ Չէ, էլի, չէ՛, ուղղակի չենք հասկանում թե որտեղ սպառեցինք մեր երջանկության վերջին չափաբաժինը։

Եսիմ, երջանկությունն էլ մի փունջ ծաղիկ չի, որ գնես։

Ինձ թվում ա հիմա մեծ-մեծ խոսում եմ ու փիլիսոփայական սահմանումներ փնտրում երջանկության մասին, մինչդեռ մեռնելուց կարծելու եմ, թե սովորական ապուշ էի։ Է՜հ, չգիտեմ։ Էս ի՞նչ ա անում էս տարիքը, ը՜… Դե, 18-ը, էլի, լրիվ ծերացել ենք, ա՜յ մարդ։

***

-Վալ, ոնց կուզեի, որ դու մի քիչ էլ դուխով լինեիր։

-Հավես չունեմ։

-Վալ, մի վախեցիր, որ 19 տարեկանում համալսարան կընդունվես, մի վախեցիր, որ դպրոցի քննությունները կտապալես, մի վախեցի՛ր։ Եթե հիմա էլ որոշել ես իրավաբան դառնալ, գնա ու դարձիր։ Եղա՞վ։

-Բա, սուրճ չես հյուրասիրի՞։

-Ստացում ա էլի միշտ մոտդ։ Լսի, էս լույսից ես նեղվո՞ւմ, ինչի՞ ես աչքերդ թարթում։

-Չէ, հոգնած եմ։ Մկո, ախր երբեմն ստիպված են կորել։ Դու հասկանո՞ւմ ես, չէ՞ ինձ։

-Շատ լավ ես արել։ Հասկանում եմ։ Ես էլ կուզեի։

-Բա ինչի՞ չես երազում կորչելու մասին։

-Արա, ախպեր, ես տղա եմ։ Սիրուն չի, որ տղան կորի։ Ես ընկերություն ունեմ, կարոտում եմ, ուզում եմ կապ պահեմ, ես չեմ կարող քո պես ճգնել։

-Ես էլ եմ կարոտում։

Մկոն իմ ճանաչած ամենաուժեղ մարդն է։ Վստահ եմ, մի օր անպայման կպատմեմ նրա հերոսությունների մասին։ Որ հաճախ ասում եմ․

-Մըկ, դու դեմք ես, մի օր քեզնից ինտերվյու եմ վերցնելու։

-Արա, ախպե՛ր, լավ։ Բայց մենակ անունս կփոխես, էլի։

***

Ես երազում եմ, որ ծննդյանս տարեդարձին, էլեկտրոնային փոստարկղս լցված լինի շատ ու դեղին նամակներով։ Ես երազում եմ, որ ֆեյսբուքը չհիշեցնի ծննդյանս օրը։ Ուզում եմ, որ մարդիկ հիշեն։ Երկու ձեռքերով ու ոտքերով, հասարակ մտածողության ենթակա մարդիկ, ոչ թե նրանց ուղեղում ապրող ֆեյսբուք։

***

1 ոչխար, 2 ոչխար, 3 ոչխար ․․․ 41 ոչխար։

Բարի Գիշեր։