«Մուլտիպլիկացիան չունի սահմաններ»,-
մուլտիպլիկատոր Ստեփան Անդրանիկյան

Մեկ տարի առաջ մեզանից հեռացավ մուլտիպլիկատոր Ստեփան Անդրանիկյանը: Շատ տարիներ առաջ նա «Մանանա» կենտրոնի հյուրն էր:  Ստեփան Անդրանիկյանը մեր կողմից վաղուց սիրված մուլտֆիլմերի («Վին պինգվինը», «Կախարդական լավաշը», «Լիլիթ» և այլն) նկարիչ-ռեժիսորն է և գեղարվեստական ֆիլմերի («Նռան գույնը», «Մենք ենք, մեր սարերը» և այլն) բեմադրող նկարիչը: Այսօր ձեզ ենք ներկայացնում Ստեփան Անդրանիկյանի հետ «Մանանա» կենտրոնի հանդիպում-հարցազրույցը, արված 2003 թվականին:

-Ինչպե՞ս է ծագել և զարգացել մուլտիպլիկացիան Հայաստանում: 

-Առաջին մուլտը նկարահանվել է 1937 թվականին կինոռեժիսոր Լևոն Ատամանովի կողմից: Նա ազգությամբ հայ էր, բայց բնակվում էր Մոսկվայում: Համո Բեկնազարյանը` «Հայֆիլմի» այն ժամանակվա տնօրենը, հրավիրում է նրան Մոսկվայից և առաջարկում մեր կինոստուդիայում մուլտֆիլմ նկարել: Եվ ահա, նրա նկարած մուլտֆիլմն էլ` «Շունն ու կատուն», եղավ առաջինը մեր իրականության մեջ: Մուլտֆիլմը, իհարկե, սև ու սպիտակ էր, ինչպես և այն ժամանակվա բոլոր ֆիլմերը:

Առաջին հայկական գունավոր մուլտֆիլմը նկարվեց 1940-41 թվականների ընթացքում: Վերնագիրն էր` «Կախարդական գորգը»: Հայկական առաջին գունավոր մուլտֆիլմի ռեժիսորը նույնպես Լևոն Ատամանովն էր: Հայրենական պատերազմի ժամանակ վերջինս գնաց ճակատ, և գործն ընդհատվեց: 1956թ. մուլտֆիլմեր սկսեց նկարել Վալենտին Պոդպոմոգովը, որը տաղանդավոր նկարիչ էր («Ջութակը ջունգլիներում», «Լուրդալուր» և այլն): Ես ինքս մուլտֆիլմեր սկսել եմ նկարել 1940-ականներին: Ողջ գործունեությանս ընթացքում նկարել եմ մոտ տասը ֆիլմ` մեծ մասը երեխաների համար: Նկարահանածս վերջին գործը «Անհնչելին» է` Վրթ. Փափազյանի համանուն ստեղծագործության սյուժեի հիման վրա:

-Ձեր առաջին մուլտֆիլմը ո՞րն էր:

-Առաջին մուլտֆիլմը կոչվում էր «Արևի հարսնացուն», որը կառուցված էր մի լեգենդի, հորինվածքի վրա: Համամիութենական կինոփառատոնում այն արժանացավ երկրորդ մրցանակի: Նաև` ինձ տվեցին Ստալինի անվան մրցանակ:

-Ե՞րբ Դուք հասկացաք, որ ուզում եք հենց մուլտֆիլմի նկարիչ դառնալ, ինչպե՞ս հասկացաք, որ հենց մուլտֆիլմ եք ուզում նկարել և ոչ մեծ կինո: 

-Ես ոչինչ էլ չհասկացա իրականում, ուղղակի միանգամից սկսեցի գործել: Երկար տարիներ ես աշխատել էի մեծ կինոյում` որպես նկարիչ-բեմադրող: Մոտ 30-32 ֆիլմերի համագործակցել եմ: Երբ Վալենտին Պոդպոմոգովը թողեց մուլտֆիլմի բնագավառը, մենք նկարահանող խումբ չունենինք, մասնագետներին Մոսկվայից էինք հրավիրում մեծ մասամբ: Գալիս էին շատ լավ մուլտիպլիկատոր-վարպետներ, նկարում էին ֆիլմը և թողնում- գնում: Իսկ մենք մասնագիտական կադրեր չունեինք այս ասպարեզում: «Հայֆիլմի» տնօրենն առաջարկեց ինձ մուլտֆիլմ նկարել: Պետք է ասեմ, որ ինստիտուտից դեռ ինչ-որ չափով կապված էի նկարչության բնագավառի հետ: Ես ավարտել եմ Մոսկվայի կինոինստիտուտը: Մենք անցել էինք «Մուլտիպլիկացիոն կինո» առարկան, և ես գիտեի, թե ինչպես է դա արվում, մանավանդ որ, ինքս նկարիչ էի: Կնոջս հայրը` Ալեքսանդր Իվանովը, մուլտիպլիկացիոն կինոյի հայտնի ռեժիսոր էր: 1930-ական թվականներին է սկսել նկարել («Կվարտետ», «Ներկված աղվեսը», «Կուկուրուզնիցա». վերջինը հատուկ Նիկիտա Խրուշչովի պատվերով է արել): Իվանովն անընդհատ ձգում էր ինձ դեպի իր կողմը, ուզում էր, որ ավարտելուց հետո մնամ Մոսկվայում և աշխատեմ իր հետ մուլտիպլիկացիայի բնագավառում: Եվ ահա, երբ «Հայֆիլմից» ստացա մուլտֆիլմ նկարելու առաջարկ, համաձայնեցի: Այդպես էլ նկարեցի «Արևի հարսնացուն»: Բայց մի մուլտֆիլմով կանգ չառա: Հետո նկարեցի «Վին պինգվինը», «Կախարդական լավաշը», «Լիլիթը» (Ավ. Իսահակյանի պոեմի հիման վրա) և այլն: Հիմա շատ հազվադեպ են ցուցադրվում այս ֆիլմերը, այսօրվա հեռուստատեսությունը ողողված է արտասահմանյան մուլտֆիլմերով, որոնք շատ հաճախ մեր երեխաներին այնքան էլ հասկանալի չեն: Մեր ֆիլմերը շատ լավն էին, դրանք երեխաների մեջ սերմանում էին բարության գաղափարը, չարի և բարու պայքարը, որտեղ բարին անպայման հաղթում է:

-Իսկ ինչպե՞ս ծնվեց «Կախարդական լավաշի» մտահղացումը: 

-Կա մի շատ հետաքրքիր գրող` Աշոտ Սահրադյան, որը նաև իմ ընկերն է: Նա ապրում է Մոսկվայում: Մի անգամ, երբ Հայաստան էր եկել, նստած զրուցում էինք, ասաց` ես ունեմ մի պատմվածք լավաշի մասին, և պատմեց ինչ-որ բաներ: Այնպես ստացվեց, որ միասին էլ սցենարը գրեցինք: Սյուժեն պարզ է: Նաղաշը մեծանում է առանց հայրիկի. հայրը զոհվել է պատերազմում: Մայրը լավաշ էր թխում սրա-նրա տանը, և ամեն անգամ թխելիս նրան էլ մի լավաշ էին տալիս, և այդպես էլ ապրում էին: Երբ Նաղաշը նորածին էր, մայրը նրան լավաշի մեջ է փաթաթում` բարուրի փոխարեն: Սա խորհրդանշական է. Նաղաշը հացի մեջ է, հացով է մեծացել: Նաղաշը ճամփորդում է աշխարհով մեկ, փնտրում է իր բախտը և չի կարողանում գտնել: Բայց բախտավոր լինելու համար պետք է ապրես քո երկրում, քո երկրի համար ստեղծագործես, հաց թխես, և այդ հացը լինի քեզ ու քո շրջապատին օգտակար: Այն ժամանակ պանդխտությունը հայերի ցավն էր, շատերը գնում էին Հայաստանից: Այդ առումով մուլտֆիլմը շատ արդիական է նաև այսօր: Հիմա էլ կան շատ նաղաշներ, որ գնացել են դեռ երեխա հասակում, չեն վերադարձել, և նրանցից շատերը մոռացել են իրենց արմատները: Ֆիլմի իմաստը նրանում է, որ ավելի լավ է ապրես քո հայրենի հողի վրա` թո՛ղ մի քիչ դժվար ապրես, բայց քաղցր է հայրենի հողը: Չգիտեմ` ինչքանով հանդիսատեսն ընկալեց մուլտֆիլմի բուն իմաստը, բայց մեր հիմնական նպատակը մեկն էր` բացատրել, որ բախտը կարող է հենց հայրենիքում լինել:

-Ի՞նչ է կատարվում այսօրվա հայկական մուլտիպլիկացիայում: 

-Հայկական մուլտիպլիկացիայում այսօր չունենք արարիչ ստուդիա: Քաոսային վիճակում է արդի մուլտիպլիկացիան: «Հայֆիլմի» տնօրենն ինձ առաջարկել է վերականգնել ստուդիան, բայց պայմաններ չկան: Միայն ցանկությունը քիչ է: «Դու սկսիր,- ասում է,- մենք կանենք»: Բայց ինչպե՞ս սկսել: Չէ՞ որ դրա համար էլ միջոցներ են հարկավոր: Կար ժամանակ, որ «Հայֆիլմը» նկարում էր տարեկան 10-15 մուլտիպլիկացիոն ֆիլմ: Իսկ հիմա բազա չկա, ամեն մեկն իր համար է աշխատում, մուլտֆիլմերը պատվերով են նկարվում` հիմնականում գովազդների, երբեմն էլ, երաժշտական տեսահոլովակների տեսքով, բայց դրանք արվեստ չներկայացնող գործեր են: Ի դեպ, նշեմ, որ հիմա գործող այդ մասնավոր կինոստուդիաների աշխատակիցներից շատերը իմ նախկին աշակերտներն են` Ռոբերտ Սահակյանց, Ստեփան Գալստյան: Այժմ Արման Մանարյանը նկարում է «Սասունցի Դավիթ» մուլտֆիլմը, շատ լուրջ ֆիլմ է: Բայց նա մուլտֆիլմի նկարիչ չէ, մուլտիպլիկատոր չէ, Վարդան Գալստյանն է նրան օգնում այդ հարցերում: Այդ մասշտաբի ֆիլմ նկարելու համար հարկավոր է 8-9 հոգի, բայց, փաստորեն, նկարների վրա ընդամենը մեկն է աշխատում, դրա համար էլ գործը դանդաղ է առաջ գնում:

-Իսկ ինչպիսի՞ն պետք է լինի մուլտիպլիկացիոն ֆիլմի ռեժիսորը: 

-Անիմացիոն ռեժիսորը պիտի անպայման նկարիչ լինի: Դա առաջին նախապայմանն է: Լավ ռեժիսորն ինքը պիտի նկարի, կադրավորումներն անի: Կա նաև մասնագիտություն` մուլտիպլիկացիոն կինոյի նկարիչ, իհարկե: Այս տարի Թատրոնի և կինոյի ինստիտուտում հավաքվել է մի 10 հոգանոց կուրս: Նրանք սովորում են հենց այս մասնագիտությունը: Ես նրանց դասավանդում եմ, սովորեցնում, շատ լավ գիտակցում եմ, որ միայն ամենաընդունակները հետագայում կդառնան մուլտիպլիկացիոն կինոյի ռեժիսորներ: Մուլտիպլիկացիոն կինոն այն բնագավառն է, որը չունի սահմաններ` կատարելու իմաստով: Ամեն ինչ կարելի է նկարել մուլտիպլիկացիոն կինոյում, ամեն առարկա կարելի է կենդանացնել, շարժել: Դա կախված է այն բանից, թե ով է անում տվյալ ֆիլմը, ինչքանով է նա ընդունակ, ինչքանով է նրա երևակայությունը զարգացած, ինչքանով վառ երևակայություն ունի, ըստ այդմ էլ նա կարող է նկարել մուլտֆիլմ` սկսած ամենահասարակ բաներից մինչև բարդ սյուժեներ:

-Ձեր ուսանողների մեջ Դուք տեսնո՞ւմ եք պոտենցիալ, կարո՞ղ են նրանք հետագայում լավ մուլտիպլիկատորներ դառնալ: 

-Ես նրանց հետ ընդամենը երկու ամիս է, ինչ աշխատում եմ: Դեռ բավարար չափով չեմ ճանաչում, որ կարողանամ ամբողջական պատկերացում կազմել նրանց ապագայի մասին: Կան երկու-երեք հոգի, որոնց մեջ նշմարվում է մուլտիպլիկացիոն կինոյի նկարչի ջիղը, բայց մյուս յոթի առումով դեռ ոչինչ պարզ չէ: Աշակերտ պատրաստելը շատ դժվար ու պատասխանատու գործ է:

-Ինչպե՞ս եք վերաբերվում արտասահմանյան մուլտերին: Կա՞ն նրանց մեջ լավ ֆիլմեր, ձեր կարծիքով: 

-Իհարկե, շատ կան: Արտասահմանյան երկրներում մուլտը մեծ զարգացում է ապրում: Մանավանդ, Ճապոնիայում: Այնտեղ հիմա անցել են մուլտֆիլմեր նկարելու համակարգչային եղանակի, հին եղանակները շատերն արդեն չեն ընդունում: Ճապոնիան տարեկան 800 մուլտֆիլմ է նկարում նորագույն մեթոդներով: Դիսնեյի մուլտերի մեջ կան շատ լավերը ` «Բեմբին», «Միկի Մաուսի արկածները»: Նրա ֆիլմերն իսկապես հիացմունքի են արժանի` ուրախ, երեխաների համար չափազանց հետաքրքիր:

-Ինչպե՞ս է նկարվում մուլտֆիլմը, ինչի՞ց են սկսում: 

-Երբ կա գաղափարը, պատրաստի սցենարը, սկսում են նկարել: Ռեժիսորը ողջ ֆիլմի համար ըստ սցենարի անում է կադրանկարներ` մոտ 300-350 կադր 10 րոպեանոց մուլտֆիլմի համար: Եվ այդ կադրերի հիման վրա նկարիչ-բեմադրողը ամեն նկարը մի քիչ մեծացնում է, և կադրն սկսում է շարժել: Փուլերով նկարելիս շարժում ենք ստանում: Մեկ վայրկյանում գնում է 24 կադր, այսինքն` 24 նկար պետք է նկարել, որպեսզի մեկ վայրկյան շարժում լինի: Ուրեմն` քանի կադր պետք է նկարել 10 րոպեանոց ֆիլմի համար… Սկզբում նկարվում է ֆոնը և հետո վրայից դրվում է պերսոնաժը և շարժվում: Նկարիչը ստեղծում է պերսոնաժը, մուլտիպլիկատորն էլ շարժում է նրա պերսոնաժը: Կենդանիների պերսոնաժները մուլտերում մարդկանց են հիշեցնում: Մինչև իսկ թփերին, քամուն կարելի է մարդկային կերպարանք տալ և շարժել: Առավել դժվար է ստանալ պերսոնաժների շարժումը, որովհետև պերսոնաժը, առանց փոխելու իր արտաքին տեսքը, պետք է շարժվի, քայլի, սահուն պետք է լինեն նրա շարժումները:

-Ձեր կարծիքով, որո՞նք են անիմացիայի լավագույն դպրոցները: 

-Հիմա ստուդիաները շատ-շատ են, և դժվար է առանձնացնել մի որևէ ստուդիա: Դժվարանում եմ ասել, թե որին կարող եմ նախապատվություն տալ… Շատ լավն են ֆրանսիական մուլտերը:

-Ո՞վ է Ձեր սիրած մուլտիպլիկատորը: 

-Որպես բարձրակարգ մասնագետ` գնահատում եմ Վլադիմիր Կուշինիրովին: Նա աշխատել է ինձ հետ «Արևի հարսնացուն» մուլտֆիլմում, ձիերի կռիվն է արել, այն պատկերը, երբ կրակները Արևից պոկվում են, դառնում ձիեր և իջնում ներքև: Շատ տաղանդավոր նկարիչ է, պատկերն էլ հոյակապ է արված: Կան շատ մուլտիպլիկատորներ, որոնց հետ չեմ աշխատել, մոտիկից չեմ ճանաչում, բայց շատ եմ հավանում նրանց գործերը: Օրինակ` Ռոման Կաչանովը, որը շատ բարդ ֆիլմեր է նկարել: Նա թե՛ որպես մուլտիպլիկատոր, թե՛ որպես ռեժիսոր շատ լավն էր: Շատ լավ ռեժիսոր է եղել Խիտրուկը («Վիննի Թուխ»):

-Կա՞ արդեն նկարահանված այնպիսի մուլտֆիլմ, որը Դուք չեք նկարել, բայց շատ կուզենայիք ինքներդ այն նկարած լինել, ասեիք` ափսոս, որ ես չեմ արել: 

-Դժվար հարց է: Չէ, այդպիսի բան դժվար թե լիներ:

-Ի՞նչ կիսատ, չիրագործված պլաններ ունեք: 

-Առաջին հերթին` նշեցի` դասավանդում եմ Թատրոնի և կինոյի ինստիտուտում: Դա շատ դժվար և պատասխանատու գործ է: Բացի այդ, ես նկարիչ եմ. ամեն օր աշխատում եմ արվեստանոցում, նկարում: Վերջերս Նկարիչների տանը կազմակերպվել էր իմ անհատական ցուցահանդեսը` միայն դիմանկարներն էին ցուցադրվում: Հետագայի համար պլանավորում եմ էլի ցուցահանդես բացել:

Ութ տարի առաջ էր այս հանդիպումը: Նրանք, ովքեր գալիս էին «Մանանա», հենց մուտքի մոտ իր փոքրիկ պարտեզում տեսնում էին պարոն Վարուժանին, որը բարեհամբույր ժպտալով, պարսկահայի իր առոգանությամբ ողջունում էր նրանց.

-Բարև ձեզի, բարև ձեզի… Ինչպե՞ս եք, լա՞վ եք…

Արդեն բարի ու լավ ընկերներ էինք դարձել, և մի օր էլ որոշեցինք հենց պարոն Վարուժանի հետ հանդիպում անցկացնել և հարցազրույց վարել: Հիմա պարոն Վարուժանը չկա, իր փոքրիկ պարտեզն էլ ամայացել ու այլևս չի ծաղկում: Ցավոք, չկա նաև այս հանդիպումը գրի առնող «Մանանայի» մեր լուսավոր սաներից մեկը՝ Սեդա Խուբլարյանը: Կյանքն անարդար է: Տարիներն անցնում են, ու այսօր հիշեցինք այս հանդիպումը:

Ճարտարապետ Վարուժան Ծառուկյան

Վարուժան Ծառուկյանը ծնվել է Թեհրանում, կյանքի մեծ մասն ապրել է Միացյալ Նահանգներում, իսկ վերջին տասը տարին ապրում է Հայաստանում: Ինչպես ինքն է ասում, արմատները կանչեցին: Նա ունի միաժամանակ երեք մասնագիտություն` ճարտարապետ, շինարար և նկարիչ: «Ճարտարապետները ստեղծագործող անհատներ են»,- ասում է պարոն Ծառուկյանը: Եվ իսկապես այդպես է: Նա ստեղծագործական մոտեցում է ցուցաբերում իր յուրաքանչյուր նախագծին: Եվ ընդհանրապես, ամեն ինչում էլ ստեղծագործում է, նույնիսկ իր և հարազատների համար ուտելիք պատրաստելիս, ինչը, ի դեպ, նա շատ է սիրում: Սիրում է նաև իր տան բակում ծաղիկներ աճեցնել:

-Ինչո՞ւ տեղափոխվեցիք ԱՄՆ:

-Ես ծնվել եմ Թեհրանում: Այնտեղ ֆրանսիական դպրոց եմ հաճախել: 18 տարեկանում որոշեցի մեկնել ԱՄՆ` ուսում ստանալու: ԱՄՆ-ում պետք է աշխատեի, որովհետև հայրս հնարավորություն չուներ ուսման համար վճարելու: Առաջին տարիներին աշխատեցի մատուցող և քանի որ գիտեի ֆրանսերեն, աշխատանքի անցա բարձր մակարդակի ռեստորանում: Դժվար է եղել, իհարկե, բայց հիմա, երբ հետ եմ նայում, տեսնում եմ, որ կյանքիս ամենալավ ժամանակն էր: Կեսօրից մինչև ուշ գիշեր աշխատել եմ, հետո եկել եմ տուն, դաս եմ արել և առավոտյան նորից գնացել համալսարան: Երբ ավարտեցի համալսարանը, սկսեցի աշխատել ուրիշի համար, քանի որ դեռ կառավարական քննություն չէի հանձնել: Երկու տարի էլ դա տևեց, որից հետո ինքս իմ ձեռնարկությունը բացեցի, որը գտնվում էր Լոս Անջելեսում: Փաստորեն, 27 տարեկանից սկսեցի ինքնուրույն մասնագիտությամբս աշխատել: Հետո երկու տարի անց ամուսնացա: Չորս երեխա ունեմ: Աշխատանքում բախտս բերեց, որ մի ճանաչված դերասան իր տան համար նախագիծ պատվիրեց ինձ: Երբ նրա պատվերը կատարեցի, թերթերում գրեցին այդ մասին, որովհետև նա այդ տարի «Օսկարի» արժանացավ: Դրանից հետո աշխատանքս լավացավ:

-Իսկ ինչո՞ւ որոշեցիք տեղափոխվել Հայաստան: 

-Տասը տարի առաջ հայրենիքս կանչեց, արմատներս կանչեցին: Ես, հավատացե՛ք, իմ կյանքում ամեն ինչ արել եմ՝ թե՛ ուսման առումով, թե՛ աշխատանքի առումով: Ես նյութապաշտ չեմ: Ինձ այլևս պետք չէր այն ամենը, որ մնալով ԱՄՆ-ում` կարող էի ստանալ: Ինձ համար կյանքն այստեղ ավելի հաճելի է, քան ԱՄՆ-ում: Այն ջերմությունը, որ կա այստեղ, չկա այնտեղ: Բոլոր ընկերներս, երբ ամռանը գալիս են Հայաստան, չեն ուզում հետ գնալ: 1992-97 թվականներին Ռուսաստանում գործարարությամբ զբաղվեցի: Երբ ԱՄՆ-ից գնում էի Ռուսաստան, հետո անպայման գալիս էի Հայաստան: Վատ ժամանակ էր, իհարկե, 1992 թվականն էր: Չկար էլեկտրականություն, ոչինչ չկար, բայց այդ ժամանակ ես սիրահարվեցի Հայաստանին: Ես ճանաչեցի և սիրեցի իմ հայրենիքը: 1997 թվականին ես որոշեցի դուրս գալ ԱՄՆ-ից: Իմ երկիրը դա չէր, հո կարմրամո՞րթ չեմ: Այդ ժամանակ արդեն երեխաներս մեծ էին: Եկա այստեղ: Հիմա երեխաներս երկու-երեք տարին մեկ ամռանը գալիս են ինձ այցելության: Աղջիկս ամեն տարի է գալիս: Այստեղ, իհարկե, աշխատում եմ, տներ եմ նորոգում: Բավականին շատ աշխատանքներ ունեմ: Ղարաբաղում` Շուշի քաղաքում, չորս-հինգ տարի առաջ հյուրանոց նախագծեցի:

-Այդ շենքը համապատասխանո՞ւմ է քաղաքի ոճին: Դուք դա հաշվի առե՞լ եք:

-Շենքը սկզբից կառուցվում էր որպես ՁԻԱՀ-ի բուժման կենտրոն` «Արմենիկումի» պատվերով: Սակայն շուտով պարզվեց, որ «Արմենիկումը» ամենևին էլ չի բուժում ՁԻԱՀ-ը, և նրանց շենքն այլևս հարկավոր չէր: Եվ ես այն կառուցեցի որպես հյուրանոց: Ինձ թվում է, շենքը քաղաքին ամենևին էլ խորթ չէ, լավ է ստացվել:

-Ձեր նախագծերում հայկական տարրեր մտցնո՞ւմ եք:

-Շատ չէ, բայց երբեմն անում եմ: Օրինակ` Շուշիի հյուրանոցը նախագծելիս օգտագործել եմ Ղարաբաղի խորհրդանիշ հանդիսացող տատիկ-պապիկին:

-Շենքը կառուցելիս միայն նախագիծը բավակա՞ն է, թե՞ Ձեր ներկայությունը պարտադիր է:

-Շենքի կառուցմանը վերաբերվող ամբողջ տեղեկությունը նախագծում արտացոլվում է` սեյսմակայունությունը, ճարտարապետական լուծումները, սանտեխնիկական հատվածը, էլեկտրականությունը, լույսը և, ընդհանրապես, այն ամենը, ինչ պետք է, կա: Եվ երբ շինարարները գալիս են, գծագրերը կարդալով` շենքը ծնվում է: Ես բացի ճարտարապետ լինելուց նաև շինարար եմ: Ունեմ նաև շինարարության դիպլոմ: Ես միշտ շատ եմ սիրել շինարարությունը: Այնպես որ, որպես կանոն, իմ գծագրած շինություններն ինքս էլ կառուցում եմ:

-Հայաստանը սեյսմիկ գոտի է. ի՞նչ եք կարծում, ճի՞շտ է այստեղ բարձրահարկեր կառուցելը:

-Եթե ճարտարապետը ցանկանում է բարձրահարկ շենք նախագծել, անկախ տեղից, ուրեմն պետք է սեյսմոլոգի օգնությանը դիմի: Այստեղ սխալներ շատ են անում: Այ, դա է վտանգավոր: Եթե ճիշտ նախագծես, բարձրահարկն էլ շատ դիմացկուն կարող է լինել:

-Ձեր նախագծերից ամենաշատը ո՞րն եք հավանում:

-Բնակարաններ են եղել, որոնք մեծագույն հաճույքով եմ նախագծել, որովհետև բնակարանի գծագիրը պատրաստելիս մտերմանում ես տիրոջ, նրա ընտանիքի հետ, ծանոթանում ես նրանց նախասիրություններին և յուրաքանչյուր բնակարանին շատ անհատական մոտեցում ես ցուցաբերում, աշխատում ես տանտերերին հոգեհարազատ բան անել: Դա շատ հետաքրքիր աշխատանք է:

-Ո՞ր ճարտարապետական կառույցն է, որ այնքան է Ձեզ դուր եկել, որ կուզեիք Դուք կառուցած լինել:

-Իմ աստվածը ճարտարապետության ոլորտում, այն մասնագետը, որի գործերը շատ եմ սիրում, Ֆրենկ Լլոյդ Ռայթն է: Նրա հայտնի աշխատանքներից մեկն է Ճապոնիայում «Իմպերիալ» հյուրանոցը: Դա մի շատ գեղեցիկ և յուրահատուկ կառույց է, որն ինձ շատ է դուր գալիս: Ռայթը համարում էր, որ ճարտարապետությունը փիլիսոփայություն է: Եվ իսկապես, այդպես է: Նրա մոտ գնում էին անվճար աշխատելու, որովհետև դա մեծ պատիվ էր և գիտելիք: Այդ մեծագույն ճարտարապետին հիմա էլ շատերն են նմանակում:

-Եթե Ձեր և հաճախորդի ճաշակը չհամընկնի, կաշխատե՞ք նրա համար:

-Այո՛, քանի որ վճարողը նա է, բայց ես կառաջարկեմ իմ հատակագիծը: Հետո կհարմարեցնեմ իր նախասիրություններին: Ես մի հաճախորդ եմ ունեցել, որի կինը ցանկացավ, որ տան արտաքին տեսքը ֆրանսիական ոճով լինի: Ես արեցի այնպես, ինչպես տանտիրուհին ցանկացավ: Եվ տարիներ անց այդ տանը նկարահանեցին մի հոլիվուդյան ֆիլմ, որի հետևանքով բավականին հայտնի դարձավ այդ տունը: Այն հաճախորդի պատվեր էր:

-Որտե՞ղ եք սովորել հայերենը:

-Պարսկաստանում միշտ հայերեն եմ խոսել տանը: Երբ ես գնում էի դպրոց, այնտեղ մեր ֆրանսերենի ուսուցչուհին, որը հայ էր, առաջարկեց դասերից հետո մնալ և հայերեն պարապել: Շաբաթը երկու անգամ դասերից հետո մնում էինք և սովորում հայերեն կարդալ-գրել: Դժբախտաբար, չնայած նրան, որ ԱՄՆ-ում երեխաներս 12 տարի հայկական դպրոց են գնացել, բայց, միևնույն է, ցանկանում են անգլերեն խոսել:

-Դժվար չէ՞ Հայաստանում մենակ ապրելը` առանց ընտանիքի:

-Ես իհարկե շատ եմ կարոտում երեխաներիս: Շաբաթական ամենաքիչը երկու անգամ հեռախոսով խոսում եմ նրանց հետ: Այսօր խոսել եմ տղայիս հետ: Երբ ամռանը գալիս են, կարոտս առնում եմ: Բայց հիմա ավելի շատ եմ կարոտում: Արդեն երեք տարի ԱՄՆ չեմ գնացել:

-Ձեր կարծիքով, կգա՞ մի ժամանակ, որ Ձեր երեխաներին էլ ձգի Հայաստանը:

-Շատ եմ ուզում, որ դա լինի: ԱՄՆ-ում ապրելը հիմա շատ դժվար է, և եթե աշխատանք գտնես, պետք է այն ձեռքիցդ բաց չթողնես: Իսկ աշխատանք գտնելը ֆինանսական ճգնաժամի պատճառով ուղղակի անհնարին է դարձել: Աղջիկս չափից շատ է ցանկանում այստեղ ապրել և եթե աշխատանք գտնի, անմիջապես կգա: Նա 1995 թվականին եկավ և անվճար աշխատեց մի ծրագրի համար, որի անունն էր «Հող և մշակույթ»: Սպիտակի մոտակայքում` Գոգարան գյուղում, մի եկեղեցու շինարարություն էին իրականացնում: Այնտեղ շատ դժվար աշխատանք էր տանում աղջիկս, քարեր էր կրում: Եվ այդ եկեղեցին կառուցվեց: Այդ տարի եկա, որ տեսնեի աղջկաս, որին բամբակի մեջ եմ մեծացրել ԱՄՆ-ում: Ընկել էր հողի վրա, լաց էր լինում, չէր ուզում Հայաստանից գնալ: Որդիս էլ մասնագիտությամբ ճարտարապետ է: Նա էլ է ցանկություն հայտնել Հայաստանում աշխատելու:

-Դո՞ւք եք Ձեր որդուն խորհուրդ տվել դառնալ ճարտարապետ:

-Ո՛չ, ես ասել եմ` մի՛ դարձիր ճարտարապետ: Ինձ շատ դժվար է եղել սովորելը: Ես օրերով տուն չեմ գնացել: Դպրոցում եմ քնել: Չէի ուզում, որ որդիս էլ այդքան դժվարություններ կրի: Ճարտարապետությունը նրա ընտրությունն էր:

-Ասացիք, որ ունեք երեք մասնագիտություն` ճարտարապետ, շինարար, նկարիչ: Արդյո՞ք ստացել եք նկարչական կրթություն:

-Ես 14 տարեկանում սկսեցի մատիտով նկարել: Մեր ճարտարապետության համալսարանի շենքին կից դասավանդում էին դիզայներություն և նկարչություն: Ես ընդունվեցի և սովորեցի: Այն ժամանակվա լավագույն նկարներիցս մեկը ցուցադրվեց թանգարանում: Ես զգացի, որ կար պահանջարկ, և սկսեցի վաճառել նկարներս: Հիմա նկարչությամբ հիմնականում ձմռանն եմ զբաղվում: Ձմեռ չեմ սիրում, տանից դուրս չեմ գալիս և, տանը նստած, զբաղվում եմ նկարչությամբ:

-Մարտիրոս Սարյանն ասել է. «Մարդու ստեղծագործությունը նրա հոգու արտացոլանքն է»: Երբ նայենք Ձեր նկարներին, կարո՞ղ ենք Ձեզ ճանաչել:

-Ես ուրախ մարդ եմ և գույն եմ սիրում… Այո՛, դա իսկապես այդպես է:

Հարցազրույցը գրի առավ Սեդա Խուբլարյանը, 13 տարեկան