Իրապատում հորս՝ նկարիչ Ավետիք Սիրունյանի հիշատակին
Նրա ամուր ձեռքի մատները նրբորեն փարվել էին վրձնին ու մեղմ սահանքով այս ու այն կողմ էին տանում այն…Նա երիտասարդ նկարիչ էր… Եռանդուն ու երազներով լի մեկը, ով կյանքին նայում էր իր վրձնած նկարների գույներով ու երանգներով: Վրձնի ամեն շարժման հետ իր հոգու մի մասնիկն էր դնում՝ ձուլվելով իր ստեղծածին: Նա իր երազանքները, նպատակները, սերը, գրեթե ամե՜ն-ամեն ինչ դրել էր իր վրձնի մեջ ու դրանք տվել նկարներին… Նա իր ապագան էր դրել այդ արվեստի մեջ:
Հայրենի Սպիակի շրջանում կայանալիք ցուցահանդեսի համար ամեն ինչ պատրաստ էր, նա վերադարձել էր Երևան՝ մի քանի մանր-մունր հարց կարգավորելու: Առավոտը բացվեց, իսկ նա դեռ արվեստանոցում էր. ինչ-որ մտքեր էին գալիս-գնում, իսկ նա, հնազանդ դրանց, մտքում պատկերներ էր ուրվագծում ու մի մասը հանձնում կտավին:
Վերջին շտրիխներն էր անում կտավի վրա, երբ ձեռքը սկսեց չենթարկվել ու անկանոն շարժումներով վրձինը նույնպիսի անկանոն գծեր քաշեց կտավի վրա՝ այդ հսկայական աշխատանքը հավասարեցնելով զրոյի այնպես, ինչպես որ դրա պատճառ հանդիսացող երկրաշարժը փշրեց միլիոնավոր երազանքներ, բյուրավոր մարդկանց ճակատագրերը դարձրեց խզբզանք ու հիմնահատակ փոխեց նրանց կյանքը…
Դադարեցին արտաքին ցնցումները, բայց հոգու ցնցումները դեռ շարունակվում էին: Նկարիչը գամված մնացել էր տեղում՝ սառած հայացքը հառած տենդագին խզբզանք դարձած իր նկարին… Մինչդեռ բոլորը խուճապահար դուրս էին վազում փողոց, նա, իր տեղում քարացած, չէր կարողանում հասկանալ, թե ինչ կատարվեց…
Կատարվածն ավելի սարսափելի էր, քան կարող էր այդ կյանքով լեցուն երիտասարդը պատկերացնել… Նույնիսկ չէր պատկերացնում այն ժամանակ, երբ ամեն ինչ իմացել էր: Երեկոյան արդեն ճանապարհին էր. շտապում էր հայրենի գյուղ:
Հասնելով գյուղ՝ սարսափելի պատկերի ականատես եղավ. թե իր ծննդավայրը, թե հարակից տարածքները ավերակ էին դարձել: Մահը թևածում էր երկնակամարով, միաձուլվում կրակներից առաջացած ծխին ու Աստծուն ուղղված աղաղակ-անեծքների հետ բարձրանում երկինք…
Կանգնել էր ուղիղ այն տան դիմաց, որտեղ ծնվել ու մեծացել էր, որտեղ իր հարազատներն էին եղել, հարազատների մեջ՝ իր նկարները, որոնք շուտով պիտի մարդկանց աչքն ու հոգին շոյեին ցուցահանդեսում… Եթե ընտանիքի անդամները կարողացել էին փախչել ու փրկվել, ապա այդ անօգնական ու անպաշտպան «էակները» ոչ մի տեղ չէին կարող շտապել և դարձել էին այդ տան փլատակների զոհերը…
Կիսամութի մեջ տեսնելով այդ ամենը՝ լուսավոր երիտասարդի ներսում էլ աշխարհը կարծես սկսեց մթնել: Այլևս չկար այն ամենը, ինչով նա ապրում, ինչը ստիպում էր նրան երազել: Մի երկրաշարժ էլ նրա ներսում եղավ ու ամեն ինչ ավերեց, բայց ինչպես իրական երկրաշարժ վերապրածները, այնպես էլ նա, սարսափեց, խենթացավ, բայց սթափվեց ու ողջ ուժով նետվեց օգնության ծանոթին ու անծանոթին, փրկության կարիք ունեցողը դարձավ փրկարար ու ականջը պահեց այս կամ այն տան փլատակների տակից լսվող ձայներին…
Մութն ընկել էր արդեն: Փլատակների տակ Ինքնամոռաց մարդկանց որոնումներով էր զբաղված, երբ իմացավ, որ ավագ քրոջից (նա ամուսնացած էր հարակից գյուղերից մեկում) լուր չկա: Առանց մի վայրկյան հապաղելու՝ հասավ այնտեղ: Մթության մեջ չէր երևում ոչինչ, միայն աղաղակներ էին լսվում, օգնության կանչեր ու լացի ձայներ: Ճանապարհը գտնելու համար ժամանակ առ ժամանակ կրակայրիչն էր վառում: Գյուղի ճանապարհով քիչ թե շատ անցել էր, երբ ոտքի տակ ինչ-որ բան զգաց: Մտածեց՝ ինչ-որ առարկա է, բայց կրակայրիչը վառելուն պես սարսափած ընկավ. երիտասարդ կնոջ գլուխ էր…
Այդ կողմ եկած մարդիկ նրան ուշքի բերեցին, թեև նա տեսածից դեռ ուշքի չէր կարողանում գալ… Վերջապես հասավ քրոջ տուն…. Ավերված էր… Վախերն ուժգնացան ու առանց որևէ բանի սպասելու՝ նետվեց ՝քրոջն ու երեխաներին գտնելու… Անդադար ձայնում էր քրոջը, լռում էր մի քանի վայրկյան՝ պատասխան կանչ լսելու ակնկալիքով: Կանչերից մեկը վերջապես պատասխան գտավ. քրոջ ձայնն էր… Հույս արթնացավ նրա ու մյուս փնտրողների մեջ, սկսեցին թույլ լսվող ձայնի ուղղությունը որոշել: Կողմնորոշվել չէր հաջողվում… Սկսեցին մի քանի կողմերից փորփրել փլատակները…
Որոնումները շարունակեցին մինչև լուսաբաց, լուսաբացին միայն հաջողվեց գտնել քրոջը: Նա անուժ ու անօգնական ընկած էր գետնին՝ գրկած փոքրիկ որդու անշնչացած մարմինը… Երիտասարդ նկարիչը թևաթափ իր գիրկն առավ քրոջը: Մի քանի վայրկյան անց վերջինս հոգին ավանդեց հենց եղբոր գրկում… Գնաց փոքրիկ որդու հետևից…
Քրոջ մյուս որդուն, որը երկու ամսական չկար, գտան օրորոցի մեջ: Ինչ-որ հրաշքով ծածկի բետոնե սալիկն ընկել էր օրորոցի վրա այն դիրքով, որ ծածկել էր այն և ոչ միայն չէր վնասել, այլ նաև պաշտպանել էր քարաթափումներից…
Օրեր անցան… Դագաղի հերթ էլ կանգնեցին, հարազատներին էլ իրենց իղձերի ու վերջին կտոր հույսի հետ հողին հանձնեցին… Այդ ամենից հետո միայն նկարիչը մոտեցավ իր նկարների՝ վերջին հանգրվան դարձած հայրական տանը… Հոգին մղկտաց, սիրտը ճմլվեց, ձեռքերը դողացին… Այն սիրտն ու հոգին, որ նա դրել էր իր նկարների մեջ, պատառ-պատառ եղած` այս ու այն կողմ էին ընկած: Մի քանիսն էին միայն, որ եղեռնական այդ ավերից հետո փրկվել էին, ու մերկ որբի պես անօգնական իրենց արարողի օգնությունն էին աղերսում…
Ավերակներից ելնող ծուխն ու փոշին քիչ-քիչ մեղմվում էր… Եկել էր պայքարելու ժամանակը: Մարդիկ պետք է ոտքի կանգնեին, հաղթահարեին դժվարությունները, ամոքեին ծանր վերքերը… Եկավ «մութ ու ցրտի», հասարակ մարդկանց համար աղքատության, իսկ չինովնիկական հասարակարգի համար գուցե շահեկան ժամանակաշրջան:
Նկարիչը, իր նորաստեղծ ընտանիքի հետ, հայտնվեց ծանր կացության մեջ… Դժվար ու անհաղթահարելի թվացող օրեր էին… Երկրաշարժը նրանից խլեց ոչ միայն հարազատներին, նկարներն ու երազանքները, այլ նաև նրա ձեռքից առհավետ խլեց վրձինը…
Մի քանի օր կիսաքաղց քնելուց հետո մի օր էլ անխոս վերցրեց իր փրկված նկարներից մի քանիսը ու գնաց քաղաք… Ասես այդ անօգնական ու մերկ որբերի ձեռքից բռնած տանում էր մանկատուն: Հերթով մարդիկ գալիս էին, հարցնում նկարների արժեքը. լռում էր… Ինչ գումար էլ առաջարկում էին և ինչքան էլ գինն ավել էին ասում, միևնույնն է, չէր համաձայնում: Մեկին մերժում, ճանապարհում էր, մտքում ինքն իր հետ կռվում էր, թե եկել է վաճառելու, բայց ոչ մեկին չի տալիս նկարներից ոչ մեկը, հետո մտածում էր՝ լավ, ոչինչ, մյուսին կտամ… Երեկոյան վերադարձավ տուն: Նկարներից ոչ մեկն էլ չէր պակասել: Կնոջ հարցին, թե ինչո՞ւ չի վաճառել, մի՞թե գնող չի եղել, պատասխանեց.
-Որքան գումարի չափը մեծ էին ասում, այնքան հոգիս ավելի էր մղկտում. սրանցից յուրաքանչյուրն, ախր, ասես իմ երեխաները լինեն: Ինչպե՞ս վաճառեմ:
Մի քանի օր անց նա շատերի պես մեկնեց արտագնա աշխատանքի՝ անցյալում՝ երկրաշարժի փլատակների ու այն օրվա կիսամութի մեջ թողնելով իր երազանքներն էլ, ճանաչված նկարչի համբավն էլ, իր մեջ եղած ողջ ու արդեն խռոված արվեստն էլ…
Տարիներ անցան…
Նկարչի ընտանիքի անդամների թիվը մեծացել էր. երեք երեխա էր ծնվել նրա ընտանիքում՝ երկու աղջիկ և մեկ տղա (ավագ աղջկան երկրաշարժին զոհ գնացած քրոջ անունով էր կնքել): Այդ տարիների ընթացքում դառն ու քրտնաջան աշխատանքի արդյունքում կարողացավ պահել իր ընտանիքը: Հայրական տունը պետության միջոցներով կառուցվել էր, ավարտական աշխատանքներին նույնիսկ ինքն էր մասնակցել, բայց այդպես էլ այդ տանը իր ու իր ընտանիքի համար տեղ չգտնվեց: Ստիպված էր երիտասարդ կնոջ ու մանկահասակ երեխաների հետ տեղափոխվել վագոն-տնակ, նրա հարակից քարքարուտները մաքրել, դարձնել մշակելի տարածք ու բախտի հեգնանքով քարքարուտներում ծլած ծաղկի նման ամեն վայրկյան պայքարել ապրելու համար:
Պայքարեց… Իր ձեռքերով, ուժերի ներածին չափով սկսեց տուն կառուցել (արտագնա աշխատանքի ընթացքում նուրբ գործի սովոր ձեռքերը վարպետացել էին շինարարական աշխատանքի մեջ), այգի հիմնեց՝ նկարչությունից հետո նոր արվեստ էր դարձրել իր համար, առանձնահատուկ ուշադրությամբ էր խնամում ամեն ծառն ու թուփը, այնպիսի համաչափությամբ, ինչպես իր նկարներում ամեն ինչ: Իր կտավը դարձավ հողը, ներկը՝ շինանյութ-շաղախը, վրձինը՝ բահն ու մուրճը:
Բայց նոր-նոր հունի մեջ ընկնող կյանքն իր հերթական հարվածը չուշացրեց: Նորաբողբոջ այգին ու երեխաներին թողեց առանց իր քնքշանքի. երկրաշարժի չմարող սարսափազդու պատկերներից օր-օրի քայքայվող ու երիտասարդ հասակում ծանր աշխատանքի հետևանքով լուրջ հիվանդություն ձեռք բերած սիրտը չդիմացավ: 45 տարեկանում, Քրիստոսի հարության օրը հոգին Աստծուն ավանդեց՝ երեխաների մանկական ձեռքերի վրա… Ինչպես տարիներ առաջ՝ քույրն իր ձեռքերում…
Բնությունն արվեստագետից նախանձաբար խլեց իր իսկ տված արվեստը, հետո ինքնուրույն գլուխ չհանելով՝ նրան էլ տարավ դրա հետևից:
Նա գնաց՝ երեխաներին ժառանգելով իր հպարտության առարկա ունեցվածքը՝ իր հիմնած այգին, երկրաշարժից հրաշքով փրկված մի քանի նկարները, անսահման հայրական սերը (որն այդպես էլ չհասցրեց լիարժեք տալ նրանց) և տաղանդավոր նկարչի, լավ շինարարի ու մարդու պատվավոր ու պարտավորեցնող անունը:
Հորս
Չէր էլ հասցրել մազերդ ձյունել…
Այգուդ ծառերը քանի՜ տարիներ
Ծաղկում են ու լուռ ժպտում այս կյանքին,
Մեկ-մեկ թվում է՝ նրանց աչքերով,
Դու ես կարոտած նայում աշխարհքին…
Քո ալ վարդերը ծաղկել են, գիտե՞ս,
«Մասիս»-դ տխուր քեզ է որոնում:
Նայում եմ նրանց, ու սիրտս նորից
Այրվում է թախծի թանձր մշուշում:
Թոռներդ արդեն հասակ են առել,
Տնկածդ ծառի բարն են «գողանում»:
Դու երազում էիր նրանց հետ շրջել,
Հիմա անտարբեր ո՞նց ես դիմանում…
Քո վրձնից ծնված յասամանն անգամ
Շնչիդ կարոտած՝ գլուխն է կախել,
Իսկ դու, քո բաղի բահը ինձ թողած,
Անխրատ թողել, սուրբ հո՞ղ ես դարձել…
Հիմա գալիս եմ շիրմաթմբիդ մոտ.
Կարոտս առնելու ուրիշ ճար չկա,
Գալիս եմ, նստում լուռ ու մտածկոտ…
Ա՜խ, լռությանս պատասխան չկա…