Ես ունեմ երկու փոքր արջուկներ, որոնք նվեր եմ ստացել, երբ դեռ շատ փոքր էի: Առաջին արջուկս նվեր եմ ստացել երկրորդ դասարանում: Ռուսաց լեզվի ավարտական միջոցառման ժամանակ մեզ բոլորիս նվիրեցին փոքրիկ արջուկներ: Դրանից հետո երկար ժամանակ մոռացել էի նրա մասին և անուշադրության էի մատնել, բայց մի անգամ պատահաբար գտա: Հետո որոշեցի նրան անուն դնել: Ցանկանում էի դնել այն անունը, որը առաջինը «մտքիս կգար», և անվանեցի Ջերեմի: Երկրորդ արջուկս գրեթե նույն տարիքում եմ ստացել: Երբ փոքր էինք, մեզ փոքրիկ ծանրոցներով բերում և նվերներ էին բաժանում: Մենք ամեն անգամ մեծ անհամբերությամբ էինք սպասում մեր ծանրոցներին և մեր նոր նվերներին: Մի այդպիսի ծանրոցի միջից էլ ես գտա մյուս արջուկիս: Նրա համար ևս անուն որոշեցի: Քանի որ մի քանի իսպաներեն բառ գիտեի, որոշեցի դրանցից մեկով էլ կոչել: Կոչեցի Ֆելիզ, որը թարգմանաբար նշանակում է` ուրախ, երջանիկ: Ուզում էի, որ միշտ իրեն նայելիս ժպտայի, չնայած նրան, որ նրա դեմքին ընդհանրապես ժպիտ չկա: Երբ փոքր էինք, հաճախ էինք տանը կազմակերպում տիկնիկային ներկայացումներ: Իրար էինք միացնում աթոռներ, վրան գցում ծածկոցներ և, ահա, ներկայացումը սկսված էր: Իմ արջուկները ևս անմասն չէին մնում այս փոքրիկ ներկայացումներին` հաճախ նաև դառնալով դրանց գլխավոր դերակատարները: Մենք տարբեր պատմություններ էինք հորինում և դրանք ցուցադրում նրանց միջոցով: Հաճախ էինք հայտնվում ծիծաղելի դրության մեջ, երբ մեր դերակատարներին պատահաբար գցում էինք: Սակայն, առանց ժամանակ կորցնելու, աթոռների տակով վերցնում էինք` փորձելով չերևալ մեր հանդիսատեսին: Այսպիսով, ձեռք բերեցի իմ երկու ընկերներին, որոնք ոչ միայն ինձ կուրախացնեն, այլև կհիշեցնեն այն հիշարժան օրերի մասին, որոնք տեղի են ունեցել իմ կյանքում:

Ահա կրկին հանդիպեցինք, և ինչպես խոստացել էի, այս անգամ կպատմեմ, թե ինչու է մեր գյուղը կոչվում Խնձորեսկ, իսկ աղբյուրը`Ինը մանուկ: Խնձորեսկը պատմական հուշարձան է համարվել: «Հին Խնձորեսկը պետք է պահել և պաշտպանել որպես հնությունների խոշորագույն թանգարան, այդպիսի հրաշք վայրեր աշխարհում քիչ կան»,- ասել է Մարտիրոս Սարյանը: Խնձորեսկի պատմությունը և բնությունը արտացոլվել են մի շարք հայ գրողների ու նկարիչների գործերում, իսկ ժողովրդական մեղեդիները և աշուղական երգերը`շատ երգահանների ստեղծագործություններում։

Ինչպես տատիկս էր պատմում, «Խնձորեսկ» անվան արմատը «խնձոր» բառն է։ Կա նաև մեկ այլ վարկած, ըստ որի Խնձորեսկը նախապես անվանվել է Խորձոր, որը հետագայում որոշ հնչյունափոխության ենթարկվելով՝ ընդունել է ներկայիս ձևը։ Երկու կարծիքներն էլ, անշուշտ, ընդունելի են, քանի որ  այդտեղ և ձորերն են խոր, և խնձորն է առատ։

