Մեքենաների անցուդարձից գյուղի վրա փոշու կարմիր ամպեր էին կուտակվել։ Ամռանը դա սովորական բան էր. քաղաք տեղափոխվածները վերադառնում էին մեքենաներով, գյուղը կենդանանում էր, հատկապես եթե Վարդավառի տոնը մոտ էր։ Ամեն փողոցի վրա առաջին հարկի ցածրիկ լուսամուտը ցուցափեղկի վերածած մի-մի տուն կար։ Այրող արևից ինքնաշեն կտորե կտուրների տակ պաշտպանված՝ կուչ էին գալիս խանութպաններն ամեն օր, սպասում գնորդների։

-Ապրես, Հարու՛թ ջան,- մրգերով լի երեք տոպրակ թևն անցկացնելով՝ ասաց Սեդան խանութպան հորը երբեմն փոխարինող տասներեքամյա Հարութին ու, քնքուշ ժպտալով, շրջվեց, որ գնա։ Մի քանի քայլ էր հեռացել, երբ հետևից լսեց պատուհանը թողած, դռան կողմից մոտ վազող Հարութի ձայնը.

-Սեդա քույրիկ, սպասեք, եկա։

Տղան վերցրեց տոպրակներից երկուսը, քայլեց Սեդայի կողքով՝ փողոցն անցնելիս չարաճճի սև աչուկները աջուձախ ուղղելով։

-Ձերոնք ո՞նց են, մորդ հետ վաղուց չեմ խոսել,-հիշեց Սեդան։

-Մաման հաց էր թխում, պապան առավոտյան քաղաք գնաց՝ խանութի համար առևտրի։ Լիլիթին դպրոցում չեմ տեսնում, ասում էր` պետք է իր պապայի մոտ գնա, գնացե՞լ է արդեն։

Սեդայի աչքերը մթնեցին, տոպրակն այրեց ձեռքը։ Բռունցքը սեղմեց, որ ձեռքից բաց չթողնի։

-Հա՜,- շտապ վրա բերեց նա,- երեք օր է… Հա, հոր մոտ գնաց, կգա։

«Շա՛ն աղջիկ»,-շփոթմունքից ցած դրեց տոպրակը՝ իբր հոգնեց։ Մի ձեռքը կոնքին դրեց, մյուս ձեռքը սահեցրեց ճակատի վրայով՝ իբր դեմքից մի կողմ տարավ մազափունջը։

Սեդան նայեց փողոցի խորքում փոշու կարմիր ամպի ուղեկցությամբ ընթացող մեքենայի հետևից։ Երանի՜ մի օր էլ ամռանը հյուրի նման գյուղ եկողներից մեկն իր ամուսինը լիներ։ Թեկուզ ոտքով, առանց ավտոմեքենայի։ Ութ տարի առաջ քաղաքում շինարարական աշխատանքի հրավերով երկու ընկերների հետ հեռացավ գյուղից։ Լիլիթը՝ նրանց աղջիկը, ծնվեց այդ օրվանից ուղիղ երեք ամիս անց։ Սկզբում ամուսինն ամեն ամիս որոշ գումար էր տուն ուղարկում, պարբերաբար զանգում էր, ազատ օրերին տուն վերադառնում։ Հետո կապը կտրվեց։ Շշուկներ էին պտտվում, որ վատ մարդկանց ձեռք է ընկել, փակագծեր չէին բացում։ Իր հետ հեռացած երկու տղաները միաձայն պնդում էին, որ անզգուշորեն բարձր հարկից ցած է ընկել, մեռել։ Ու՞ր է դիակը։ Լռում էին։

Սեդան չէր հավատում, որ ամուսինն էլ չկա. չլսված բան է՝ մարդ գետնի երեսից անաղմուկ կորչի, հետքն էլ չմնա. «Երևի ինչ-որ տեղ, ինչ-որ կնոջ հետ երջանիկ է, որ լռում են».- հույս էր տալիս ինքն իրեն, իսկ աղջկան՝ Լիլիթին, հավատացրել էր, որ նա հայր չունի։

Բայց արդեն քանի՞ անգամ էր Լիլիթն ընկերների մոտ ինքն իր համար հայր հորինում։ Նախորդ անգամ լվացք փռելիս Սեդան լսել էր կողքի բակում խաղացող երեխաների ու իր աղջկա ձայնը։ Լիլիթն հպարտորեն ասել էր.

-Սիրուն է, չէ՞, շորս։ Պապաս է նվիրել։ Էնքան թանկ շոր է, սրանից մեր խանութներում չկա։

Սեդան լսելուն պես դեմքը թաքցրել էր ափի մեջ ու ցածրաձայն հեկեկացել։

-Ապրես, Հարո՛ւթ ջան,- էլի ասաց Սեդան,-քիչ մնաց, ես կտանեմ։ Գնա, հասիր խանութին, եկող-գնացողը չասի՝ անտեր են թողել։

Հարութը գլխով արեց ու գնաց։ Սեդան վերցրեց տոպրակները, դանդաղ քայլեց դեպի տուն։

-Ես հիվանդ եմ երևի,- սպիտակ կահավորված սենյակի միակ կարմիր աթոռին զգույշ նստելով՝ սկսեց Կ.-ն՝ մոտ երեսուն տարեկան, կոկիկ հագուկապով, կարմրամաշկ ու ամրակազմ մի տղամարդ,- Ես ոչ մի տեղից չեմ կարողանում փախչել։

-Ինչու՞ փախչել,-հարցնում է իր առջև նստած հոգեբանը՝ վստահություն ստեղծելու համար հնարավորինս բնական ժպիտ դեմքին նկարելով։

-Դե…- տղամարդը թմբիրից նոր արթնացածի նման տրորում է աչքերը ու շարունակում,- քանի դեռ տունդ չես գտել, անընդհատ փախչելու ես։

-Ո՞ւր։

-Դուրս։ Երբևէ լսե՞լ եք, թե երեկոյան ժամերին ինչպես է ծփում ծովը Գուրդոնի լեռներից այն կողմ։

-Ցավոք, երբեք չեմ եղել այնտեղ…

-Ես էլ։ Բայց ես լսում եմ։ Եթե սա հիվանդություն է, ապա ես արդեն տասը տարի է` տառապում… չէ, ներեցեք, ապրում եմ դրանով։

