Երևի հաճախ ես ուզում նստել ու մի լավ լաց լինել, եղած-չեղած դարդերդ խառնել արցունքներիդ ու ազատվել կոկորդումդ ծանրացած քարից: Հիշում ես մանկությունիցդ ուրախ ու տխուր դրվագներ: Տխրում ես, որովհետև կորցրել ես. չկա՛, չկա՛ն, չե՛ն գալու, չի՛ լինելու։ Մոխրի պես քամին քշեց ու տարավ: Ժպտում ես, որովհետև անկախ ամենից՝ այնժամ գունավոր էին թվում նույնիսկ սևն ու սպտակը: Հիշում ես նույնիսկ երազներդ, վախերդ, մանկական անիմաստ վեճերդ: Բայց հիմա կորցրել ես վեճերիդ թիվը, երազներդ աչքերդ բացելուն պես մոռանում ես: Միակ լավ կողմը՝ վերջ վախերիդ: Չնայած… Վախենում ես կրկին կորցնելուց: Հարմարվի՛ր, ընկերս: Դու մենակ չես: Վախենո՞ւմ ես մի օր աչքերդ բացել ու տեսնել կողքիդ դատարկ մահճակալը: Վախենո՞ւմ ես մի օր լսել «ցավակցում եմ» հարյուրավոր շուրթերից հնչող բառը: Հը՜ն, վախենո՞ւմ ես հրաժեշտից: Այդ դեպքում մի՛ էլ բարևիր: Դատարկի՛ր կյանքդ, հեռացրո՛ւ բոլորին մտքիցդ, սովորի՛ր միայնությանը, մցրու ուղեղդ, որ բոլորը լքելու են քեզ, դու մենակ ես: Չհավատա՛ս, թե մի օր կհայտնվի մեկը, ով կասի՝ հավերժ քեզ հետ է, հավատարիմ է, հնազանդ է, հրեշտակ է, սուրբ է, քահանա է, աստված է, կրոն է։ Հավատի շինծու փոխմիջո՜ց, ոչինչ ավելի։ Լավ, չեմ ուզում կրկին գլխիս հավաքվեն եկեղեցու դուռ ու քար պաչողները, որ ամեն օր մի ջահելի անիծում են երթուղայինում տեղ չզիջելու համար: Գրո՛ղը տանի: Որքան տարօրինակ եք դուք:
Լավ, անդրադառնամ անավարտ թողած մտքիս հավերժների ու հնազանդների մասին: «Որդյակ իմ, մինչև մահ տե՞ր ես», «Որդյակ իմ, և դու մինչև մահ հնազա՞նդ ես»։ Թույլ տվեք մի փոքր սպիտակ լույս գցեմ մթության մեջ. «Տե՛ր եմ, եթե հնազանդ է», «Հնազանդ եմ, եթե տեր է»: Սա՛ է մեր իրականությունը: Քանի դեռ ապրում եք կապված աչքերով՝ չեք հասկանա կյանքի իմաստը: Գիտեք, ես էլ չեմ հասկանում, մինչդեռ 13 տարեկան հասակում որոշեցի քանդել աչքերիս կապերը: Փոշմանում եմ, ավելի լավ էր՝ չքանդեի ու կարիք չլիներ տեսնելու մթությունից հետո եկող մթությունը: Աչքերս փակած՝ գոնե լույսի հույս ունեի:
Քո ներսում է՞լ է մութ: Իսկ թույլ կտա՞ս ապրեմ քո ներսում: Եկ միասին հիշենք գնացածներին, գնացողներին և մոռանանք նրանց, ովքեր գնալու են…

Եկ միասին մոռանանք բոլորին:

Հիմա այնքա՜ն հոգնած եմ, է՜հ, սխալ ասացի, ալարում եմ։ Քեզ մոտ էլ է պատահել, որ մեծ պլաններ կազմած, արդեն այդ պլանները գլխումդ մի քանի անգամ իրականացրած, վստահ, գլուխդ բարձր, իջնում ես ավտոբուսից ու հանդարտ քայլերդ ուղղում տուն։ Դե՜ վստահ ես, որ մաման մի լավ բան ա պատրաստել, որի հոտն արդեն զգացել ես, դե՜ հոտառական ընկալիչներդ էլ էնպես են զարգացած, է՛լ դու սուս։ Մի լավ հաց ես ուտում, ու այդ պահին արդեն գիտակցում ես, որ քունդ տանում է, ու մեկ ժամ առաջ ծրագրածդ լեգենդները հօդս են ցնդում վայրկյանական… բա՜։

«Հենց այսպես էլ ապրում ենք»,- կասեր Ֆորշը, երբ կրկին միացնեի հեռուստացույցի երաժշտական ալիքը, բայց չէ, ես կսահմանափակվեմ ինքս կատարելով և ձայնալարերս վնասելով։ Հիշո՞ւմ ես՝ մի քանի վայրկյան առաջ ավտոբուս գոյականն եմ օգտագործել։ Հա՜, ավտոբուս ասացիք, հիշեցի. ի՞նչ փոխադրամիջոցներից ես օգտվում՝ առավոտյան 9։30 համալսարան հասնելու համար։ Դու մինչ կպատասխանես, ես կասեմ։ Ես ամեն օր Էրեբունյաց Էրեբունի հասնելու համար փոխում եմ երկու ավտոբուս. դե՜, նախ Երևան հասնում եմ ուսանողական ավտոբուսով, ի դեպ, եթե չգիտես, թե այդ ուսանողական ավտոբուս հասկացությունն ինչ է, ապա ես կբացատրեմ։ Ուրեմն, այն ևս հանդիսանում է «փոխադրամիջոց» (չակերտավոր ասված) և հատուկ տրամադրվում է տվյալ համայնքի (գյուղի) ուսանողներին։ Իրականում լավ գաղափար է։ Հա՜, շարունակեմ։ Այնուհետև համպատասխան ավտոբուսով, որոնք իհարկե շա՜տ են, հասնում եմ համալսարան։ Միանշանակ, սա մի գեղեցիկ տեղափոխման գրաֆիկ է, որն այս պահին շատերին կթվա բավականին անիմաստ, սակայն մի շտապեք կարծիք կազմել, քանզի առաջին տպավորությունը սովորաբար սխալ է լինում։ Ինչևէ, ժամանակին ինձ թվում էր, որ երբեք չեմ կարող տեղափոխվել նման ավտոբուսներով, մտածում էի, թե, այդ ինչպե՞ս պետք է գտնեմ համապատասխան ավտոբուսը, ինչպե՞ս բարձրանամ, որ պահին ասեմ, որ կանգնի կանգառում… Մի խոսքով՝ նման անիմաստ մտքեր, ինչպիսիք վստահ եմ՝ բոլորդ ունեցել եք։ Դե, իսկ հիմա, երբ պտույտ եմ տալիս մտքերիս անտառում, որն ի դեպ բավականին խիտ է, հասկանում եմ, թե ինչքա՜ն ժամանակ և հավես եմ ունեցել այդպիսի լեգենդներ հյուսելու համար։ Իսկ այժմ ես էլ այդպես չեմ մտածում, ինձ համար այնքա՜ն սովորական է դարձել «ավտոբուս» նստել, համապատասխան կանգառում իջնել, ամուր բռնվել, որ հանկարծ նահատակ չդառնամ և այլ շատ ու շատ նմանատիպ հասկացություններ։ Այնքան սովորական է, որ տպավորություն է ստեղծվում, որ միշտ հենց այսպես էլ եղել է, որ միշտ տեղափոխվել եմ իմ սիրելի դարձած 41, 10, 22 և 67 համարի ավտոբուսներով։

Իսկ վերջում պատմեմ մի դեպք, որը հենց այսօր առավոտյան տեղի ունեցավ։ Ես, սովորականի նման, կանգառում կանգնած դեգերում էի, որի ընթացքում գարնան տա՜ք արևը այրում էր դեմքս, ու արդյունքում դեմքիս տոնային կրեմը «ծորում էր»։ Ես հասկանում էի, որ դա շա՜տ վատ է, սակայն հազիվ ոսկրերս տաքացել էին ձմռան մեղմ ցրտից հետո։ Ու հանկարծ եկավ 7 համարի ավտոբուսը, որը սովորաբար ես չեմ նստում, քանզի այն ինձ դուր չի գալիս և մի քանի անգամ համոզվել եմ, որ այդ ավտոբուսից պետք է օգտվել միայն ծայրահեղ դեպքերում։ Սակայն, չես հավատա, եթե ասեմ, որ մի քանի վայրկյան տատանվելուց հետո ես բարձրացա 7 համարի ավտոբուսը ու հարմար տեղավորվեցի։ Չգիտեմ, թե ինչու, ուղղակի։ Տե՛ս, ես չէի շտապում և սա էլ այն ծայրահեղ դեպքը չէր, բայց բարձրացա…

Բավականին ճանապարհ էինք անցել, հասել էինք Կայարան, երբ իմ սիրելի ավտոբուսը փչացավ, ու շարժիչից սկսեց ծուխ արձակել։ Ես կասեմ, որ վարորդի բախտը բերեց, քանզի լուսացույցը փոխել էր կարմիրը, և մեքենաները հանգիստ կանգնած սպասում էին կանաչ լույսին։ Ու այս ընթացքում վարորդը հասցրեց ուսումնասիրել շարժիչից ելնող ծուխը ու դրա առաջացման պատճառները, ինչն ի դեպ անում էր մի գործիքով, որն ինձ հիշեցրեց հարթաշուրթ։ Մի քանի վայրկյան բարկացած վարորդը զննում էր շարժիչը, երբ ավտոբուսի տարեց ուղևորները խե՜ղճ վարորդի կողմն էին ուղղում իրենց գեղեցիկ բառերը։ Այդ պահին կարմիր լույսը ակնթարթորեն փոխվեց կանաչի, ու լսվեց մեքենաների ականջ ծակող ազդանշանները։ «Խե՜ղճ վարորդ, ոնց են անիծում էս խեղճ մարդուն»,- մտածում էի ես, երբ ավտոբուսը շարժվեց։ Լավ էր, ամեն բան կարգավորվեց և 7 համարը սահուն ընթացավ արդեն կիսադատարկ փողոցով։ Գիտե՞ս, երբ ավտոբուսը կանգնել էր փողոցի հենց մեջտեղում, երբ վարորդը տանջվում էր շարժիչից դուրս եկող ծխի «ձեռքում», ես մտածում էի մի բան. հետաքրքիր է, չէ՞, երբ մենք յուրաքանչյուր օր, յուրաքանչյուր վայրկյան կարող ենք գտնվել տարբեր ավտոբուսներում, կանգնել տարբեր մարդկանց կողքին, նրանց հետ անցնել նույն ճանապարհը, վճարել նույն 100 դրամը, չնստել ու մի կերպ ճխլվելով կանգնել, բայց երբեք չմտածել՝ ով ենք նրանք։ Իսկ ես մտածում էի, երբ 7 համարը կանգնած էր փողոցի մեջտեղում, երբ չէր շարժվում։ Ես մտածում էի, ու հայացքս ուղղում մի ուղևորից մյուսը։ Մեկը՝ խոժոռ դեմքով, մյուսը՝ ճաղատ, մեկը՝ դժգոհ, մյուսը ուղղակի շնչում էր, կողքիս նստած կինը, պահը բաց չթողնելով, անընդհատ կրկնում էր. «Վա՜յ, Աստված ջան», մյուսը ուղղակի խաղում էր մազերի հետ, իսկ ես հանդարտ ու հանգիստ նստած էի։
Կյանքում շարժման ընթացքում մենք երբեք մեր շուրջը չենք նայում, մենք չենք ուսումնասիրում, չենք հարցնում, մենք ուղղակի շտապում ենք, իսկ երբ վերջապես կանգ ենք առնում, երբ գիտակցում ենք, որ աջ կամ ձախ կողմում կա մեկը, կա մյուսը, ով հնարավոր է՝ օգնության կարիք ունի, կամ ուղղակի ինչ-որ մեկի հետ խոսելու ցանկություն, մի ժպիտի կարիք, մի շնորհակալության, մի «կներեք»-ի, մի հայացքի… Այդ պատճառով այդ մի քանի րոպեների ընթացքում ես զննում էի մարդկանց, ինչը չէի անում, երբ մենք շարժման մեջ էինք, ու գիտե՞ս՝ ես այնքա՜ն բաներ նկատեցի, որը եթե ցանկանայի, չէի տեսնի այն ժամանակ, երբ շարժվում էինք… Կանգնի՛ր մի պահ և ուղղակի շուրջդ նայիր, տե՛ս, ինչքա՜ն բան է փոխվել…

Միշտ հետաքրքիր է հիշողությունների միջով քայլելը։ Ճանապարհը ու մայթեզրը նույնն են, բայց փոխվել են մարդիկ՝ քեզ թողնելով միայն մանկության վառ հիշողություններ։

Երեկ քայլելիս մի ծաղկած ծիրանենի տեսա, նայեցի, զգացի դրա հիասքանչ բուրմունքը ու շարունակեցի ճանապարհս։ Այսօր ևս ինձ իր հմայքով գրավեց այդ ծառը, ու նկատեցի, թե ինչպես էին փոքրիկ բողբոջները նոր շունչ առել` կենդանություն լցնելով շրջապատը։

Ծիրանենու շուրջն ամայի էր, բայց նրա կենդանությունը շրջապատը լցրել էր սիրով, տվել ներդաշնակության նոր ներշնչանք։ Նա նման էր այն մարդկանց, ովքեր իրենց իմաստությամբ կյանք են տվել շրջապատին։

Ճանապարհը շարունակելիս կտրած ծառերի մի շարք նկատեցի։ Կար ժամանակ, երբ այդ ծառերը դեռ կենդանի էին։

2020-ը պիտի լիներ իմ կյանքի լավագույն տարին, քանի որ ես հայ եմ ու հավատում եմ «գոլդ» թվերի անժխտելի զորությանը: Բայց տարվա առաջին երկու ամիսները մեծ հարցական նշան դրեցին նախորդ նախադասությանս վրա: Այսինքն, չեմ կասկածում, որ հայ եմ, որովհետև մեր տանը հայելի կա, ու ես իմ քիթը տեսել եմ, բայց «գոլդ» թվերի զորությանը արդեն չեմ հավատում:

Առհասարակ հայերը հավատում են շատ տարօրինակ երևույթների ու իրերի զորությանը: Օրինակ` մի քանի օր առաջ ընկերներիս հետ ընթրում էինք տիպիկ ամերիկյան «բուրգերանոցում»: Երբ միանգամյա օգտագործման պատառաքաղն ընկավ, ասացի, որ շուտով մարդ է գալու: Ընկերներիցս մեկը ասաց․

-Բաբամ, բայց դու ի՛նչ հայաստանցի ես:

Իսկ ես, հավատալով բոլոր հայկական ուժերին, մոգերին ու հեթանոսական աստվածներին, որոշեցի սպասել՝ հավատալով, որ ինչ-որ մեկը ներս կմտնի: Բայց երևի թե մեր պատառաքաղները ավելի զորեղ են, քան ամերիկյան մեկանգամյա օգտագործման ենթակաները: Մեր սպասելը ապարդյուն էր ու անօգուտ:

-Ասացի, չէ՞, լրիվ հայաստանցի ա:

-Բայց ասա, որ էդպես շատ ավելի լավ ա,- Էմիլիի կյանքը մենակ էդպես եմ կարողանում ուտել` հավաստելով, որ հայաստանցիները բոլորից լավն են:

-Ո՛ւֆ, բաբամ, վերջացրու,- ինքը բարկացավ, իսկ մենք ծիծաղեցինք:

Բացի պատառաքաղների ու հյուրերի անուղղակի կապից, մենք` հայերս, վստահ ենք, որ ոչ մի տոն չի կարելի կանխավ շնորհավորել: Ու ես՝ որպես հայկական ավանդույթների պաշտպան ու պահապան Հայաստանի սահմաններից դուրս, հավատարիմ եմ մնացել այս ավանդույթին, որի ծագումն անգամ չգիտեմ: Երբ փետրվարի 14-ին բոլորը շնորհավորում էին Նիկի ծնունդը, որը երկու օր հետո էր լինելու, ես չշնորհավորեցի: Ընկերներս, իհարկե, զարմացած էին, բայց ավանդույթին ծանոթանալուց հետո զարմանքը ավելի շատացավ:

-Այսինքն, ավելի լավ է ուշ շնորհավորեք, քան շո՞ւտ: Բայց էդպես էլ ո՞ւմ է պետք: Համ էլ մի նախադասությունը ի՞նչ պիտի փոխի նրա կյանքում: Հա, բայց ինքը հայ չի, իրե՞ն էլ ես ուշ շնորհավորելու:

-Նիկ, մի նեղացիր, բայց ես երկուշաբթի կշնորհավորեմ, հա՞:

-Հա, բա ոնց: Չեմ նեղանում: Բայց շա՜տ հայաստանցի ես:

Կարճ ասած՝ կյանքը ցույց է տալիս, որ կոտրված հայելին ոչ միշտ է դժբախտություն բերում, բաց աստիճանի տակով անցնելը երբեմն կարող է ոչինչ էլ չնշանակել, աղբը կարելի է երեկոյան թափել Հայաստանի սահմաններից դուրս: Բայց ես՝ որպես կյանքին մարտահրավեր նետող կենսուրախ հայուհի, աշխատում եմ բոլոր ուղղություններով, որպեսզի հայկական ավանդույթներն ու սովորությունները ապրեն նաև հայկական սահմաններից դուրս: Վիճում եմ ընկերներիս հետ, պատմում եմ բոլորին հայկական հինավուրց առասպելներն ու լեգենդները, ու ամենակարևորը՝ ինքս չեմ դադարում հավատալ դրանց զորությանը ու լինել ամենահայաստանցին:

Մենակ էս «գոլդ» համարներն են, որ մտածելու տեղիք են տալիս: «Գոլդ» համարանիշերով մեքենաները միշտ վթարների մեջ են ընկնում: «Գոլդ» հեռախոսահամարները միշտ անհասանելի են: Փաստորեն, «գոլդ» տարիներն էլ կարող են անհաջողակ լինել: «Գոլդ» թվերի համար էլ դեսպան չեմ լինելու: