Լուսանկարը` Անետա Բաղդասարյանի
1924 թվականն էր, ցեղասպանությունից հետո տատս ու պապս Թուրքիայից փախել էին Հունաստան և ամերիկյան նավերով պատրաստվում էին շարունակել ճանապարհը դեպի Նյու Յորք։ Երկար ճանապարհից հետո, երբ նավը հասավ ինչ-որ նավահանգիստ, պապս իր ուսերին վերցրեց տատիկիս, որ նա զննի տարածքը։ Տատս մի բարձր արձան տեսավ և կարծելով, որ դա Ազատության արձանն է՝ ասաց, որ հասել են Ամերիկա։ Իրականում, Մարսելում էլ կա նմանատիպ արձան, և նավից իջնելուց հետո միայն պարզ դարձավ, որ նրանք Մարսելում են։
Պետք էր արդեն ապրելու վայր գտնել, և քանի որ քաղաքից դուրս ավելի էժան էր ապրուստը, քան հենց քաղաքում, նրանք նստեցին ավտոբուս, որ գյուղ գնան։ Հունաստանում պապս մի քիչ ֆրանսերեն էր սովորել։ Վարորդին փորձում էր բացատրել՝ ինչ է ուզում, բայց միայն «գյուղ» բառը գիտեր։ Վարորդը գլխի է ընկնում, որ հայեր են, և ասում է, որ կտանի իրենց հայկական թաղամաս։ Սակայն ընթացքում մոռանում է և ուղղակի ինչ-որ տեղ իջեցնում։
Հայրս շատ քիչ բան է ինձ փոխանցել․ նրանք տանը խոսում էին թուրքերեն, իսկ տնից դուրս՝ ֆրանսերեն՝ հասարակությանը հեշտ ինտեգրվելու համար։ Այդ պատճառով հայրիկիցս միայն հայկական խոհանոցի մասին եմ մի փոքր սովորել։ Ազգանունս հայկական է, չնայած՝ շատ քիչ բան գիտեմ Հայաստանի և հայկական արմատներիս մասին։ Բոլորն ինձ ամեն անգամ ասում են, որ հայ եմ, իսկ ես ասում եմ՝ չէ, ինչ-որ չափով՝ այո, բայց մեջս հայկական ոչ մի բան չկա։ Բայց մշակույթը, հատկապես՝ հայկական երաժշտությունը, ինձ միշտ հուզել են։ Միշտ սիրել եմ սմբուկը, համեմը և հայկական սննդամթերքը առհասարակ։
Ի դեպ, ես Գայետան Պարսեհյանն եմ, ֆրանսիացի եմ՝ հայրիկիս կողմից հայկական արմատներով։ Ես զբաղվում եմ ձայնային ստեղծագործություններով՝ էլեկտրոակուստիկ երաժշտությամբ, որը Ֆրանսիայում անվանում են «կոնկրետ երաժշտություն»։ Այն օգտագործվում է առանց նկարի ֆիլմերի համար, այսինքն՝ երբ պատմությունը ներկայացվում է ոչ թե նկարների, այլ ձայների համադրությամբ։ Դրանք կարող են լինել ինչպես հասարակ իրերի ձայներ, այնպես էլ, օրինակ, երգող մարդիկ։ Մի խոսքով՝ ցանկացած ձայն կարող է օգտագործվել։
Երկար ժամանակ էր, ինչ ինքս ինձ հարց էի տալիս հայկական արմատներիցս, որոնք բավականին հեռու էին թվում։ Մտադրվել էի մի ծրագիր իրականացնել, որ առերեսվեմ դրանց։ Այդ պատճառով էլ եկա Հայաստան, որ ձայների միջոցով պատմեմ իմ նախնիների պատմությունը։ Արդեն մեկ ամիս է՝ այստեղ եմ, համագործակցում եմ տեղի երաժիշտների հետ, ձայնագրում եմ դրսի, փողոցի, բնության, անգամ եկեղեցու ղողանջների ձայները, որ ինչ-որ չափով ներծծեմ հայկական մշակույթը։
Ծրագիրը դեռ սզբնական փուլում է։ Հավաքել եմ դրա պարունակությունը՝ այն, ինչից կազմված է լինելու, և մնում է Ֆրանսիայում շարունակել գրելու գործընթացը։ Սակայն նախ պետք է որոշեմ՝ կոնկրետ ինչ եմ պատրաստվում անել։ Դեռ շատ հստակ չէ, ինձ ժամանակ է հարկավոր մտածելու, կարդալու բոլոր նշումները, որոնք ճանապարհորդելիս եմ արել, այն, ինչ սովորել եմ այստեղ։ Պետք է վերջնական որոշեմ և ինքս ինձ ասեմ, որ սա հենց այն է, ինչ պիտի անեմ։ Դրա հիման վրա պատմություն եմ գրելու, արտահայտելու եմ այն ձայնագրածս ձայներով։ Միգուցե զգամ, որ ինչ-որ բան պակասում է, որ պետք է վերադառնամ և նոր հնչյուններ ձայնագրեմ։ Դեռ շատ բան պետք է անեմ վերջնական արդյունքին հասնելու համար։
Ֆինանսապես ինձ ոչ ոք չի աջակցում։ Սակայն հաճախ դիմում եմ նախկին դասախոսիս օգնությանը, որ ուղղորդի ինձ, հուշի՝ ինչ անել։ Բարդ է մենակ գլուխ հանելը։
Առաջին հերթին՝ ինքս ինձ համար էի անում այս ծրագիրը։ Ցանկանում էի գտնել այն, ինչ մոտիկ է երակներումս հոսող արյանը, և միավորել գլխումս եղածի հետ։ Հետո փորձելու եմ, իհարկե, սրանով կիսվել, տարածել, միգուցե խոսել ներգաղթից, մարդկանցից, ովքեր ստիպված են բնակության վայրը փոխել և մնալ այդ ուրիշ երկրում, մարդկանցից, ովքեր որոշ չափով արմատախիլ են եղել։ Նաև պատմել, թե ինչպես է այդ ամենը եղել, զուգահեռներ տանել այսօրվա իրադարձությունների հետ, ինչպես, օրինակ, սիրիացի փախստականների դեպքում։
100 տարի առաջ հայերը փախել, եկել են Ֆրանսիա, գաղթել են շատ իսպանացիներ ու պորտուգալացիներ դարի սկզբում, որոնք բոլորը հիմա ֆրանսիացի են, լիովին ինտեգրվել են հասարակությանը։ Սակայն մեր օրերում, երբ սիրիացիներն են գաղթում, նրանց չեն ընդունում։ Չեմ կարողանում հասկանալ դա։
Ցանկանում եմ այս ամենով իրենց մտածելու տեղիք տալ, որ գաղթը նորմալ երևույթ է, հազարավոր տարիներ գոյություն է ունեցել։ Մարդիկ միշտ տեղափոխվել են մի վայրից մյուսը՝ խառնվելով իրար, ինչը նպաստել է էվոլյուցիային։ Հակառակ դեպքում մենք չէինք զարգանա, կմնայինք նույն տեղում, առաջընթաց չէր լինի։
Ես ինձ ասացի, որ ավելի հեշտ կլինի հանդիպել Հայաստանի հայերին, քան Թուրքիայի։ Հատկապես հիմա՝ Էրդողանի կառավարման ժամանակահատվածում, Թուրքիա գնալու կարիքը չեմ զգում։ Նույնիսկ եթե մի օր ցանկանայի այցելել այն քաղաքները, որտեղ ընտանիքս է ապրել, հիմա ես չեմ ուզում գնալ և գումար ծախսել Թուրքիայում, որովհետև Էրդողանի կառավարությունն ինձ շատ է նյարդայնացնում։ Չնայած դրան՝ սիրում եմ թուրքերին, շատ թուրքերի եմ ճանաչում, որոնք անկասկած հրաշալի մարդիկ են։ Ինչ վերաբերում է ծրագրիս, ավելի հեշտ էր շատ հայերի գտնել այստեղ՝ Հայաստանում։
Լեզուն այն հիմնական դժվարությունն է, որին հանդիպել եմ։ Ես հայերեն չգիտեմ, կարողանում եմ ասել «բարև», կարող եմ հաշվել, մի քիչ հաղորդակցվել թվերով, բայց ոչ ավելին։ Լեզուն, որովհետև Երևանում շատ են անգլերեն իմացողները, նույնիսկ կան մարդիկ, ովքեր ֆրանսերեն գիտեն, բայց Երևանից դուրս մարդիկ խոսում են միայն հայերեն կամ ռուսերեն։ Իսկապես դժվար է խոր թեմաների շուրջ զրույց վարել։ Կարող ենք մի կերպ իրար հասկանալով ուտելիք կամ քնելու տեղ գտնել, ժպիտներ փոխանակել, բայց սոցիալական վիճակի, քաղաքականության, մշակութային թեմաներից դժվար է խոսել։ Կարողացել եմ բացատրել, որ հայրս հայ է, ընտանիքս ապրել է Լիոնում և Մարսելում, նման փոքր բաներ։ Ոմանք էլ պատմեցին, որ իրենց երեխաներն ապրում են Ռուսաստանում։ Եթե վերադառնամ, առաջին հերթին կսկսեմ հայերեն սովորել։
Հայաստանը հիանալի երկիր է։ Այստեղ բոլորը, ում հանդիպեցինք, հոյակապ մարդիկ են։ Տեսարանները նույնպես շատ գեղեցիկ են։ Միգուցե այդքան էլ լավ ժամանակ չեմ ընտրել․ ծառերը տերևաթափ են եղել, ամեն ինչ շագանակագույն է, բայց ես պաշտում եմ սարերը և ուզում եմ ավելի շատ ոտքով քայլել Հայաստանով։ Բնությունը շատ գեղեցիկ է։
Ֆրանսիայի հետ համեմատելիս՝ ամենաակնհայտ տարբերությունը, կարծում եմ, կյանքի մակարդակն է։ Հայերը ավելի աղքատ են, քան ֆրանսիացիները, սակայն դրան հակառակ՝ տպավորություն է ստեղծվում, որ հայերը շատ ավելի լավ կյանքով են ապրում։ Այն սնունդը, որ այստեղ օգտագործում են, ավելի առողջարար է, մրգերն ու բանջարեղենը առանց պեստիցիդների ու քիմիկատների են։ Այստեղ կարողանում են վայելել պահը։ Ֆրանսիայում բոլորը զբաղված են միայն աշխատանքով և ժամանակ չեն գտնում նստարանին նստելու և իրենց շրջապատող մարդկանց հետ քննարկումներ անելու կամ էլ փողոցում մեկին հանդիպելով՝ հրավիրելու միասին սրճելու։ Ցավոք, մենք ունակ չենք նման բան անել։
Ինչպե՞ս ասեմ, այստեղ ինձ շատ-շատ-շատ-շատ լավ են ընդունել։ Հանդիպել ենք մարդկանց, ովքեր առաջին հայացքից շատ ջղային ու լուրջ են թվացել, բայց պարզվել է, որ իրականում շատ բարեհամբույր են։ Եվ ամեն անգամ, որ Երևանից դուրս էինք գտնվում, մեզ հյուրընկալողներն ամեն ինչ անում էին, որ մեզ լավ զգանք։
Մի օր գնացինք Բյուրականում զբոսնելու, ուզում էինք աստղադիտարան այցելել։ Փնտրում էինք ներս մտնելու ավելի էժան տարբերակներ, երբ մի ծերունի իր որդու հետ մոտեցավ։ Նա անմիջապես մեզ հրավիրեց իրենց տանը սրճելու։ Դե, հայկական սուրճն էլ միայն սուրճ չէ․ մրգեր, սուջուխ, շոկոլադ, հյութ ու էլի, ու էլի նոր բաներ են ավելացնում սեղանին։
Շատ ենք այսպիսի մարդկանց հանդիպել, ամենաքիչը երեք անգամ հրավիրել են սուրճ խմելու այդ օրը։ Հանկարծակի, բայց հանճարեղ պահեր էին։ Սա Հայաստանի հիանալի հյուրընկալությունն է։
Իմ պատմության մաս դարձավ նաև Գրիգոր պապիկը Բյուրականից, որն իր երիտասարդ տարիներին հարսանիքներին դուդուկ է նվագել։ Երբ հանդիպեցինք նրան, այգում գործ էր անում, 93 տարեկանում առանց դժվարության աստիճան էր բարձրանում։ Երբ ասացինք, որ երաժիշտ իրանացի ընկեր ունենք, անպայման ուզեց նվագել մեզ համար, դե՜, մի քանի անգամ խնդրելուց հետո։ Վերջին անգամ 15 տարի առաջ էր դուդուկը ձեռքը վերցրել, բայց նույնիսկ այդ տարիքում հաջող նվագեց։
Բայց էլի նման շատ պատմություններ եղան, հաճելի հանդիպումներ, զվարճալի և գեղեցիկ դեպքեր։ Սա առաջին երկիրն է, որտեղ ինձ ամենուրեք ապահով եմ զգում, ինչը չեմ կարող ասել Մարսելի և Հարավային Ամերիկայի երկրների մասին, որտեղ պետք է միշտ ուշադիր լինես իրերիդ ցանկացած վայրում։ Աստեղ նման բան չես տեսնի։
Հարցազրույցը վարեցին Անուշ Դավթյանը և Անետա Բաղդասարյանը