Առաջին անգամ ինձ կանչեցին հրանունկները. անթիվ արևագլխիկներ, ցողուններից կախված, օրորվում էին քամու տակ՝ կանաչ ու երկնքի նման անեզր դաշտով մեկ սփռված։ Տապ էր։ Միայն տզզոցն ու թևերիս ծակծկոցներն էին թույլ տալիս կարծել, որ արևի ճառագայթների տակ հազիվ երևացող, փոշու հատիկներ հիշեցնող սև, արագ տեղաշարժվող կետերը մժղուկներ են։ Նրանք օգտվում էին իմ արյունից։ Ես ինձ առաջին անգամ պետքական էի զգում։

-Ի՞նչ հարաբերություններ եք ունեցել ծնողների հետ,- ոգևորված այն փաստից, որ Կ.-ն միանգամից սկսեց մանրամասնել, ընդհատեց հոգեբանը՝ տնակի տանիքի նման հոնքերը վեր բարձրացրած։

-Ոչ-ոչ, միշտ էլ ծնողներիս ուշադրության կենտրոնում եմ եղել, բանն այն է… Ուրեմն, երկրորդ անգամ մի ճնճղուկ թռավ, կանգնեց պատուհանագոգիս։ Սկսեցի ամեն օր հացի փշուրներ թողնել այդտեղ ու սպասել իմ հյուրին։ Շուտ ընկերացանք. նա մի քանի անգամ կտցահարում էր գարու հատիկի չափ հացը, իսկ ավելի մեծ պատառները շուտով ագռավներն էին թռցնում։

Երբ նորից ականջիս ձայներ հասան, այս անգամ՝ Աա գետից, ես ստիպված կողպեցի բնակարանս, անորոշ ժամանակով մեկնեցի դեպի կանչը ու էլ չտեսա թռչնին։ Այդ անգամ ձայնն ահազանգի էր նման։ Քչքչոցն ականջներումս կանացի ճիչ էր հիշեցնում՝ բարակահունչ ու չարագույժ «աա՜»։ Շտապում էի՝ ասես փրկության հասնելու։

-Այսինքն՝ առանց հեռանկարի ճանապա՞րհ ընկաք։

-Իհարկե։ Միշտ պետք է հետևել ձայներին։

-Փրկեցի՞ք կնոջը,-հեգնեց հոգեբանը։

-Ոչ… Այն հատվածում, որտեղ գետը Հյուսիսային ծովին էր միախառնվում, ճիչն ամենաուժգինն էր։ Գետն ամեն անգամ ծովին հանդիպելիս ճիչով մեռնում էր՝ հավիտենական շրջապտույտի մեջ ընկած։

Հոգեբանը ներողություն խնդրեց ու մի պահ դուրս եկավ աշխատասենյակից։ Երբ դռան հետևում ոտնաձայները մարեցին, Կ.-ն կանգնեց, մի կողմ քաշեց երկնակապույտ վարագույրը, բացեց աշխատասենյակի՝ դեպի քաղաք բացվող պատուհանը և նորից իր տեղը վերադարձավ։

-Ինձ համար որոշ բաներ դեռ պարզ չեն,-ակնհայտ շփոթված ներս մտավ հոգեբանը,-ասում եք՝ հաճա՞խ եք ճանապարհորդել։

-Ես պարզապես հասել եմ աշխարհի ցանկացած կետ, որտեղ ինձ սպասել են։

-Դուք գանգատվում էիք, որ չեք կարողանում ոչ մի տեղ փախչել։ Բայց շրջագայությունները…

-Դուք մոլորվել եք, տիկի՛ն,-համբերատար ժպտաց Կ.-ն,- Լսե՛ք։ Իմ 15-րդ կանչը Հենշան լեռան կողմից էր։ Այդ անգամ ես ոչ թե զգացի, այլ երազ տեսա։ Հսկա լեռը կնոջ կերպարանքով էր՝ կրակե մազերը լանջերին փռած։ Չգիտեմ՝ ինչից է՝ կանացի սկիզբն է միշտ ուղիներ գծում ինձ համար։ Հենշան ասաց ինձ.«Ես հող եմ էությամբ, բայց կրակից եմ ծնված…»։ Հաջորդ օրը դարձյալ ճանապարհ ընկա…

-Ներեցեք, ներեցեք, պարո՛ն, միայն մի ճշտում,- խոսեց կինը՝ թևին կապված ժամացույցը գլխիվայր շրջելով,-միգուցե ևս մեկ հանդիպո՞ւմ նշանակենք վաղը, այսօր աշխատանքային ժամս արդեն ավարտվում է։

-Վաղը չեմ կարող, Գուրդոն պետք է մեկնեմ, գուցե այնտեղ էլ գտնեմ ճնճղուկին։

-Իսկ դուք ասում էիք, որ չեք կարող փախչել, -խորամանկ ժպտաց հոգեբանը։

-Այո, փախչել չեմ կարող, որովհետև փախչելու տեղեր չեն մնացել, բոլոր ուղիները գծված են, բոլորն ասֆալտապատ։ Իսկ արդեն սահմանված ճանապարհով գնալը փախչել չէ։ Բացի այդ՝ մեկը անձնագիրդ է ստուգում, մյուսը ստիպում թղթեր լրացնել ուզածդ վայրում գոյություն ունենալու համար, երրորդը քեզ վռնդում է, որովհետև ուղղակի լեռը շրջանցելիս ինչ-որ երկրի սահման ես հատել… Դե հասկանում եք, չէ՞։

-Իհարկե, անշուշտ,-վրա բերեց հոգեբանը,-պարզապես կարծես թե փոքր-ինչ մրսել եմ, հիվանդացել, այնքան էլ առույգ չեմ զգում։ Ձեզ հարմար կլինի՞ ուրբաթ օրը հաջորդ խորհրդատվությանը գալ։

-Հուսով եմ,-ժպտաց Կ.-ն, ջերմորեն մեկնեց ձեռքը՝ հրաժեշտի, անշտապ քայլեց դեպի դուռը։ Դուրս գալիս մի պահ հետ նայեց ու տեսավ, թե ինչպես է հոգեբանը ծածկում պատուհանը երկնակապույտ վարագույրով։

Աչքերս փակելիս կոպերիս տակ գալակտիկաներ են կործանվում, բացելիս մաշկս ընդարմանում է՝ աշխարհներ քարուքանդ անելուց հետո վառ լույսին չդիմանալով։ Մատներով փորձում եմ տրորելով դուրս բերել թմրությունը, սեղմումից նոր գալակտիկաներ են առաջանում. այնտեղ ժամանակը հարաբերականորեն արագընթաց է, իրար հաջորդող սկիզբն ու վախճանը չեն հասցնում հերթափոխել, շարունակվում են իրար մեջ։ Այստեղ՝ իմ աշխարհում, սառցալեզվակներից պոկվող ջրի կաթիլի նման օրերը թրմփում են հավերժության մեջ։ Ե՞րբ է աչքերը բացելու այն Մեկը, որի ստեղծած գալակտիկայում ծնվել եմ ես։

