Գնացքի արագությունից մոտ 6 անգամ բացվել-փակվելուց հետո՝ աչքերս վերջապես ի վիճակի եղան նայել հեռախոսին ու զգալ քարտեզի վրա իմ գտնվելու վայրը ցույց տվող նշանի և Ստոկհոլմ քաղաքի միևնույն տեղադրությունը: Շատ հոգնած էի մինչև վերջ ժպտալու համար, ուստի նորից փակեցի աչքերս, ամուր գրկեցի էն փոքր գիրքը, որը Մալմոյում գտնվող թանգարանից էի վերցրել, ու որը պատմում էր մի անհայտ նկարչուհու սիրուն գործերի մասին: Վայրկյաններն էի հաշվում՝ երբ են ձեռքերս մեկնվելու վերև, որ մի արագ շարժումով ճամփորդական պայուսակիս էս լուրը հայտնեմ:

Շատ աղոտ են հիշողություններն առաջին օրվանից (ավելի ճիշտ՝ գիշերվանից, քանի որ երեկոյան 9-ին էինք տեղ հասել): Միայն երկու բան եմ լավ հիշում. «7-Eleven» խանութ կար ամբողջ քաղաքում, ու ես առաջին անգամ զգացի, որ էդ երկու թվերը հանգավորված են, իսկ երկրորդը հիշողություն է էն մասին, թե ոնց էի ես հորաքրոջս տղային տեսնելուց հետո էդ նույն խանութում նստած վայելում ինչ-որ համով բան: Հա, համով բան, էդ ճամփեքից հետո տեսողական զգայարաններդ քեզ սկսում են դավաճանել:

Առավոտյան լվացվող երեսիս մի ժպիտ էր կպել ու ոչ մի ձև չէի կարողանում դրա «դիմացն առնել»: Հետո հիշեցի, որ էդ ժպտացող աչքերը նույն երեկվա ժպտացող աչքերն են ու էդ պահին վախեցա նույնիսկ ջուր շփել աչքերիս մոտակայքում: Հիմարն էի. վախեցա, որ կմաքրվի:

Վերջապես դուրս եկանք փողոց: Մտքիս երկու բան էր մենակ. խմել ամենաթունդ սուրճն ու պատրաստ լինել ամբողջ օրվան: Դե, բնականաբար, էդ սուրճը գտնվեց «7-Eleven»-ում: Ավելի շատ էդ սուրճով ձեռքերս տաքացրի, քան վայելելով ըմպեցի, որ Սկանդինավների քամիներից միամիտ տավուշեցիս չքարանա: Ինչևէ, իմ ոտքերը վերջապես դիպան էն կարճ կամուրջին, որը դռներն էր բացում հին քաղաքի առջև:

Մի պահ մտածեցի, որ ես լարված չեմ ու էս անգամ ժամերով չեմ նայելու շենքեր- շինություններին, բայց դե խաբելուն էլ չափ ու սահման կար: Ուղղակի ընդունեցի, որ չեմ էլ մտածել էդպիսի բան ու լարված քայլերով սկսեցի ստոկհոլմյան իրականության չափաբաժին ընդունել:

Ֆանտաստիկ մարդկային էին քաղաքի կառույցները, էդ կղզիների վրա էնքան չտեսնված ու չհասկացվող մշակույթ կար, որ էդ քաղաքի ամենածեր ծառն էլ պետք է մի երկու այդքան ապրեր, որ բոլոր հավանական քամիների հետ մի հուշում ուղարկեր ճամփորդողին, իսկ ճամփորդողը մի քանի անգամ էդ ծառից վայր ընկնող կանաչը պետք է տեսներ, որ մի զգայարան ավել ունենար ու կլաներ էդ ամբողջ մշակույթը:

Քաղաքի ամբողջականությունը մտքերով վայելելու համար քեզ մենակ կարող են օգնել «Սքորփիոնս»-ն ու քաղաքապետարանի այգուց բացվող տեսարանը, որի քարացնող տեսիլքների հետ մեկ մեծանում ես, մեկ հանկարծակի ինչ-որ գաղփարազուրկ էության կրող ես զգում քեզ, հետո մի կերպ սթափվում, որ քեզ թափ տաս, բայց էդ մանրացված էությանդ մեջ ինքնադրսևորման բոլոր ունակություններից զուրկ ես՝ ենթակա էդ սովորական ափաջրերի ու կյանք տեսած քարերի հրամաններին:

