Թե հնար լիներ, ասֆալտը կգոլորշիանար, Արշակունյացի ասֆալտը, որ ստվերի տակ փախչելու տեղ չուներ, ոչ մի կարգին ծառ կար, ոչ էլ մի անպետք բարձրահարկ նորակառույց, որ էս օրերին մի բանի կծառայեր։

Վամպիրների պես ամեն մեկս մի տեղ էինք քաշվել, որ արևին չհանդիպենք, էն արևին, որի մասին գարնանը երգեր էինք գրում։ Ժամը 12-ն էր, երբ ստվերդ հասակիցդ 20 անգամ կարճ է, եռահարկ շենքերի 70 սանտիմետրանոց ստվերներում նույն ուղղությամբ քայլելիս՝ հազիվ մի հոգի կտեղավորվեր, մյուսներս անիծում էինք արևը։ Պարբերական անիծողները, անեծքների դասական շարքի հերթականությամբ գալիս, հասնում էին «էս երկրին»։

Հոգնած ասֆալտի վրա բաց դռներով մի «օփել» էր կանգնած՝ ռադիոյի ձայնը էնքան բարձր, որ էդ պողոտայի աղմուկի ու ձայների արանքում չկորչի ձայնը, չհալվի, գա հասնի (երևի) Արշակ պապին, որ չգիտես՝ ինչի, ղեկի կողմից չէր նստել, մի ոտքը մեքենայի մեջ, մյուսը՝ մայթեզրին։

Ուշադիր լսում էր, թե ռադիոյով ոնց է երիտասարդ ու առույգ ձայնով մեկը հաղորդում քաղաքական լուրերը, կամազների, ֆուռերի ձայների արանքում մի կերպ որսում էր բառերը՝ ուշադիր ռադիոյին նայելով, իբրև թե որ ռադիոն աչքի առաջ էր, ավելի լավ էր լսելու։ Լսում էր, մինչև էս բառերը դուրս թռան, բայց էս անգամ մնացին օդում․

-Մշակվում է զարգացման 15-ամյա ծրագիր․․․

(Երևի) Արշակ պապը ժպտում էր, քմծիծաղ էր տալիս, 15 տարին իր համար էլ կատակ բան չէր, 15 տարին իր համար, թե բախտը բերեր, «մնացածն էր»։

Իջեցրեց ձայնը, շարունակությունն էլ չլսեց, երևի մտածեց՝ լուրերն իրեն չէին վերաբերում, կամ էլ չգիտեմ, ինչ իմանաս։

Իսկ ես կանգառում նստած գիտեի, որ իմ երթուղայինը 20 րոպեից շուտ չի գա, մի բան հորինել էր պետք, որ ժամանակին խաբեմ, հնարավոր ա, որ Արշակ պապի արտաքինով մարդու անունը Սամվել էր, ով ռադիոյի ձայնը չէր էլ լսում, մտքերով թոռանը՝ Արթուրիկին էր հիշել, որը նոր է սկսել քայլել, ու ժպտում էր։

Իմ մտքերից ես էլ ուրախացա, ուրախացա, որ ինքը չլսեց զարգացման 15-ամյա ծրագրի մասին (որ կարող է` չտեսներ), և որ թոռը սկսել է արդեն քայլել, քիչ մնաց շնորհավորեմ։
Արդեն երրորդ պատմությունն էի ուզում հորինել էս մարդու կյանքի մասին, երթուղայինս եկավ։

Շոգ էր, ինձ կտրեցի սցենարիստի նստարանից, ծառի տակից փախա դեպի ավտոբուս էնպես, ինչպես անձրևի ժամանակ ենք կանգառից վազում մեր երթուղայինը, որ մի կաթիլ անձրև չկպչի մեզ, իսկ հիմա մի բուռ արևից խոսափելով՝ նստեցի ու հիշեցի, որ 40 րոպեից միայն կարող եմ իջնել։ Իսկ դիմացս նստած էր մի զույգ՝ իրարից նեղացած կամ հոգնած կամ չգիտեմ, ճանապարհին կորոշեմ։

Ամառ էր, Արշակունյացի վրա ու մի քիչ շատ հեռուներում էլ ամառ էր, ու արևը գլխներիս հետ մի բան արել էր։

Երեկ ֆրանսահայ ծանոթս ասաց, որ երևի ես իրենից շատ եմ խոսում Ֆրանսիայի մասին: Եվ թեև շաբաթական չորս անգամ ֆրանսերենի դասեր եմ ունենում, միևնույնն է, չեմ համաձայնի իր հետ: Մի բան է Ֆրանսիայի մասին խոսել, մեկ ուրիշ՝ ֆրանսերեն խոսել: Այ երկրորդը իսկապես շատ եմ անում: Ասեմ ավելին` խոսելուց բացի, նաև լսում եմ: Այնպես է ստացվել, որ արդեն 6-րդ տարին է, ինչ սովորում եմ այս լեզուն, որից պրծում չունեմ: Չէ, ինձ սխալ չհասկանաք. ես չեմ ատում ֆրանսերենը, բայց վեց տարի շարունակ մի բան սովորելով՝ կամաց-կամաց սկսում ես դրանից հոգնել:

Դե, նայեք, օրվա մեծ մասն անցկացնում եմ մի տեղում, որի անունն է Հայաստանում ֆրանսիական համալսարան: Արդեն մոտ 6 ժամ «ֆրանսիական» բառը ինձ հետ է: Եվ նույնիսկ, երբ այդ շենքի մեջ չեմ, մեկ ուրիշ տեղ, երբ հարցնում են․ «Որտե՞ղ ես սովորում», տրամաբանական է, որ պատասխանում եմ՝ Ֆրանսիական: Ֆրանսերեն խոսում եմ միայն ֆրանսերենի դասերին, իսկ լսում, կարդում կամ գրում` նաև համալսարանից դուրս: Նույնիսկ հիմա հյուրասենյակում տատիկիս հետ նայում եմ ֆրանսիական կոմեդիա (հայերենով իհարկե), սեղանիս էլ դրված է ֆրանսիական պատմվածքների գիրք, որը ժամանակին հայրս է կարդացել, և որը ես ձևական դրել եմ սեղանիս, որ մի օր սկսեմ կարդալ:

Ու երևի թե այդպիսի օր չկա, որ ես չբողոքեմ ֆրանսերենից, դրա անիմաստ բարդ ու անտրամաբանական լինելուց: «Beaucoup» տառակույտը կարդում ես ոչ թե «բեաուկոուպ» այլ պարզապես «բոկու», գեղարվեստական գրքերում հանդիպում ես «հեշտ անցյալ» անուն ունեցող անցյալ ժամանակին (հեչ էլ հեշտ չի), իսկ մնացած բոլոր դեպքերում կիրառում լրիվ նույն իմաստն ունեցող, սակայն կազմությամբ ուրիշ անցյալ ժամանակ: Վարժությունը կատարելիս լսում ես ձայնագրություն, և հենց հարցի պատասխանին հասնելուն պես միջի ֆրանսիացին փռշտոցի նմանվող մի բառ է ասում` քեզ թողնելով դատարկ տողի հետ տանջվելու:

Սա դեռ ամենը չէ։ Անընդհատ տառապում ես` վերհիշելով կամ պարզապես գուշակելով գոյականի սեռը (ածականը չհամաձայնեցնես հետը՝ վերջդ եկել է), «ակսանների» մասին էլ չասեմ (մեկը շեշտի նշանի նման, մյուսը՝ բութի), որոնք դնում ենք «e» տառերի վրա, որ կարդանք «է», ոչ թե «ը»: Ու որ սկսում ես սովորել մեկ այլ եվրոպական լեզու, օրինակ՝ ինչպես ես՝ իսպաներեն, մեխանիկորեն անտեսում ու չես արտասանում բառի վերջում գրվող «е»-երը: Ինչպես հասկացաք՝ այս շարքը կարող եմ շարունակել անվերջ, բայց այսքան բողոքելով չեմ կարող չասել, որ երբեմն ուրախ եմ լինում, որ գիտեմ ֆրանսերեն և հպարտորոն նշում եմ այդ փաստը: Օրինակ՝ երբ սրճարանում դիմացդ նստած ֆրանսիացիների ընտանիքի երեխաներից մեկը հայհոյում է հեռուստացույցով ցուցադրվող ֆուտբոլիստներից մեկին և հոր ջղայնանալուց հետո բարձրաձայն ասում՝ մեկ է, ինձ այստեղ ոչ ոք չի հասկանում, ֆրանսերեն խոսացող կա՞ այստեղ, հազիվ զսպում ես ծիծաղդ, որ «չծակվես», որ լավ էլ հասկանում ես իր ասած ամեն բառը:

Երևի ֆրանսիահայ ծանոթս ճիշտ էր, այսքան գրածիս մեջ քսան անգամ «ֆրանս» արմատն օգտագործեցի, դա էլ է ինչ-որ չափով Ֆրանսիա:

Պետք է պատմվածքների գիրքը սկսել կարդալ:

Ու մեր տանը կրկին ժամը 3:15-ին լսվում է իմ սենյակի դռան շրխկոցը։ Չնայած՝ ոչ մեկն էլ չի լսում, որովհետև տանը մենակ եմ։ Պայուսակս դնում եմ սենյակում ու սիրով ընկնում մահճակալիս վրա։ Ու ամեն անգամ գործողությունների այս շարանը կրկնելիս հասկանում եմ, որ առավոտը անկողնուց վեր չկենալն ու մի երեք ժամ ավել քնելն ավելի ճիշտ կլիներ։ Դպրոցում ոչ մի նորմալ բան չսովորեցինք։ Մոտ մեկ ժամ տառապում եմ այս ճակատագրական հարցի շուրջը մտորելով։ Հետո հեռախոսս զանգում է։

-Հա՛, մա՛մ։

-Ա՛ն, տանն ես, չէ՞։

-Հա՛ մամ, քեզ գրել եմ, որ տանն եմ։

-Լա՛վ, դասերդ արա։ Մի քիչ հետո կգամ, միասին կճաշենք։

Զանգը հուշում էր, որ պիտի շարժվեմ դասագրքաշատ գրասեղանիս ուղղությամբ, իսկ մտքերս թողնեմ մահճակալիս կողքին։

133: Դու միգուցե մտածեցիր, որ եթե հայտնվես Չիլիում ու քեզ վրա հարձակվեն, 911-ի փոխարեն կզանգես 133։ Ճիշտ մտածեցիր։ Բայց իմ գրասեղանը Չիլին չէ։ Ուղղակի գրասեղանիս վրա ինձ սպասում է Ֆիզիկայի դասագիրքը, որն ունի 133 պարագրաֆ։ 133 նոր պատճառ ֆիզիկան չսիրելու համար։ Սիրեմ, թե չսիրեմ, պիտի սովորեմ։ Ինչի՞ համար, կհարցնես։ Ես էլ չգիտեմ, ինքս ինձ որոշել եմ։ Թող մնա, մնացածը կանեմ, վերջում էլ դասն անգիր կանեմ։

Հայացքս թեքում եմ մյուս կողմ։ Անգլերենի դասագիրք, վրան հայերեն տառերով գրված «Անգլերեն»։ Ախր, ո՞ր մի իրեն հարգող օտար լեզվի դասագրքի կազմի վրա հայերեն տառեր կտեսնեք։ Եթե հետաքրքրում է, կարող եմ ասել, որ ներսում չկա ոչ մի բան, որ կօգնի ձեզ բարելավելու ձեր գիտելիքները։ Էս անցանք։

Վերցնում եմ հանրահաշվի դասագիրքը։ Դասագրքերի թոփ տասնյակում առաջատարը։ Ցավոք սրտի իմ թոփ տասնյակում ընդամենը երկու հորիզոնական կա՝ առաջին՝ հանրահաշիվ և երկրորդ՝ երկրաչափություն։ Սկսում եմ լուծել պարզագույն լոգարիթմական անհավասարումներ։ Քսան հատ։ Վատ չի։ Բայց քսանն էլ նույն կերպ են լուծվում։ Ոչ մի հետաքրքիր կամ գրավիչ բան։ Լավ, սպասիր վերջին վարժություններից սկսեմ։ 162-ը ստացվեց։ 161-ն ու 160-ը լրիվ նույնն են։ Մնացածն էլ արել եմ։ Ոչ մի հետաքրքիր բան։ Հիասթափությամբ փակում եմ եզակի հաջողված դասագիրքը։ Հանրից էլ պրծա։

Պատմության դասագրքի կողմ նույնիսկ չեմ նայում։ Թվանշաններն ու իրադարձությունները չափից դուրս շատ են, չափից դուրս ուռճացրած ու ոչ ստույգ։ Բացի այդ, նույն դասը 8-րդ դասարանում էլ եմ սովորել, պատմել եմ ու 10 եմ ստացել։

Հասարակագիտության դասագրքի վրա լուրջ ներդրում է կատարված։ Պարզ երևում է։ Ամեն բան արել են, որ նախադասությունը կարդալիս երեք բառից ավել ոչ մի բան չհասկանաս։ Վաղը հասարակ չունենք, ուրեմն էսօր վերծանելու կարիք չկա։

Դասագրքերն ավարտվեցին։ Այսինքն՝ դասերս էլ արեցի։ Վա՜յ, ոնց էի մոռացել։ Ֆիզիկան մնաց։ 15 հատ էլ խնդիր հանձնարարեց։ Դժկամությամբ բացում եմ դասագիրքը ու սկսում դասը կարդալու տքնաջան պրոցեսը։ «Ինչպես հասկացանք նախորդ՝ 26-րդ պարագրաֆից․․․»։ Ոնց չեմ սիրում էս նախորդ պարագրաֆը։ Լավ, շարունակում եմ կարդալը։ Որ էս դասն էլ կարդամ, կմնա ընդամենը 106 պարագրաֆ։ Հեռախոսս զանգում է․

-Հա, մամ։

-Ան, ես հասնում եմ։ Դասերդ սկսե՞լ ես։

-Հա, մամ, մնաց ֆիզիկան։ Մնաց 106 պարագրաֆ․․․

-Ախր ո՞նց կարողացար դուրս գալ խմբակից, վեց տարիդ անիմաստ ջուրը գցեցիր, գոնե էս մի տարին էլ գնայիր, վկայականդ ստանայիր:

Վերջերս շատ եմ լսում էս հարցը ու միշտ նույն պատասխանը տալիս.

-Դե, ժամանակ չեմ ունենա հաստատ, սկսելու եմ ինձ անհրաժեշտ առարկաները պարապել արդեն, համ էլ համայնքային խոշորացումից հետո վարձը կրկնապատկվեց: Անիմաստ եմ համարում էդքան գումար տալ, մանավանդ, որ էդ վկայականով ոչինչ չեմ կարող անել:

Վերջում էլ պարտաճանաչ ավելացնում եմ.

-Համ էլ հավես չունեմ, մի տեսակ հոգնել եմ:

Չէ, ես չեմ հոգնել ու երբեք չեմ հոգնի դաշնամուր նվագելուց, երբ մենակ եմ կամ մտերիմ ընկերների հետ: Ես հոգնել եմ ու չեմ վարանի ասել՝ ատում եմ բոլոր տեսակի համերգները, որտեղ ներկայանում ու նվագում եմ: Ես դա չեմ համարի բարդույթ կամ կոմպլեքս, ուղղակի չեմ սիրում:

Հիշում եմ, թե ինչպես առաջին համերգի ժամանակ նվագեցի ու առանց խոնարհվելու իջա բեմից, իսկ վերջի՞նը. վերջինի ժամանակ էլ:

Հիմա հնարավորություն ունեմ բացատրելու: Չէ, ես ինքնահավան չեմ: Ուղղակի առաջին համերգի ժամանակ ինձ ասել էին, որ հանկարծ չխոնարհվեմ: Համերգը ամբողջական ներկայացում էր, ու դաշնամուրային համարը՝ պարզապես ներկայացման դրվագ: Իսկ վերջի՞նը: Վերջինի ժամանակ չխոնարհվեցի, որովհետև չէի նվագել: Հա, հենց էդպես: Սառած ու դողացող մատներով մի երկու ստեղն սեղմեցի: Ազնավուր էի նվագում կամ պիտի նվագեի: Հետո տեխնիկական խնդրի պատճառով սկսեցի չլսել ինքս ինձ, խառնվեցի ու հաջորդ վայրկյանին հեռացա բեմից:

Չեմ ասի, որ միակ պատճառը տեխնիկականն էր: Չնայած` չէ, լավ էլ տեխնիկականն էր. ուղեղս անջատվել էր: Հուսամ, կներեք ավելի չմանրամասնելու համար, ուղղակի կան զգացումներ, որ անբացատելի են…

Բեմից իջնելուց անմիջապես հետո տուն շտապեցի: Տանն եմ, Ազնավուր եմ նվագում` «Հավերժական սերը», նվագում եմ այնպես, ինչպես երբեք: Սառած չեմ, հոգիս միացրած է, զգում եմ: Այնպես, ինչպես պահանջում, հորդորում էր ուսուցիչս: Տանը ոչ ոք չկար: Նվագելն ավարտելուց հետո ողբս եմ կապել ու շարունակ մեղադրում եմ ինձ:

Հիշում եմ, թե ինչպես չորս տարի առաջ երազում էի Բեթհովենի «Էլիզեի համար»-ը նվագել, բայց քանի որ այն բավականին բարդ էր, իսկ ես նոր-նոր կարապների, սագերի ու բադերի պարեր էի նվագում, երազանքս չիրականացավ այդ և մոտակա երեք տարիների ընթացքում:

Գալիք հաշվետու համերգին պիտի հենց էդ ստեղծագործությամբ ներկայանայի, բայց չեմ ներկայանա, որովհետև ատում եմ ամեն տեսակ համերգները, ու որովհետև ես էլ խմբակի սան չեմ:

Երազանքս իրականացնելու համար ինձ անհրաժեշտ չեն բեմ, հանդիսատես ու ծափեր, ես դրա իրականացման բերկրանքը զգում եմ ամեն անգամ, երբ տանը մենակ եմ:

Էսօր քաղաք կիջնենք։ Դեմ չե՞ս։

Ուսիս նստիր։ Կամ քայլիր կողքովս։ Ո՞նց քեզ է հարմար։

Լսիր, առաջին բանը, որ պիտի իմանաս քաղաք իջնելիս, այն է, որ եթե ստանդարտ չես, ուրեմն աչքերը չռելու են։

Հա։ Մի վախեցիր։ Ինձ էդպես նայում են մեկ-մեկ։ Ոչինչ, կսովորես։

Մազե՞րը։ Հա, բոլորինը իրար նման են։

Չէ։ Սկզբից տարբեր է լինում։ Հետո նմանվում են իրար։

Էս մեծ շե՞նքը։

Համալսարանն է։

Էդտեղ մի ուրիշ անգամ կմտնենք։ Հիմա արի քայլենք։ Քեզ ցույց տամ էս սառը քաղաքը։ Եթե անձրև գա, չզարմանաս։ Էստեղ միշտ անձրև է։

Գիտե՞ս՝ մի խելացի մարդ ինչ է ասել էս քաղաքի մասին. «Անծով քաղաք, որտեղ ամեն օր խորտակվում ես»։

Հա, ես էլ եմ հավանել։

Էս մարդի՞կ։

Առևտուր են անում։ Անընդհատ առևտուր։ Միշտ առևտուր։ Ամեն ինչի առևտուր։ Առևտուր ու մեքենաներ, այս քաղաքում դրանք անվերջ են։

Եկողը մոտեցավ։ Ես հասկացա, որ այս աշխարհում նրա շագանակագույն վերարկուից էլի կա։

Տես, տերևները ինչքան դեղին են էստեղ։

Միանգամից կարծիքդ մի ասա։

Լավ քաղաք է։ Ես, համենայնդեպս, սիրեցի։ Դու էլ կսիրես։

Երթուղայինի ենք սպասում, համբերիր։

Հա, երկար է մի քիչ տևում։ Բայց պիտի սպասենք։

Տես, եկավ։

Կկանգնենք, ոչինչ։ Միշտ էլ կանգնած եմ տուն հասնում։ Էսօր էլ իրար հետ կկանգնենք։

Դուռը շրխկալով փակվում է։

Նյարդային եմ։ Չէ, դու կապ չունես։ Իսկ եթե անկեղծ, ոչ ոք էլ կապ չունի։

Հա, ամեն օր մի բան լինում է, ու ներվային եմ դառնում։

Մի մտածիր։

Լավ է լինելու։