Անշարժացած կլանում եմ ողջ շարժունն իմ շուրջը, միամտաբար փորձում եմ գոնե ինչ-որ տեղ պահպանել մի օր վերջնականապես կանգ առնելիք կյանքը։ Ձայները դուրս են գալիս հասկանալիի սահմաններից. երբ պատրաստ եմ լսել կյանքը, ականջներս օրգանից վերափոխվում են մոգական ընկալիչի և ընդունակ եմ դառնում լսել այն միակ մեղեդին, որը արթմնի ժամանակ նոտաների վերածելու կարողություն չի ունենում ոչ մի կոմպոզիտոր։

Քայլում եմ, որ չկորեմ հոսքի մեջ։ Ոտքիս տակ ընկած քարի պատճառով սայթաքում եմ, բայց պահում հավասարակշռությունս։ Վերցնում եմ այն գետնից ու գետը նետում։ Իսկույն մտածում եմ՝ ափսոս էր։ Բայց չէ, գրպանումս ինձ սիրող այլ քարեր կան, դրանք ինձ տապալել չեն փորձել, եկել են ինձ հետ հազար տարբեր վայրերից, որոշները հասել հավաքածուիս՝ իրենց նմանների մեջ մնալով յուրովի տարբեր, մյուսները, որոնց հերթ չի հասել, դեռ գրպանումս են։ Սայթաքելուց հետո արթնացածի նման ամեն ինչ իրենց գույներով են աչքիս երևում։ Ես անմիջապես բաց եմ թողնված իրականության մեջ, բայց զարմանալի արագությամբ գործում է գրավիտացիան, ու ոտքերիս տակ բաբախող հողը ստիպում գիտակցել, որ լուսացույցի կանաչ լույսի տակ անցնել է պետք։

Վերջապես նկատում եմ մարդկանց։ Նրանք այնքան թափանցիկ են թվում, այնքան խոցելի, անցողիկ։ Մի հարված սրտին՝ էլ չկա։ Փողոցն անցնելիս գրպանիս քարերն իրար են զարկվում, ես ակամա շրջվում եմ գետի կողմը՝ ափսոս էր։

Այլևս չեմ վախենում, որ մի օր Մեկը կբացի աչքերը։ Քարերը հիշողություններ պահել գիտեն, հենց նրանք էլ կասեն՝ ափսոս էր։

¹ Իտալիայի հարավում տարածված սնահավատություն

Երբեմն լուսնի աղոտ լույսի տակ,

Երբ հովը հուշիկ փեշերն է քաշում՝

Ալեկոծելով օվկիանը անհուն,

Հոգիս թռչնի պես վեր է սավառնում.

Իմ մեջ ծնվում է քաղցր մեղեդի, մի մեղմ եղանակ։

Եվ սոսիների սոսափյունը խորթ,

Հին ու մոռացված խրատի նման,

Մի պահ թվում է այնքա՜ն ավելորդ,

Բայց դառնում հանկարծ անչափ դուրեկան

Ու ներս է հորդում առանց մնացորդ։

Մեղեդուն այդ վայրի, հեթանոսական

Ձայնակցում են աստղեր ու լուսին,

Ժայռեր ու դաշտեր, մորեխ ու լուսան,

Բայց տիեզերքի մեծ համերգի մեջ

Անբիծ մաքրությամբ հնչում է մի ձայն,

Որ գեղգեղում է թռչունը ներսիս,

Ու ներդաշնակում այնքա՜ն միալար,

Այնպե՜ս երկնային ու լիակատար,

Որ ճանաչում եմ անունը քո խորթ,

Որ հին, մոռացված խրատի նման,

Մի պահ թվում էր այնքա՜ն ավելորդ…

Նոր տարվա սպասելիքներով,  քննական ծանրաբեռնվածությունից մի կերպ ազատված՝ վերջապես ժամանակ գտա երկու խոսքով ցույց տալու ընկերուհուս՝ Մարիամի ընտանեկան հավաքույթ-նախապատրաստումը գալիք տոներին, որն այնքան տպավորել էր ինձ։

Այդ օրը նա փոքր ինչ անհանգիստ էր, որովհետև ուզում էր և տնային գործերն ավարտել, և դասերը սովորել, և բաց չթողնել սպասված օրվա հետաքրքիր պահերը.

-Հեսա բոլորը հավաքվելու են մեր տուն։

Մեզ մոտ՝ Գավառում, այդ օրերին բոլորը հավաքվում են հիմնականում փախլավա պատրաստելիս, բայց երբ նրան հարցուփորձ արեցի, պարզվեց, որ բանն այլ է.

-Հատկապես սուջուխի (շարոցի) պատրաստումը մեր ընտանիքում մեծ արարողակարգ է,-պատմեց Մարիամը՝ թելած ասեղով ծակելով ընկույզների «փորիկները»,- Ամեն տարի այս օրերին, առավոտյան մաման նախապատրաստում է համեմունքների կապոցը և հետո դրանով խյուսը պատրաստում։ Այդ ընթացքում ես, քույրերս շարեր ենք անում, մինչև գալիս են տատիկը, մեծ քույրս իր ընտանիքով, հարևանները, և ընդհանրապես` ով պատահի։

Մի պահ դադար տալով՝ Մարիամը սկուտեղներ ու ափսեներ բերեց կողքի սենյակից և շարունակեց իր պատմությունը.

-Երբ շփոթը պատրաստ է լինում, մենք նախ տաք-տաք համտեսում ենք ու համի մասին կարծիքներ ասում,- ասաց նա ու մի ափսե տաք շփոթ ու ընկույզ հյուրասիրեց ինձ,- տատիկին միշտ համը չի գոհացնում, բայց մենք հավանում ենք։

Այնուհետև Մարիամի մայրն սկսեց շարերը թաթախել շփոթի մեջ ու կախել։

-Դե իհարկե, արդեն պատրաստի կախված շարերից մեկը պարտադիր պոկվում-ընկնում է,-հերթական շարոցի պոկվելու ժամանակ ծիծաղեց Մարիամն ու սկուտեղը ձեռքս տալով՝ հայտարարեց,- սա ամենազվարճալի պահն է։ Լավ խաղ է, արի խաղանք։ Պետք է այնպես անենք, որ գետնին չկաթկթի։

Ու մենք սկսեցինք սկուտեղները ձեռքներիս վազվզել կախված երկարուկ շարերի միջով։

Երբ ամեն բան պատրաստ էր, և հարևաններին հյուրասիրելու համար շփոթով լի մի-մի աման ձեռքներիս փողոց դուրս եկանք, Մարիամը չարաճճի ժպիտով մի բան փսփսաց.