Էս աննկարագրելի չինքնարդրսևորման մեջ էլ էր Ստոկհոլմը ճամփորդական արկածներ պատրաստել ինձ համար:

Հաջորդ օրը Նոբելյան թանգարանի տոմսերը արդեն ձեռքիս էին: Էլի լարված էի, չգիտեի՝ եկել եմ մրցանակակակիր գրողների համար, տնտեսագետների, թե առհասարակ, բոլորի համար:

Թե եկել էի, որ մի քիչ էլ հասունանամ: Բայց երբ ձեռքս ընկավ Լյութեր Քինգի ելույթի տողերը, վերջնականապես հասկացա՝ ես հասունացողը չեմ, ինձ էն մնացած տարբերակներն են էստեղ բերել: Գրքույկը կարդալիս նկատեցի, որ անգիր եմ արտասանում էդ տողերը: Զարմանքս ինձ մի քիչ հիշողություն նվիրեց. իմ սիրելի անգլերենի դասախոսն էր հանձնարարել ինձ սովորել էդ երկար տեքստը, ու ես էլ գժի պես սովորել էի: Գիտեի, որ շուտով պետք կգա, երևի, կամ էլ ուղղակի պատահականությանը խորհրդավորություն հաղորդելու համար եմ էդպես ասում:

Երեկոյան երկար սպասված այցս էր հորաքրոջս տղայի ընտանիքին: Երևի թե մի ամիս օտարության մեջ լինելուց հետո հազիվ մի անկյուն էի գտել, որտեղ 2 համով ճժեր կային իմ այցից ուրախացած, ինձ համար համով ու տեսակ-տեսակ ուտելիքներ կային պատրաստած ու մի տուն ու մարդիկ, որտեղ ու որոնց հետ ես մի քիչ Տավուշն էի զգում, մի քիչ Երևանը, բայց էդ մի քանի ժամ տևող հանդիպման մեջ անընդհատ մտքիս էն հրաժեշտի պահն էր նորից, որից հետո մնում եմ ես, մտքերս, ուսապարկս ու ուսապարկիս մեջ էն փոքր գրքույքը՝ գեղեցիկ կտավներ հեղինակած կնոջ մասին պատմող:

Հետո մեքենայով քաղաքի բոլոր թաքնված տեղերը գնացինք՝ ամեն անգամ մի նոր Ստոկհոլմ բացահայտելով, ամեն անգամ նորովի Ստոկհոլմի չափաբաժին ընդունելով ու ամեն անգամ անզոր զգալով, որ էն ծառերից եկող պատմությունները դեռևս ինձ հասու չեն:

Աշունը չեկած՝ ամառս ցրտեց։

Կանաչ տերևները նույնպես պոկվում են ճյուղից ու ցած ընկնում, թեկուզ անպատճառ, ինչպես հավերժ չլինելդ։ Ի՞նչ քամի տարավ քեզ, այն էլ՝ օգոստոս ամսին։ Քսան տարվա ապրածս ամառներին երբեք նման քամու չէի հանդիպել։ Դու էլ չէիր սպասում։ Անգամ հասկացել էի ներսիդ վախը. վախենում էիր ավարտին չհասցնել հիսունհինգերորդ ամառդ։ Շտապում էիր ամեն հարցում, ամեն բան ցանկանում էիր ավարտին հասցնել։ Ինչո՞ւ, զգո՞ւմ էիր, որ ինչ-որ քամի շրջում է սենյակումդ։ Է՜խ, գրողի տարած քամին արդեն ներսումս է, հոգիս տակնուվրա է արել և դեռ շրջում է։ Գիտես, չի էլ լքելու ներսս, ինչպես քեզ հետ կապված ամեն հուշ, միտք, տեսարան, նույնիսկ մահվանդ մի քանի րոպեների տանջանքները։ Աչքերս ասես քարացել են այդ րոպեների վրա, և շրջանակի պես անպակաս են աչքերիցս։ Այն հավերժ է, ինչպես ներսիս չեղածը։

Սո՛ւտ է, թե բժիշկները կյանքեր են փրկում. նրանք նաև խլո՛ւմ են: Հիմա ինչպե՞ս հետ վերադարձնեմ հոգիդ, հա՛յր: Ինչո՞ւ ինչ-որ ոչնչություն, որը կրում է սպիտակ խալաթ, չի մոռանում գումարների ու հաշվարկների մասին և իրեն աստված է զգում, պիտի զրկեր քեզ կյանքից: Ես քո ցավը լա՜վ գիտեի, ավելի լավ, քան «քառասուն տարվա փորձ ունեցող» այդ ոչնչությունը: Պարզապես չհասցրի, կարողացա զսպել ինձ ու համբերել: Ո՛չ միշտ է պետք համբերել, իսկ ես չափից շատ էի համբերատար:

Անկեղծ ասած՝ ցանկանում էի քո մասին գրել։ Չհասցրի… Ցավոք գրում եմ առաջին ու վերջին անգամ, գրում եմ նամակ, որը կկարդան հարյուրավոր, հազարավոր մարդիկ, իսկ դու չես կարդալու, բայց գրում եմ, որ հանգստանա ներսիս քամին։ Կներես, թե հերթական անգամ ևս մի մեծ բան չհասցրի…

Իմ նամակը չի լինի շատ էջերից, բազմատեսակ բառերից ու տողերից կազմված։ Իմ նամակը թողնում եմ անավարտ ու չասված մտքերով, ինչպես կյանքդ էր։ Ես կսպասեմ այն օրվան, երբ կհանդիպենք ու քեզ մի լա՜վ կգրկեմ, ինչպես չեմ գրկել երբևէ, չնայած… գրկել եմ հազվադեպ, չեմ էլ ասել, թե որքան շատ եմ քեզ սիրել ու կարևորել բոլորից էլ ավել: Ես պարզապես չգիտեմ զգացմունքներս արտահայտել: Կներես…

Աշունս եկավ, չի՜ գնալու, հա՛յր իմ։ Ինձ տարվա չորս եղանակներից մնացին աշունն ու ձմեռը։ Ինչո՞ւ է այսպես։ Ինչո՞ւ է կանաչ տերևը պոկվում և ընկնում, ախր այնքա՜ն կյանք ուներ։
Ես դեռ չեմ հավատում, որ կանաչ տերևս այլևս ճյուղին չէ։ Օգնիր ինձ մոռանալ այս ամռան մասին։ Ես կմոռանամ և այս նամակի մասին, որը դու այդպես էլ չես կարդալու։ Ես կմոռանամ և ինձ։ Պարզապես օգնիր ինձ մոռանալ այս ցուրտ ամառվա մասին։ Եվ ներիր, որ այս անգամ էլ չհասցրի…

Դո՛ւ, հենց դո՛ւ, որ կարդում ես հորս ուղղված նամակս, գնա ու գրկիր հորդ, ասա, թե որքա՜ն շատ ես սիրում նրան: Ես չհասցրի և հիմա էլ դա անել չեմ կարող: Ցավոտ է… այն էլ շատ… Գրկի՛ր հորդ:

Եղանակը սառն էր մարդկանց սրտերի պես,

Փողոցները՝ քանդված մարդկանց հոգիների պես,

Ծառերը՝ անտերև, ինչպես մարդիկ՝ առանց հույզերի:

Աշուն էր, քամի էր, անձրև էր…

Ես էի, ուրիշ ոչ ոք:

Ծառերը արև էին ուզում, ծաղիկ ու խոտ,

Իսկ ինձ միայն դու էիր պետք:

Մարդաշատ փողոցում ես մնացել էի միայնակ,

Ինձ միայն մեկն էր պետք, որպեսզի նրանով վառեի լույսերը բոլոր,

Սակայն այդ մեկը լուսավորեց բոլորին՝ բացի ինձնից:

Ես ու աշունը սպասում էինք քեզ,

Ինչպես ամեն անգամ,

Բայց դու քեզ համար գարուն էիր գտել:

Իսկ ես դեռ սպասում էի քեզ, ինչպես միշտ՝ չակնկալելով ոչինչ,

Միայն թե տեսնեի քեզ, ու ինքս իմ աչքերին երանի տայի

Այդ բերկրալի տեսարանի մասնակիցը լինելու համար:

Ես ու աշունը քեզ էինք ուզում,

Բայց դու հարբել էիր գարնան ծաղիկների բույրով,

Ու խոստացել էիր երբեք չգալ:

Մի գյումրեցու հարցնում են.

-Ի՞նչ կլիներ, եթե Գյումրին չլիներ:

-Ի՞նչ բդի էղներ, ապ ջան, գլոբուսը տեսքից կընկներ…

Այ այսպես էլ բոլոր գյումրեցիներս մեր բոլոր բջիջներով, հոգով ու մտքով, բոլոր երազանքներով կապված ենք մեր հրաշք քաղաքի հետ:

Գյումրին լոկ քաղաք չէ, այն հոգեկերտվածք է, մշակույթ, լեզվամտածողություն… Քաղաքը օժտված է շշմելու էներգետիկայով, որ մեր՝ գյումրեցիներիս միջոցով փոխանցվում է նաև մյուսներին…

Ուրիշ որտեղ կտեսնես, որ իրիկնամուտին փողոցում մայրամուտը դիմավորող տատիկը օտարերկրացիներին հարցնի՝ բալա՛ ջան, գոնե երեխեքին էլ բերեիր, ու ընդհանրապես էական չէ, թե «բալա»-ն «երեխեք» ունի, թե չէ…

Կամ ուրիշ որտեղ կարելի է գալ ուղղակի պտտվելու ու անծանոթների շրջանում զգալ ծայրաստիճան հյուրընկալություն, եթե ոչ Գյումրիում… Մի անցորդ տեսնեն, որ շվարած է, կօգնեն՝ ինչով պետք լինի, անգամ տանիք կտան…

Կամ ուրիշ որտեղ կարելի է ծուռտիկ-մուռտիկ սալաքարերով փողոցներում այդքան ջերմություն ու հարազատություն զգալ, եթե ոչ Գյումրիում… Ի դեպ, էդ առաջին սալաքարերը դրվել են 1940-ին ու պահպանվել մինչ օրս։

Գիտեք, հնի ու նորի խաչմերուկ է դարձել Գյումրին: Նոր ասելով՝ նկատի չունեմ այն, որ մեզ մոտ կարելի է վերջին ժամանակներին բնորոշ ապակյա շենքեր ու կառույցներ գտնել, այլ այն, որ հնարավորինս պահպանվել են քաղաքի պատմական շենքերը, անգամ հյուրատները, հյուրանոցները, սրճարանները կառուցվում են հին ոճով՝ հնարավորինս պահպանելով այն, բայց նոր ոգով ու տրամադրվածությամբ։

Ուրիշ ոչ մի տեղ ես չեմ տեսել, որ անծանոթին անգամ հարազատի նման ընդունեն, հարազատորեն բարևեն ու բարի օր մաղթեն։

Հոգեկերտվածք չէ, բա ի՞նչ է…

Ու հրաշալին այն է, որ աչքիդ առաջ տեսնում ես, թե ինչպես է ծաղկում սիրելի քաղաքդ…

Շաբաթ, կիրակի օրերին քաղաքի նեղլիկ փողոցներում տեղ ու դադար չկա, բոլորը գալիս են Գյումրի, հիանում քաղաքի գեղեցկությամբ, տեսնում՝ ինչպես պետք է պահպանել ազգայինը ու հայկականը։

Վերջերս այնքան շատ էին ինձ հարցնում, թե Գյումրիում ինչ կարելի է անել ու ուր կարելի է գնալ, որ Ֆեյսբուքում գրառում էի կատարել ու պարբերաբար թարմացնում էի այն, ու ամեն անգամ, երբ հարց էր հնչում, միանգամից ուղարկում էի գրառումս։

Ու շշմելու է նաև այն, որ ի տարբերություն մյուս քաղաքի բնակիչների՝ գյումրեցիները մի ուրիշ տեսակ կապով են կապված իրենց քաղաքին: Ինձ թվում է՝ օդից է, որ ջերմ ու տաքուկ է անգամ ձմռան ցրտին…

Ամիսներ առաջ ուղղակի պտտվում էի քաղաքով: Նոր բացված փոքրիկ կենտրոն տեսա, որ շարժեց հետաքրքրությունս: Ներս մտա. երիտասարդներ էին, որ անգլերեն էին խոսում: Սրահը անչափ հետաքրքիր էր, վինտաժ ոճով զարդարված, տուրիստական կենտրոն էր պարզվեց, իսկ սեփականատերը մի աշխույժ իտալացի էր: Հարցրի, թե ինչն է ստիպել 30-35 տարեկան իտալացուն թողնել բոլորի երազանքների Իտալիան ու տեղափոխվել Գյումրի, ու պատասխանը եղավ.

-Ուրիշ ոչ մի քաղաք չի կարողացել ինձ այնքան ոգեշնչել, ինչքան Գյումրին. ես ուզում եմ միշտ լինել իմ երազանքների կողքին…

Էս էլ հո մենք չենք ըսե, օր չըսէք՝ գլուխգովան են։

Իմ ու բոլորի երազանքների քաղաք, շնորհավոր տոնդ…

Եղիր ու հավերժիր միշտ՝ պինդ պահելով բոլորիս երազանքները քո ջերմ գրկում…

Մայրը նա է, ով մանկատան հասցեն չունի,

Ով իր ցամաք հացով անգամ

Իր զավակին կուշտ կպահի:

Կյանքը շատ է մարդուն ծռում,

Մայրը նա է, ով չի ծռվում,

Մայրը նա է, ում աչքերում

Միշտ Տիրամոր դեմքն է փայլում:

Մորը չի հաղթի ո՛չ ցուրտ, ո՛չ էլ սով,

Նա միշտ զինված է զավակի սիրով,

Մայրը այն միակ կենդանի սուրբն է,

Որ տուն է պահում իր աղոթքներով:

Մայրը կարող է դառնալ տղամարդ,

Կարող է հողից դուրս բերել արմատ,

Կարող է որդուն պահել առանց հոր,

Դարձնել հպարտ ու զուսպ տղամարդ:

Իմաստուն մորից կրթված երեխան

Հիսուս լսելիս՝ ծունկը կծալի,

Մայր չեն հռչակվում միայն ծնելով,

Այլ երբ սիրում են Տիրամոր սիրով:

Գրում եմ:
Պառկած գրում:
Ծիծաղելի կլինի, չէ՞, որ մի օր իրոք տպագրվի այս ամենը: Ու դու էլ պառկած, լուռ կարդաս:
Կարո՞ղ եմ մի բան պատմել:

Մի դասընկեր ունեի, հաճախ էր վիճում ուսուցիչների հետ, որ կյանքն էլ պատիժ է՝ ամենամեծ պատիժը: Բայց չէ: Հիմա կարծես հասկանում եմ, որ կյանքը մեզ տրված ամենամեծ նվերն է, բայց չենք գնահատում: Ինչպես նվեր ստացած սրբիչը կամ գուլպաները: Բայց մի օր էլ, երբ ցուրտ ձմեռ կլինի, հենց այդ գուլպաները կհագնենք, երևի նորից դժգոհ դեմքով, սա էլ հերիք չէ, մի լավ կվիրավորենք նվիրողին՝ առանց հասկանալու, որ այդ անիծված գուլպաները պաշտպան են մեզ համար, այն էլ ի՜նչ պաշտպան:

Ոչինչ չենք գնահատում: Տարիքը, օրը, վայրկյանն ու մարդկանց: Բայց այս փոքրիկ դետալները ստեղծում են մի մեծ երջանկություն, որ ֆիլմ դիտելիս մի պահ, այսպես ասած, հեռանում ենք մոլորակից ու հասկանում, որ երջանիկ ենք: Երջանիկ ենք այդ նույն գուլպաներով, մեր դեռահասային տարիքով, հուլիսի 18-ով, ու ֆիլմի՝ շատերիս համար անհայտ դերասանական կազմով:

Արդեն երկու ամիս անցել է վերևի գրածիցս: Հուլիսի 18-ին էի գրել: Ոչինչ էլ չի փոխվել: Դեռ նույն տարերքի մեջ եմ: Սիրում եմ կյանքը: Սիրելը մեղմ է ասված: Պաշտում եմ:
Ամենասիրուն բանն է: Շուտով տարեդարձս է: Կարող եք նվիրել այդ «անիծված գուլպաներից», խելագարվում եմ դրանց համար, մանավանդ, երբ գունավոր են: Ու բացի գուլպաներից՝ սիրում եմ նաև ամեն ինչ ու բոլորին: Բոլորդ էլ իմ ուսուցիչներն եք:
Մեզ հանդիպած յուրաքանչյուր մարդ մեզ համար ուսուցիչ է: Դե, ուսուցիչներն էլ միանշանակ կարևոր են: