Նա նստում էր վերջին շարքում, գլխիկոր թերթում էր իր դեմ դրված դասագրքի էջերը ու համբերատար սպասում դասի ավարտին։ Դասանյութը երբեք նրա մեջ հետաքրքրություն չէր առաջացնում, իսկ պասիվությունը կոտելու համար ուսուցչի տված հարցերին երբեք չէր պատասխանում։ Դասարանում ուշադրության չէր արժանանում, վերջին շարքի իր նստարանին նստած լուռ հետևում էր դասընկերներին, իսկ դասի գալիս էր միշտ ստիպողաբար, որովհետև մայրը հորդորում էր. «Գնա, մի բան սովորիր, որ մարդ դառնաս»։ Զանգը հնչելուն պես նետվում էր դեպի դուռը, վազում փոքր եղբոր դասարան՝ դպրոցում միակ հարազատ մարդուն տեսնելու։ Սոցիալապես անապահովությունը, առողջական խնդիրները, որոնք ակնհայտ էին նրա խոսքից, գունատ դեմքից, միշտ խոչընդոտում էին հաղորդակցվել հասակակիցների հետ, ընկերներ ձեռք բերել, իսկ թերարժեքությունը ամեն օր կրծում էր նրա կոկորդը, երբ մարդաշատ միջավայրում էր հայտնվում։ Երբ դասընկերները շշուկով էին խոսում, նա ագրեսիվ էր տրամադրվում, սկսում լաց լինել՝ կարծելով, որ իր մասին են վատաբանում։ Դպրոցում հոգեբանի հետ զրույցները հաճախ մեղմում էին նրա բորբոքված հույզերը, բայց օրեր անց կրկին նույն խնդրին էր բախվում. անհավասարակշիռ վիճակում վեր էր կենում, լաց լինելով փախչում դպրոցից ու սկսում օրերով բացակայել։
Նա երբեմն դպրոց էր գալիս ուրախ տրամադրությամբ՝ նոր շորեր հագած ու նույնիսկ ինչ-որ մասնակցություն էր ունենում դասընկերների զրույցներին, բայց 9-րդ դասարանն ավարտելուց հետո այդպես էլ չցանկացավ շարունակել ուսումը, քանի որ, ինչպես ինքն է ասում, դպրոցից ոչինչ չհասկացավ։
-Դրա փոխարեն իմ փոքրիկ պարտեզում ծաղիկներ եմ մշակում,- ասում է նա,- ծաղիկների լեզուն հասկանալու համար ինձ հատուկ կրթություն անհրաժեշտ չէ։
Դպրոցը ներառական կրթություն է ապահովում, բազմիցս աշխատում խնդիրներ ունեցող երեխաների, համադասարանցիների հետ, որոնք դեռևս չեն գիտակցում ներառական կրթություն ստացողի հոգեբանական վիճակը և չեն կարողանում աջակցել նրան։ Հաճախ լինում են դեպքեր, հատկապես Հայաստանի մարզերում, երբ առողջական, հենաշարժողական խնդիրները պատճառ են դառնում երեխայի թերի ուսման։ Մարդիկ, կարծրատիպերին զոհ գնալով, մտածում են՝ ո՞նց կլինի, որ համաքաղաքացիները տեսնեն, որ իրենք ունեն անվասայլակով երեխա։
Հայաստանի բոլոր քաղաքներում՝ այդ թվում Երևանում, անվասայլակներով տեղաշարժվելը դժվար է, քանի որ թեքահարթակների թիվը քիչ է, կամ դրանք ընդհանրապես բացակայում են։ Դպրոցներում չկան համապատասխան պայմաններ։ Հաճախ անվասայլակով կամ քայլակով տեղաշարժվող երեխան ստիպված է լինում ամեն օր ծնողների օգնությամբ վերին հարկերի իր դասարան բարձրանալ, իսկ շատ դպրոցներում վերին հարկերում ևս հատակը խարխլված է, իսկ սայլակով տեղաշարժվելը՝ վտանգավոր։
-Կրթության առանձնահատուկ կարիք ունեցող երեխաների հետ ներառական կրթություն ապահովող դպրոցներում աշակերտները հոգեբանի կողմից բաժանվում են մի քանի տարիքային խմբերի և առանձին անցկացվում են տարբեր թերապիաներ՝ նկարչական թերապիա, երաժշտական թերապիա, խմորաթերապիա, երբ խմորը չորացնելով խճանկար ենք պատրաստում ու պատկերներ հավաքում, անցկացնում ենք անհատական զրույցներ, անանուն թեստեր։ Անհատական աշխատանքներ են տարվում նաև ուսուցիչների, դասընկերների, ծնողների հետ,-պատմում է հոգեբան Մարիամ Համբարձումյանը, ով ևս աշխատում է ներառական կրթություն ստացող աշակերտների հետ։
Նա նշում է նաև, որ կան ուսուցիչներ, ովքեր ունեն այլ տրամադրվածություն, ինչը փորձում է կանխել դերախաղերի և այլ հոգեբանական խաղերի միջոցով։
Ներառական կրթության բացերից մեկն այն է, որ դպրոցներն ունեն մեկ ներառական դասասենյակ, որտեղ միաժամանակ աշխատում են և՛ հոգեբանը, և՛ լոգոպետը, և՛ մանկավարժը։ Անհրաժեշտություն կա առանձին սենյակներ ունենալու, քանի որ աշխատանքները հաճախ խանգարում են մեկը մյուսին, երբ օրինակ, հոգեբանը անհատական զրույց պետք է ունենա աշակերտի հետ ու պետք է ապահովի գաղտնիությունը։
Իհարկե, ներառականությունը ճիշտ միջոց է, որը թույլ է տալիս խնդիրներ ունեցող երեխաներին մյուսների հետ դպրոց հաճախել, բայց կան բացեր ու խոչընդոտներ, որոնք Հայաստանում դեռևս չեն հաղթահարվել։