-Գիտե՞ս, մի հետաքրքիր բան էլ կա։ Տատիկս միշտ ասում է, որ իրենն ավելի համով էր ստացվել,-մի պահ լիաթոք ծիծաղում է ու ավելացնում,- չնայած իր բաժինն էլ է մաման սարքում։

Էս էլ մեր շարոցների փոքրիկ, համեղ պատմությունը։ Սիրտներդ ուզեց, չէ՞։

Արդեն երրորդ օրն էր՝ անձրևը չէր դադարում. աշնան առաջին տեղումներն էին։ Շենքի երկրորդ հարկի պատշգամբում՝ կաթկթող տանիքի տակ, անհանգիստ թռչկոտում էր մոխրագույն, փողոցային մի կատու, որ փորձում էր հասնել ներսում կախված, բայց շեղ անձրևից թրջված լվացքին։ Նույն պահին ներքևում մեկը անձրևանոցը բացելու ապարդյուն ջանքերով շտապ կտրում էր փողոցը՝ ոտքերն անփութորեն ջրափոսերի զուգահեռ աշխարհները նետելով և, ավաղ, արդեն ոտքից գլուխ թաց։ Դարիվայր ճանապարհով հոսող ջուրը մեքենաների անդադար սլացքից չլմփալով՝ հասնում էր մայթերին, որոնց վրա արտացոլված նրբալույսերի մեջ միակ վառ երանգը դեղատան թռթռացող կանաչ լուսախաղն էր։ Աշխատանքային ժամն արդեն ավարտվել էր․ դեղատան դուռը կողպելուց հետո Անահիտը վազելով հասավ շքամուտքին, չորս հարկ բարձրացավ, շունչը տեղը բերեց, բացեց դուռն ու ներս անցավ։

-Մա՞մ,-ձայն տվեց, բայց արձագանք չստացավ և իրեն կարգի բերելուց հետո շուտով հյուրասենյակ մտավ։

Բազմոցի մի կողմում կուչ եկած, գլուխը դեպի աջ՝ սուր անկյամբ դուրս պարզած արմունկին` նիրհել էր մայրը՝ Մարգարիտան։ Կոկիկ հյուսքից դուրս պրծած մի փոքրիկ մազափունջ շոյում էր նրա այտը, հանգիստ միմյանց հպված թափանցիկ կոպերի տակից երևում էին երկնագույն գետակներ հիշեցնող մազանոթները, իսկ մուգ, երկար թարթիչները սև կամրջակների նման հասնում էին դրանց։ Դեմքն այնքան խաղաղ արտահայտություն էր ընդունել, ասես նա զուրկ էր ամեն տեսակ անհանգստությունից, իսկ շունչը մակընթացության ու տեղատվության նման համաչափ հոսքով մերթ փոքր-ինչ վեր էր ձգում թույլ մարմինը, մերթ նորից բաց թողնում։

Անահիտը նայում էր մորը։ Քնած մարդը երեխայի է նման․ երբ փակում է աչքերը, թուլացնում մարմինը ու դառնում անպաշտպան, դիմագծերը ևս մանկանում են, և նայողը կարող է կամ ոչնչացնել նրան, կամ պաշտպանել փորձել, անգամ երբ դրա կարիքը չկա։ Անահիտը զգուշորեն ծածկոցը նրա վրա գցեց, բայց, ինչպես ամեն անգամ, զգայուն կինն իսկույն բաց արեց աչքերը ու ծուլորեն ուղղվեց։ Նայելով աղջկան՝ նա ժպտաց իր ամենագեղեցիկ, մելանուշ ժպիտով։ Անահիտը նույնպես ժպտաց ու զննեց երազային անհոգությունից ակնթարթորեն արթնացած, հասունացած նրա դեմքը․ թավ, կամար հոնքերի տակից նրան էին նայում հոգնաբեկ ու փոքր-ինչ ուռչած աչքեր, որոնց վերին կոպերը խմորի նման ծալվել ու ցած էին թափվում։ Մաշկը գնալով կենդանացավ, կարմրեց, բայց ժպտալու պահից բերանի ու աչքերի շուրջ առաջացած օղակաձև խորշերը չանհետացան, անգամ երբ նա դադարեց ժպտալ, իսկ մազերն ուղղելիս ցավագին կծկումով մի ձեռքն իջեցրեց և մյուսով շարունակեց կարգի բերել իրեն՝ աչքը պատուհանից չկտրելով։ Այժմ Մարգարիտային նայելիս հնարավոր չէր կռահել, որ նա հանգիստ քնից նոր էր արթնացել և ընդամենը երեսունհինգ տարեկան էր։

-Անձրև՞ է գալիս,- քիչ անց անհանգիստ հարցրեց նա։

-Ըհը,-սկուտեղը ձեոքին խոհանոցից գալով՝ պատասխանեց Անահիտն ու մորը փոխանցեց գոլորշի արտաշնչող սուրճի բաժակը։

Պատասխանն էլ ավելի վշտացրեց կնոջը, աչքերը կարմրեցին, մարմնով դող անցավ, դալկացավ արձանի նման։ Հիշեց ամռանն իրեն ու աշխարհը լքած ամուսնուն, նորից նայեց պատուհանից դուրս՝ հորդացող անձրևին, ձեռքը ճակատին մոտեցրեց ու ակամա բարձրաձայնեց մտքին եկածը․

-Հորդ մոտ պետք է գնանք։ Կոշիկին նստած փոշին տանել չէր կարողանում, ցեխերի մեջ ինչպե՞ս կդիմանա․․․

Փողոցն անցնելիս լուսացույցի անտանելի ծվծվոցի ներքո անփույթ մի քայլ և բոսորագույն սանդալի փոկը կտրվեց, ու մնացյալ ճանապարհը ստիպված էր մեկ ոտքը բոբիկ անցնել։ Նա կգերադասեր, որ ձմեռ լիներ, աղմկոտ ձյան ճրթճրթոցով տարված՝ իր առջև կտեսներ միայն տաք հագուստներով փաթաթված, պսպղուն աչքերով ինչ-որ ուրվականների և ստիպված չէր լինի հանդուրժել այդ շոգից մերկացած, անժպիտ, զգացմունք չարտահայտող դեմքերը։ Դեռ ոչ մի պահ չէր կարողացել ընտելանալ, հարմարվել այն տարածությանն ու ժամանակին, որում ծնվել էր, ինչպես ինքն էր ասում՝ հայտնվել պատահաբար։ Այժմ էլ մի պահ մտածեց, որ ոտաբոբիկ քայլելը, թերևս, ավելի հարմար է, բայց հանկարծ իրեն այդ տարօրինակ մտքի վրա բռնացնելով, ժպտաց։ Երբ հասավ մայթին, ձեռքը թեթև սահքով գլխին մոտեցրեց, հրաշեկ մազերն ազատեց կապանքներից ու, ծնկելով գետնին, մազակապն անցկացրեց ոտքի վրա այնպես, որ այն ոտքին կպած պահի իր անպիտան սանդալը, հետո վեր բարձրանալով՝ շարունակեց քայլել։ Թվում էր, թե բոլորի ուշադրությունն իրեն է սևեռված, բոլորն ականատես են իր ձախորդությանը, բոլորը պատրաստ են կարեկցել։ Ախ, ինչպե՜ս էր ատում այդ սին կարեկցանքը։ Թեև ոչ ոք չէր էլ նկատել, որ նրա ոտքի վրա ինչ-որ բան սովորականից տարբեր է, ոչ ոքի նա չէր էլ հետաքրքրում։

Փողոցից ծխի անտանելի, բայցև ախորժելի հոտ էր գալիս։ Մոտակա արագ սննդի կետից երկու աղջիկ դուրս եկան՝ ձեռքներում տաք-տաք բրդուճներ, կտրեցին նրա ճանապարհը, ու նրանցից մեկը, որն ավելի բարձրահասակ էր, անփութորեն կծեց բրդուճը։ Մատներին թափված մայոնեզը նրան զվարճություն պատճառեց, ու լիքը բերանով սկսեց քրքջալ և ինչ-որ բան պատմել մյուս աղջկան։ Տգեղ էր այդ ամենը։

Նա հանկարծ հիշեց, որ այդ բառով երբեմն իրեն էին նկարագրում։ Նա տգեղ էր։ Բայց տգե՞ղ էր արդյոք։ Ոչ, ամենևին, նա մնացել էր այնպիսին, ինչպիսին ի բնե էր, նա սիրում էր իրեն այդպիսին և օտար էր համարում ցանկացած շպար, ցանկացած ժամանակակից ու կարճակյաց նորաձևություն։ Բերա՞նն էր մեծ, գուցե ժպտալուց էր։ Նա չէր կարող չժպտալ, ժպտալու այնքա՜ն շատ պատճառներ ուներ։ Իսկ իր ժպիտի պատճառով իրեն սիրահարված երազկոտի տեղ էին դնում։ Ատամնե՞րն էին ծուռումուռ, ոչի՜նչ, նա այդպես էլ կարողանում էր ծամել, այդպես էլ իր ժպիտը հոլիվուդյան կթվար, եթե այն սրտաբուխ էր ու ազնիվ։ Շա՞տ էր բարձրահասակ, նիհա՞ր էր, կամ գե՞ր, հոգնած տե՞սք ուներ, լավ չէ՞ր հագնվում… Հիմարությո՛ւն։

«Երբ ես ծնվել եմ,- հիշում էր ամեն անգամ,-մայրս ինձ նայել ու հիացմունքով ասել է՝ լուսին է։ Լուսինը նրա համար կանացի գեղեցկությամբ օժտված ամենագեղեցիկ երկնային մարմինն էր։ Լուսինե. այդպես էլ կոչեց ինձ։ Գեղեցկության մասին դատելիս ու՞մ ավելի պետք է հավատամ, եթե ոչ մորս»։

Ավտոբուսի մեջ հրմշտոց էր։ Շոգի պատճառով բոլորն ավելի տաքարյուն էին դարձել. տղամարդիկ սկսեցին հայհոյել միմյանց, վարորդը բարկացավ, արգելակեց ու դուրս հրավիրեց նրանց։ Պատուհանից այն կողմ՝ սահող անշունչ շենքերն անուններ ունեին, նրանցից քչերն էին հայեր, անգլերեն բառերով ցուցանակները լղոզվում էին ապակուն, ապա կորչում էին, կորչում ընթացքի մեջ։ Ամեն ինչ իր կաղապարն ուներ այդ քաղաքում, մարդիկ պետք է տարբերվել փորձելու մոլուցքով միանման դառնային, կենդանիներին պետք էր զբոսնելու տանել՝ ճանապարհը ինքդ որոշելով, բառերն ու խոսքերը ասես հստակ սահմանված լինեին յուրաքանչյուր դեպքի համար, նույնիսկ բնության ամենահամառ ներկայացուցիչները՝ ծառերն էին այստեղ կաղապարված՝ ասֆալտի մեջ բացված մի կտոր հողով բավարարվելով։ Տգեղ էր այդ ամենը։

Լուսինեի համար ամեն մերժելի բան այդ օրն ընդգծված կերպով էր ներկայանում։ Պատճառն իր երազն էր։ Երազում նորմալ կյանք էր տեսել և չէր կարողանում առօրյա մղձավանջից արթնանալ ու դարձյալ այնտեղ հայտնվել։ Տեսել էր, թե ինչպես է բարակավիզ ու կապուտաչյա մանուշակներով պատված բլրակի հետևից արևը թևերը պարզած վեր ելնում՝ գրկելու կապույտը, հավերժությունը։ Նույն պահին գյուղական մի խրճիթում քնից արթնանալով ձեռքերը տարածել էր քնաթաթախ աղջնակը, որն շտապում էր բերքահավաքի գնալ ու բաց չթողնել ժամադրության այդ ծածուկ առիթը՝ գրկելու իր սիրեցյալին, հավերժությունը…

Երազից մանրամասներ չէր հիշում, բայց այն իր հետևից մանկություն հիշեցնող դաղձի բույր էր թողել, որ չէր առնում ոչ մի ասֆալտից։ Իսկ ու՞ր էր իր սիրելին, իր հավերժությունը։

-Անունս Լուսինե է,- ժպիտով ասել էր նրան առաջին հանդիպման ժամանակ, երբ թվացել էր, որ գտել է իրեն ամենահամապատասխան մարդուն այդ սխալ ժամանակներում։

-Քեզ Լյուսի կասեմ,-որոշել էր տղան անմիջապես։

-Օքեյ,-պատասխանել էր նա և միայն  հետո՝ փողոցն անցնելիս, լուսացույցի անտանելի ծվծվոցի ներքո վճռել, որ այլևս երբեք չեն հանդիպի։ Ապա անփույթ մի քայլ, և բոսորագույն սանդալի փոկը կտրվեց…

Կան հեղինակներ, որոնց գործերին մոտենալուց առաջ կարիք է զգացվում ծանոթանալու նրանց ապրած կյանքին, սիրելի հեղինակներին, նախընտրած երաժիշտներին, հոգեկան ու ֆիզիկական կացությանը՝ ստեղծագործության ծնունդի պահին, հոգևոր-կրոնական կողմնորոշմանը կամ նույնիսկ այնպիսի տերմինների ու ոլորտների, որոնց հետ այս կամ այն պատճառով առնչվել է հեղինակը։ Այդ մարդկանց թվին է պատկանում նաև գերմանացի նշանավոր գրող Հերման Հեսսեն։ Կա կարծիք, որ Հեսսեի գրելաոճը կամ իսկույն սիրվում է ընթերցողի կողմից, կամ բացարձակապես վանում նրան։ Պատճառը երևի թե դժվարամատչելիությունն է ու պատկերների հստակության բացակայությունը։ Երբեմն գիրքն ավարտելիս ես ինքս ինձ հարցնում եմ՝ իսկ ինչի՞ մասին էր այն։ Պատասխանները տարրալուծվում են երկու ուղղություններով․ մի կողմում պատկերն ու ապրումն է՝ բարդ ու դժվարահաս, մյուս կողմում սիմվոլը՝ պարզ ու ոչ մի ենթիմաստ չթելադրող։ Մարդկային գիտակցությունը սիրում է ամեն պարզ բան վերծանել բարդ կառույցների ու դրանցում խորհուրդ փնտրել, բայց շատ հարցերի պատասխաններ երբեմն հենց մանրուքների մեջ են։ Հեսսեին բնորոշ է նյութին, երևույթին երկու առանցքներով օժտելը՝ ներքին և արտաքին, արդ՝ նրա ստեղծագործությունները երբեմն սիմվոլիզմի ժանրից հեշտությամբ վերածվում են ինքնակենսագրականի։

Վերջին տարիներին միմիայն Հեսսե ընթերցելուց ու վերընթերցելուց հետո միայն համարձակությունս ներում է բարձրաձայնել իմ անձնական լուծումներից մեկը նրա «Ուխտագնացություն Արևելք» ուտոպիայի բովանդակության մասին, չնայած այն բանին, որ «բառերը չեն նպաստում գաղտնի իմաստների ըմբռնմանը, խանգարում են դրան»։

Հեսսե ընթերցելիս իմ ամենասիրելի պահը ծանոթագրություններում ինչ-որ բառի կամ արտահայտության բացատրությունները կարդալն է։ Այդ «արարողակարգի» շնորհիվ էլ ես մի բոլորովին այլ դիտանկյուն բացահայտեցի «Ուխտագնացություն Արևելքը» վերլուծելիս։ Նախ, հարկ է նշել, որ գրքում առկա են և իրական, և մտացածին կերպարներ ու տեղանուններ։ Մտացածին կերպարներից շատերն իր այլ ստեղծագործություններում հանդիպող կերպարներ են, որոնց կերտած հեղինակը այստեղ նրանց որպես ընկեր կամ ուղեկից է ներկայացնում։ Դրանցից մեկը Լեոն է, որը, ինչպես ենթադրվում է, եղել է նաև Հեսսեի սիրելի կատվի անունը։ Եթե հաշվի առնենք գրքում պատմվող իրական հերոսների մասնակցությամբ իրադարձությունների համընկնումները տվյալ շրջանում կամ նախկինում Հեսսեի կյանքում տեղի ունեցած իրադարձությունների հետ, կարելի է ենթադրել, որ Լեոյի կերպարը հենց իր կատվի վերամարմնավորումն է վեպում։ Այս դեպքում ինչի՞ մասին է գիրքը, որը կարելի էր բոլորովին այլ կերպ ընկալել։

Հեսսեն ունեցել է կրոնական, աստվածաբանական բազմաճյուղ հետաքրքրություններ, և չկան հավաստի տվյալներ, որ նա երբևէ որևէ կրոնի պատկանելիություն ունեցել է։ Արևելք ուխտագնացությունը՝ Լույսի, Ճշմարտության հասնելու ուղին, կյանքի ու երազանքի ճանապարհն էր՝ յուրաքանչյուրի համար անհատական ու տարբեր։ Այդ ճանապարհը հաղթահարելու միակ ուղեկիցը հուսահատությունն է, որը բացակայում է միայն արթնացածների ու երեխաների մոտ։

Կարծում եմ, Հեսսեն այդ հուսահատությունն զգացել է կամ պարզապես փորձել է ցույց տալ ամենապարզ օրինակով, երբ ենթադրենք, կորել էր իր կատուն, որին նա Լեո էր կոչում։ Նա այդ կորուստը ներկայացնում է այսպես․ «Որքան մեզ համար ավելի ու ավելի որոշակի էր դառնում նրա կորուստը, այնքան կարծես ավելի կարևոր էր դառնում նրա անհրաժեշտությունը»։ Այո, կատուն, երբ նրան կապվում ես, արժեքավոր ու հարազատ է դառնում, չնայած նրան միշտ որպես երկրորդական կերպար ենք ընդունում կյանքում (ինչպես Լեոյին, ով այս ստեղծագործությունում որպես ծառա էր ներկայացված)։ Լեոյի միջոցով Հեսսեն իրեն հատուկ այլաբանությամբ ներկայացնում է ծառայության ու սպասավորության փիլիսոփայությունը․ «Ինչը երկար է ուզում ապրել, պետք է ծառայի։ Իսկ ինչը իշխել է ուզում, երկար կյանք չի ունենում»։ Ահա կորստի գիտակցական հուսահատության մեջ նրանում արթնանում է վերստյան գտնելու հավատը, որն «ամրակայուն  էր ու վստահություն էր ներշնչում», և նա պնդում է, որ հավատն իրականությունից զորավոր է։ Լեոն կարողանում էր քաղցրահունչ մեղեդիներ սուլել (երևի թե ակնարկում է իր կատվի հաճելի մլավոցը, որը հնչում էր «անսովոր բարեբանությամբ ու բնականությամբ»)։ Հետաքրքիր է, որ տարիներ անց (իրականում դա կարող է ավելի փոքր ժամանակահատված եղած լինել) հեղինակը հենց սուլոցը ճանաչելով է գտնում Լեոյին, որը, սակայն, (ինչպես հատուկ է կենդանիներին) չի ճանաչում նրան։ Վերջինիս քայլվածքի նկարագրությունը կարդալիս կարելի է պարզապես մի պահ հիշել, թե ինչպես են քայլում կատուները․ «երանավետ քայլքով ցած էր ընթանում նա երեկոյան փողոցի միջով, հազիվ միայն լսելի, բարականերբան ոտնամաններով»։ Անտեսվելով իր երբեմնի ընկերոջ կողմից՝ հեղինակը հետևում է նրան թփերի միջով, որպեսզի չկորցնի տեսադաշտից։ Ի՞նչ կարող էր սովորեցրած լինել կատուն հեղինակին․ դե իհարկե, խաղալ։ Լեոն ասում է․ «Խաղը հենց ինքը կյանքն է որ կա, գեղեցիկ ու երջանկավետ կյանքը․․․»։ Երբ հեղինակը խնդրում, փորձում է հասկանալ, թե արդյոք նա իրո՞ք մոռացել է իրեն, Լեոն պատասխանում է, որ նա մարդկանց ճանաչողներից չէ, բայց օրինակ շներին, թռչուններին, կատուներին շատ լավ է ճանաչում։ Իսկ այնուհետև Լեոյի սուլոցի վրա հայտնվում է գելխեղդ մի շուն։ Հուսահատության մեջ հեղինակն ի վերջո գիտակցում է, որ Լեոն ընդհանրության մեջ էր գտնվում իրեն շրջապատող ամեն ինչի հետ, միայն ոչ իր հետ, չնայած այնքան սիրում էր նրան ու կարիքը զգում։

Այս պատկերները, սակայն պարզագույններն են, որոնք կարելի է նկատել այս փոքրածավալ, բայց թաքնախորհուրդ ստեղծագործության մեջ, որտեղ յուրաքանչյուր ընթերցող կարող է այլ նշանակություն ու խորություն որսալ։ Սա սիմվոլները կենսագրական դրվագների վերածելու անշուք մի փորձ էր, որը գուցե բնավ էլ իրականության հետ ընդհանուր եզրեր չունի, սակայն հեսսեասեր ընթերցողի համար, հավանաբար, նոր, անսովոր պարզ դիտանկյուն է:

Երեկոյի բույրն արդեն սփռվել էր ամենուր․ տոթը հետ էր քաշվել՝ տեղը զիջելով բարդիների սոսափի ներքո պարող տաք, ամառային քամուն։ Չորությունից բակի մի կտոր հողը ճաքճքել էր, ու չորացած խոտերի մեջ ուտելիք փնտրող կրիայի թափառումներն արդեն իզուր էին։ Խոհանոցից անշտապ գալով, կտրտած, կանաչ պղպեղը ձեռքերումս՝ բակ անցա, մոտեցա կրիային ու ավելորդ հանդիսավորությամբ այն շաղ տվի կենդանու առջև․

- Երկնքից մանանա իջնում է։ Գոնե դու հավատա։

Ապա տիրաբար կողպեցի դարպասը նրա վրա ու, թողնելով իր եզրավոր անսահմանության մեջ, դուրս եկա ու քայլեցի մոտակա հիվանդանոցի ուղղությամբ։

Արևի վայրէջքով պայմանավորված՝ փողոցներն այդ ժամերին մարդաշատ էին լինում։ Ամեն անցորդ իր բույրն ու ոտնահետքն էր թողնում փողոցում ու անցնում-գնում էր՝ անընդհատ թարմացնելով անծանոթ դեմքերն իմ հիշողության մեջ։ Այդ շարժի մեջ ու ամեն ինչի ցնդող ներկայությունում ամենամնայունը թերևս երկու տարեց հարևաններս էին, որոնց հանդիպում էի ամեն անգամ փողոցի այդ հատվածին հասնելիս։ Մեկը միշտ նստած էր կանգառում իր համար պատրաստված ստվարաթղթապատ, կարճլիկ պատի ծայրին, մյուսն էլ ամեն օր վերուվար էր քայլում փողոցի երկայնքով, որպեսզի պահպանի իր դեռևս շարժուն մկանները։ «Տարիքն ընկալելու երկու տարբեր օրինակներ են,- մտածում եմ,- մեկը՝ շատ անգամներ մահն աչք առած, դեռևս շարժման ու կյանքի է ծարավ, մյուսը՝ մշտապես լուռ ու գլխիկոր է, արհամարհանքով լցված դեպի առջևում խլրտացող ավտոմեքենաների հոսքը․ որոշել է, որ արդեն տարիքն առած մարդ է ու հոդացավեր է ներշնչել իրեն»։

Ակամա հիշեցի վերջերս աշխատավայրում գերմանացի հաճախորդի հետ ունեցած հեռախոսազրույցս։ Երբ նկատեցի, որ նա գրանցվել է ներդրումներ անելու համար, նա խոսափողից այն կողմ ծանր հոգոց արձակեց ու անտարբերությամբ պատասխանեց․

-Հիմա ես հիվանդանոցում եմ, մեկ է՝ վաղը մեռնելու եմ։ Ինչի՞ս է պետք․․․

… Հիվանդասենյակի հեղձուցիչ օդից ու բժշկական իրերի հոտից ազատվելու համար բուժքրոջը խնդրեցի կիսաբաց անել պատուհանը։ Նա, ում պետք է խնամեի, վերջապես կարողացավ քնել։ Միջանցքից լսվող հողաթափերի քստքստոցները հուշում էին, որ ինչ-որ մեկն ապաքինվում է, բայց սենյակի երկրորդ հիվանդը, որը վիրահատությունից հետո նոր էր պալատ տեղափոխվել ու դեռ ծանր էր շնչում, բոլորովին այլ բան էր քրթմնջում.

-Էս հիվանդանոցի ծառայությունները փաթեթով են։ Երեկ վերակենդանացման բաժնում էի, կարող էի և պալատ չհասնել։ Բայց դա էլ չի փրկում։ Էստեղ ընկնողը պետք է փաթեթից օգտվի։

Չէի հասկանում, թե ինչի մասին է խոսքը։ Գուցե հետվիրահատական հուզմունք էր։ Բայց մարդն ամեն անգամ բուժքույրի հեռանալուց հետո համառորեն իրենն էր պնդում.

- Ամեն ինչ արված է, որ մարդիկ շատ ժամանակ ու նյարդեր չծախսեն։ Լավ են մտածել, հիվանդին էլ անհանգստանալու տեղ չեն թողել։ Վիրահատարանը կա, հիվանդասենյակը՝ լավագույն դեպքում, անատոմիկը՝ կպած, սգո սրահը՝ երկու քայլի վրա, իսկ վերջին կանգառդ՝ մայթի մյուս կողմում։

Անտարբերությունիցս ասես զայրանալով՝ մարդը խոժոռվեց ու խնդրեց ավելի լայն բաց անել պատուհանը։ Անձրևում էր։ Բացելուց հետո, շերտավարագույրն ուղղելիս անձևի երկու տաք կաթիլ, քամու ձեռքից դուրս պրծած, պոկվեցին, ընկան մատներիս ու բացվածքից ավելի շուտ թաց ասֆալտի հոտը ներս լցվեց, քան անձրևի հեռավոր թարմության։ Փողոցի լույսերը թրթռալով մեկը մյուսի հետևից սկսեցին վառվել։ Գորշ լուսավորության ներքո, թթենիների ու ծիրանենիների սաղարթների միջով տեսողությունս ճամփի մյուս կողմում որսաց թրջված ու պսպղուն գերեզմանաքարերը ու դրանցից մեկի վրա (որը հակառակ մնացած գերեզմանաքարերի՝ դեմքով դեպի պատուհանն էր նայում) փորագրված տիկնոջ կծկված ժպիտը։

Մի պահ թվացող երկար դադարից ու ոչնչի մասին լուռ մտքերիցս հետո զգացի, որ  հիվանդի շունչը կտրվում է։ Դուրս վազեցի հերթապահ բժշկին կանչելու։

Նման դեպքերում, երբ ոչ աղոթել ես կարողանում, ոչ մտածել կամ օգնել ու հույսդ  հիվանդին իրենց հսկողության տակ առած բժիշկներն են, դու պարզապես քայլում ես նեղլիկ ու երկար միջանցքով, հենվում ես իրարից միայն համարակալումով տարբերվող մեկ այս դռանը, մեկ մյուսին կամ փորձում ես շշուկներ որսալ, որպեսզի մտածելու ինչ-որ այլ, ավելի թեթև բան գտնես։ Ահա կողքովս անցնում են երեք հոգի. մեկը՝ անվասայլակին նստած թմբլիկ, գունատ աղջնակ, մյուս երկուսը՝ հավանաբար նրա կրտսեր քույրը և նրանց մայրը։ Փորձում եմ հասկանալ, թե ինչ են խոսում.

-Շա՞տ է ցավում,- հարցնում է ամենափոքրը։

Գլխի թեթևակի շարժմամբ քրոջ պատասխանը կռահելով՝ նա նորից հարցնում է.

-Իսկ մաման էդ ցավին կդիմանա՞ր։

…Հիվանդասենյակի դուռը բացվեց, շրջվեցի, բժիշկները ինչ-որ բան քննարկելով հանգիստ քայլեցին միջանցքի հակառակ ուղղությամբ։ Միայն այդ ակնթարթին զգացի, որ կրծքավանդակումս ինչ-որ պահի բանտարկցած օդը հանկարծ դուրս հորդալ է ուզում. արտաշնչեցի։

Հերման Հեսսե

Աղոթք

Թող հույսս ինձնի՛ց կորցնեմ, Աստվա՛ծ, և ոչ Քեզնից,

Թող ճաշակեմ մոլորյալի ողջ վիշտն ու ափսոսանքը,

Թող տառապանքի բոցերն իմ մեջ թրթռան,

Եվ կրեմ ամեն անարգանք։

Մի՛ օգնիր դիմանալ, մի՛ օգնիր կատարելագործվել,

Ընդհակառակը՝

երբ ամեն բան կոչնչացնեմ իմ մեջ,

ցույց տուր ինձ, որ Դո՛ւ էիր դա,

Որ Դու՛ ես ծնել բոցն ու տառապանքը,

քանզի թե անգամ կործանվել կամ մեռնել ուզեմ,

մեռնել միայն Քո մեջ կարող եմ։

 

Քեզ նու՞յնպես ծանոթ է սա

Քեզ նու՞յնպես ծանոթ է սա.

Երբեմն ցնծության ուղիղ մեջտեղում՝

Ուրախ դահլիճում տոնի ժամանակ,

Դու հանկարծ լռել, հեռանալ ես ուզում։

 

Հետո թախտին ես պառկում դու անքուն,

Հանց մեկը՝ բռնկված բութ ցավով սրտի,

Եթերանում է ծխի պես քրքիջ, խնդություն,

Ու լալիս ես դու, անդադար լալիս…

Մի՞թե ծանոթ է նաև քո սրտին։

 

Բհագավատ գիտա

Պառկել եմ դարձյալ ժամեժամ անքուն,

Անմեկին վիշտ է պատել իմ հոգուն։

 

Աշխարհում տեսա մրրկվող կրակ ու մահ,

Տառապող, մեռնող, փտող անմեղներ հազար։

 

-Տե՛ս,-հնչեց իմ մեջ ձայնն հիշողության

Ժամին այդ մռայլ մենության։

 

Եվ մերժեցի ես պատերազմն իմ սրտում,

ինչպես անմիտ ցավերի կույր Աստծուն։

 

Այն ինձ փոխանցեց խոսքը խաղաղության

Աստվածների հնագույն գրքից հնդկական.

 

«Պատերազմն ու խաղաղությունը հավասար են կշռում,

Քանզի հոգու կայսրությանը մահը չի դիպչում։

 

Խաղաղության նժարը բարձրանա, իջնի,

Աշխարհի վիշտը, մեկ է, չի պակսի։

 

Ուստի պայքարի՛ր, մի՛ պառկիր այդպես,

Աստծո կամքն է, որ ուժերդ լարես։

 

Թե անգամ պայքարդ հազար հաղթություն տանի,

Աշխարհի սրտին այն հետք չի թողնի»։

 

Ես մարդկանց գիտեմ…

Մանկությունն այնքան խորն է ապրում որոշ հոգիներում,

Որ նրանցում  կախարդանքը լիովին չի փշրվում

Ապրում են կուրության մեջ՝ երազներով լցված,

Ու չեն յուրացնում ժամանակի լեզուն։

 

Վա՜յ նրանց, թե մի փորձանք  սարսափեցնի

Ու հանկարծ վառ իրականությամբ արթնացնի,

Մանկան հավատից, երազից վտարված՝

կնայեն անպաշտպան զազրանքին կյանքի։

 

Ես գիտեմ մարդկանց՝ պատերազմից զարթնած,

որ դեռ իրենց կյանքը կես չարած,

տառապում են արդեն վախով ու դողով,

մոլորվում ամեն ցնորում անթափանց։

 

Թվում է, թե այս անհույսների մեջ

Մարդկությունն իր արնախում հողերն է փնտրում,

Իր դաժանությունն ու փախուստը հոգու՝

սարսռում, ամաչում գիտակից դառնալ։

 

Գերմաներենից թարգմանեց` Մարիամ Տոնոյանը