Ես տատիկիս հարցրեցի նաև «Ինը մանուկ» աղբյուրի մասին: Նա դժվարությամբ կարողացավ հիշել աղբյուրի պատմությունը, բայց ես կարողացա տեղեկություններ հավաքել աղբյուրի մասին և մեծ սիրով կներկայացնեմ ձեզ:

«Ինը մանուկ»-ը ճարտարապետական յուրօրինակ նմուշ է: Աղբյուրի անվան հիմքում ընկած է հետևյալ իրական պատմությունը:
Թշնամին հարձակվում է Խնձորեսկի վրա, այս անգամ ղարաչոռլու քրդական ցեղի ավարառուները, և գյուղը պաշարում բոլոր կողմերից: Մարտնչում են բոլորը: Իրենց ամուսինների հետ միասին թշնամու դեմ են դուրս գալիս նաև կանայք, դեռատի աղջիկներն ու պատանիները:Եվ նորից անառիկ է մնում Խնձորեսկը: Բայց Խնձորեսկի ժայռակերտ պարիսպների վրա բազում այրերի հետ զոհվում է նաև ինը երեխաների մայր, այրի Սոնան: Նրա հայրը` Ուստա Օհանը, գյուղի կենտրոնական թաղամասերից մեկում, ուր հսկա ընկուզենու արմատներից ջուր էր ծորում, կառուցում է շքեղ կամարով և սքանչելի թասով աղբյուր, ի հիշատակ այրի Սոնայի: Աղբյուրի թասը հիշեցնում է կնոջ կուրծքը: Թասից ջուր խմել հնարավոր է միայն երկու ձեռքերով հենվելով քարին:
-Այ սուրբ աղբյուր, աղաչանք եմ անում, ջուրդ թող դառնա մեր Սոնայի կրծքի կաթը ու պահապան լինի ինը որբացած թոռներիս…

Իրական պատմություն է սա, որ մեզ է հասել ժողովրդի  շնորհիվ, հիշուղություն, որ պայծառ ու մաքուր է աղբյուրի ջրի պես: Դարերի ընթացքում Ինը մանուկը դարձել է սրբավայր:

Այս պատմությունը վառ ապացույցն է այն բանի, որ Խնձորեսկը իսկապես հարուստ է քաջ ու խիզախ կանանցով, որոնք ոչինչ չեն խնայել իրենց բնակավայրը անառիկ պահելու համար: Այդ կանանցից է նաև իմ տատիկը, ով անցնելով շատ փորձությունների միջով, չի լքել իր հարազատ  գյուղը` հավատարիմ  մնալով նրա բոլոր սովորույթներին:

Եվա  Գասպարյան, 14 տ.,

Գիտեք, թե ի՞նչ է կատարվում այս ահռելի ժայռերի ու ահասարսուռ ծերպերի միչև… Վայոցձորյան կյանքն է, ծանոթացի´ր: Այստեղ ժայռոտ ու քարոտ է ամեն ինչ. սարերը քարոտ են, ձորերը՝ նույնպես: Նույնիսկ քամին է քարոտ ու քարհոտ փչում: Բայց երևի սխալվեցի. թերևս մի բան կա այստեղ, որ քարոտ չէ: 

Գիտե՞ս, ես կարող եմ լցնել այս անդունդներն ու, որտեղ և մենք ենք ապրում: Չկարծեք, թե ամենազոր ու հզոր եմ, պարզապես տասնվեցամյա վայոցձորցի եմ, բայց մի  բան հաստատ գիտեմ. այն բարությունն ու սերը, որ գտնվում է մեր ձորակիցների սրտերում, կծածկի բոլոր գագաթները նույնիսկ: Այո, վայոցձորյան սիրտը քարից լինել չի կարող: Դա բամբակ է, թավիշ կամ մետաքս…
Հետաքրքրե՞ց քեզ մեր  կյանքը, ապա խնդրեմ, համեցի´ր ժայռային թագավորություն ու ունկնդրի´ր այս ժայռային սիմֆոնիան: Վայոց ձորի պատմությո՞ւնն ես ուզում իմանալ, գնա´, նստի´ր մի քարաժայռի վրա, վերցրու մի բուռ հող ու մոտեցրու քեզ: Հողը հոտ ունի՝ արյան, քրտնքի, պատերազմի, բայց խաղաղ դաշտերի ու բերրի այգիների հոտն էլ կզգաս: Մեր հողը մեր պես է, մեր դեմքն ու դիմագծերն են. կնճռոտված  «երիտասարդի», որ այնուամենայնիվ բարի ու հոգատար ժպտում է: Հողը ձայն էլ ունի, խոսել գիտի, բայց ոչ բոլորին է հասու այդ ձայնը: Եթե նրա ասելիքը համընկնի քո հոգու ասելիքի հետ, միասին լեզու կգտնեք, նա կսկսի քեզ պատմել մեր կյանքը, մեր պատմությունը, մեր հոգին: Բացենք մեր պատմության գիրքը, որը կոչվում է Վայոց ձոր: Մենք արևի որդիներ ենք, այս քարերն ու ժայռերը այնքան հին են, որքան Երկիր մոլորակը: Հենց այստեղ ապրող ցեղի անունից է այս տարածքը այդպես կոչվում: Արևորդիներ ենք, գեղեցիկ է հնչում, չէ՞: Հենց այդպես էլ մենք առաջացանք: Անցան տարիներ, մենք կոչվեցինք վայոցձորցիներ, տարածքը՝ Վայոց ձոր: Պատմություններ ու ավանդազրույցներ լսելով է, որ ես ձեռք եմ բերում վիթխարի թևեր: Եվ ես թռչում եմ ժամանակ կոչվող թակարդի միջով, թերթում եմ այս գիրքը, թերթում էջեր, թերթում դարեր: Ինձ անասելի հետաքրքրում է, թե ինչ է տեղի ունեցել մեզանից, օրինակ, 1600 տարի առաջ:
Լուսավոր օր էր: Ժայռերի ծերպերը մեղմիվ շոյում էին կապուտակ երկնքի ամենավերին շերտը: Իսկ արևն իր շոյող շողերով հաստատում էր այդ միությունը: Երկու պարթևահասակ   տղամարդ անցնում էին վարդապետի հագուստով: Ամբոխն էլ եկել էր նրանց դիմավորելու: Ովքե՞ր էին այդ տղամարդիկ. մեզ համար ուղղակի պատմական անուններ, այդ մարդկանց համար անուսում մթության մեջ լուսավոր կետեր: Հովսեփ Վայոցձորցին ու Մեսրոպ Մաշտոցն էին: Մեծ քայլ կատարենք, ընդամենը 1-2 էջ: Ամեն ինչ սարսափելի երկրաշարժի արգասիքն է՝ դիակներ, արյուն, լաց ու կոծ: Հենց այդ ժամանակ էր, երբ համընկավ մեր արև Վայոց ձորը, Վայերի ձորի հետ: Դա ընդամենը համընկնում էր. մենք մեր ձորը չէինք անվանակոչի դժբախտության պահին, եթե կային ավելի լավ ու հաջողակ օրեր: Թերթենք, անցնենք այս էջերը նույնպես: Օրբելյաններ, Պռոշյաններ… Երևելի տոհմեր են, լսած կլինեք նրանց մասին: Այս գիրքը շատ հետաքրքիր է, իսկապես: Մեկը մյուսին հաջորդող սև ու սպիտակ էջեր, սև ու սպիտակ դարեր: Ցավալին այն է, որ երբ գրքը փակում ես, ընդհանուրը սև է լինում . սևերը գերակշռում են սպիտակներին: Էլի թերթենք, հասնենք մեր օրեր: Սրանից հետո  սպիտակ էջեր են, քանի որ վերջին էջում մեր ձորակիցներին և մեզ կտեսնես…

***
Փոքրիկ հողակտոր լցված սարերով ու անդնդախոր ձորերով: Երբ փոքր էի,սերը բնօրրանիս նկատմամբ մի առողջ սերմ էր, իսկ գեղեցիկ բնօրրանը պարարտ հող, բնականաբար, կարող էր ծլել: Չէր ծլի,եթե չլինեին հյուրասեր քաղաքացիներիս ջերմ հոգիները, դա հենց այդ ջերմությունն է, որ պետք է յուրաքանչյուր ծլած բույսի: Դե, ջերմությունը բոլոր ժամանակներում է անհրաժեշտ: Պատանեկության տարիներին այդ բույսը դարձավ մի ծառ: Ճիշտ է, ծառիս ճյուղերը կես թիզաչափ էլ չկային, բայց արմատները խորն էին . ծառս ամուր կանգնած էր հողին: Իսկ հիմա և՛ արմատներն են հաստատուն, և՛ ճյուղերը փարթամ, և՛ բերքը առատ:
Ծառը տեղահան անել, հավատացեք, անհնար է:

Մանուելան կամ Մանուն, ինչպես մենք բոլորս դիմում ենք նրան, այն երկու երեխաներից մեկն է, որոնց շատ եմ սիրում: Նա մեր հարևանի թոռնուհին է: Մանուն 3 տարեկան է ու բավականին խելացի է իր տարիքի համեմատ: Մանուելան հաճախում է մանկապարտեզ, փոքրերի խմբում է, բայց շատ է ուզում տեղափոխվել մեծերի խումբ: Միշտ ասում է. «Հեսա մի քիչ էլ մեծանամ ու կգնամ մեծերի խումբ»: Մեկ-մեկ այնպիսի բաներ է սկսում ասել, որ չես կարողանում չզարմանալ ու հրճվանքով չնայել նրան: Մի անգամ ասացի. «Ման, էս ինչ սիրուն ցիլո ես դրել», ինքն էլ ասաց. «Ցիլո  չի, գլխարկ ա»: Շատ փոքր երեխաների նման սիրում է դիտել «Մաշան և արջը»

մուլտֆիլմը: Հենց  գալիս է մեր տուն, միանգամից ասում է` դիրՄասան:       Իսկ վերջերս էլ որոշել էինք մեր մուտքի դիմացի պատին նկարել` գեղեցկացնելու նպատակով:

Մեր խմբին միացավ նաև Մանուն: Որոշեց,  որ լուսին է նկարելու: Իսկ երբ վերջացրեց,  անընդհատ ասում էր. «Գնամ մամային կանցեմ, թող գա տենա` ինց սիրուն եմ նկարել», ինձ էլ անընդհատ ասում էր. «Իմը սիրունա, ցէ՞, իրանցը սիրուն ցի»: Մի անգամ էլ ուզում էր գնալ ձմերուկի համով ծամոն գնելու, ու երբ տեսավ, որ ոչ ոքից չի կարող գումար վերցնել, գնաց ու ընկերուհուն ասաց. «Նանե, արի գնանք ձմերուկի համով ծամոն առնենք»,- ու ճանապարհ ընկավ:

Երբ հարցրեցի`  ինչո՞վ ես գնելու (նկատի ունենալով գումար չունենալը), Մանուն հանգիստ պատասխանեց. «Ձմերուկով» ու ինքնամոռաց շարունակեց ճանապարհը:

Ահա այսպիսին է իմ սիրելի Մանու-Մանուելան:

Մանկությանս հիշողություններն ինձ տարան հեռու:

Ամառ էր, սակայն օրը մռայլ էր ու թախծոտ: Ընտանիքով գնացել էինք տատիկիս այցի: Նա ապրում էր Սյունիքի մարզի պատմական Խնձորեսկ գյուղում: Առաջին տպավորությունը հուզիչ էր: Գյուղը, որն ունի ոչ սովորական պատմություն, մասնակցել էր կռիվների և հերոսական փայլուն հաղթանակներ տարել:

Գեղեցիկ էր առաջին արևածագը: Գյուղի բնակիչները սկսում էին իրենց աշխատանքը, միմյանց բարևում պարզ ու անկեղծ, այնպես, կարծես բոլորը իրար հարազատ ու բարեկամ են:

Պապիկս հենց այդ ժամանակ էլ սկսում էր աշխատանքը այգում: Նա շշուկով խոսում էր ծառերի հետ, զգում նրանց պահանջները և մեծ սիրով կատարում դրանք: Փորում էր ծառերի բները, ջրում և հիացմունքով նայում նրանց: Նա  այնքան խնամքով էր  կատարում այդ ամենը, թվում էր, թե գործ ունի ոչ թե ծառի, այլ փոքրիկ և քնքուշ երեխայի հետ: Ընթացքում նա հորդորում էր մեզ խնամքով վերաբերվել ծառերին և այգու մյուս բնակիչներին:

Տատիկս, առավոտյան  վաղ արթնանալով, զբաղվում էր նախաճաշ պատրաստելով: Երբ  նստում էինք սեղանի շուրջ, նա գոհություն էր հայտնում և մաղթում բարի ախորժակ: Ահա վայելում ենք թարմ կաթը, խաշած ձուն, կաթի սերը, պանիրը, կաթով շիլան և կարմրաթուշ լավաշը:

Ամեն ինչ հրաշալի էր և խաղաղ: Օդը մաքուր էր, երկինքը`ջինջ:

Հաջորդ օրը մենք որոշեցինք այցելել հին Խնձորեսկ` տեսնելու այն քարանձավները և անառիկ ժայռերը, որտեղ կռվել և հաղթել են Խնձորեսկի հերոս բնակիչները: Այցելեցինք Մխիթար Սպարապետի գերեզմանին, խոնարհվեցինք և շարժվեցինք առաջ: Հասանք մի պաղ աղբյուրի, որը կոչվում էր «Ինը մանուկ»: Մայրս պատմում էր,որ տատիկս երիտասարդ ժամանակ այդ աղբյուրից  ջուր է տարել`պղնձե կժով:

Աղբյուրից երևում էին ժայռերի ծերպերին գտնվող թաքստոցները, որոնք իրենց մեջ են ամփոփում Խնձորեսկի ողջ պատմությունը:

Գյուղի տեսարժան վայրերի գեղեցկությամբ հմայված վերադարձանք տուն, որտեղ մեզ էին սպասում տատիկս ու պապիկս:

Ակնթարթի պես անցավ մեր այցը հին  Խնձորեսկ: Տպավորություններիս մասին պատմեցի պապիկիս, և նա հավելեց, որ գյուղը ճանաչված է նաև իր նշանավոր և բազմավաստակ զավակներով: Ես իմացա, որ Սուրեն Այվազյանը, լինելով  Խնձորեսկի բնակիչ, գրել է «Խնձորեսկ» վերնագրով վեպը: Խնձորեսկից վերադառնալուց հետո ես ինձ պարտավորված զգացի ուսումնասիրել այդ գյուղի ողջ պատմությունը և կարդալ Ս.Այվազյանի վեպը: Կարծում եմ, տատիկս ու պապիկս դեռ շատ հետաքրքիր բաներ են պատմելու ինձ գյուղի մասին, նրա մարդկանց, ավանդույթների ու սովորությունների: Իսկ առաջին հարցը արդեն ունեմ. Ինչու է գյուղը կոչվում Խնձորեսկ, իսկ աղբյուրը` Ինը մանուկ: Այս մասին կպատմեմ իմ հաջորդ նյութի մեջ: