Հուլիսի 11-ին Գլենդելում տեղի ունեցավ հայ-ամերիկյան թանգարանի հիմնարկերքի արարողությունը: 2013 թվականից ի վեր հայ-ամերիկյան թանգարանի ծրագիրը մշակվում էր, որպեսզի հանձնվի հանրությանը, և օրեր առաջ Գլենդելի սրտում սկիզբ դրվեց թանգարանի շինարարությանը: Արարողության ժամանակ հնարավորություն ունեցա զրուցելու ծրագրի ոգեկոչմանը մասնակից դարձած ականավոր անդամների հետ, հայ-ամերիկյան թանգարանի ապագա պլաններին ավելի լավ ծանոթանալու համար: Զրուցեցի նաև Կալիֆոռնիայի կոնգրեսմեն Ադամ Շիֆֆի հետ` Կոնգրեսում հայկական համայնքի պաշտպանության գործընթացում հայ-ամերիկյան թանգարանի դերը պարզելու համար:

Առաջին հերթին խոսեցի հայ-ամերիկյան թանգարանի վարիչ-ատենապետի` Պերճ Կարապետյանի հետ:

Ինչպե՞ս է ծնվել թանգարանի գաղափարը:

Թանգարանի միտքը ծնվեց 2013 թվականին, երբ Ցեղասպանության 100-ամյակին նվիրված միջոցառումների ոգեկոչման ծրագիրն սկսվել էր: Կազմվել էր հանձնախումբ, որպեսզի փորձեինք 100-ամյակի առթիվ հնարավորինս նշանակալից և մնայուն ինֆորմացիա փոխանցել հաջորդ սերնդին: Որոշվեց կառուցել թանգարան, որտեղ երիտասարդությունը կարող է այցելել, սովորել իր պատմության մասին, և ինչու ոչ, իր հետ բերել արվեստի ու մշակույթի նորությունները:

Որո՞նք են թանգարանի հիմնական նպատակները: 

Այս թանգարանը 95 ամյա կյանք է ունենալու, որի ընթացքում ոգեկոչվելու են երեք հիմնական նպատակներ: Առաջին հերթին, թանգարանի օգնությամբ հայ երիտասարդությունը, որ պետք է ծնվի ու մեծանա Միացյալ Նահանգներում, կկարողանա ավելի մոտիկից հասկանալ և սիրել իր պատմությունն ու ազգությունը: Սա կնպաստի, որ այցելեն Հայաստան ու օգտակար լինեն Հայաստանին: Սփյուռքում շատ խոսում ենք հայապահպանման մասին, բայց հայապահպանումն առանց նորություններ ստեղծելու չի կարող լինել: Այս ծրագիրը մեծ դեր ունի այդ գործում: Հաջորդը` Միացյալ Նահանգներում բնակվող հայերը կարող են գալ այստեղ և միասին ստեղծել արվեստի նոր գործեր, առաջ տանելով հայ մշակույթը: Եվ վերջինը` ԱՄՆ-ի բնակիչները թե’ հայ, թե’ ճապոնացի, թե’ չինացի, կկարողանան համագործակցել, միասին աշխատել, որպեսզի չկրկնենք այն պատմությունը, որը ունեցանք Լիբանանում, Իրաքում և այլուր:

Ինչպե՞ս է այս նախագիծը լինելու կարևոր ու նշանակալից հայաստանաբնակ հայերի համար: 

Մենք հավատում ենք, որ նախագիծը Հայաստանում ապրող հայերի համար լինելու է կարևորագույններից մեկը, քանի որ մեր օրինակով մենք ցույց ենք տվել ինչպես են 10 հասարակական կազմակերպություններ միացել  ու միասին կարողացել ենք մեր շուրջը հավաքել հարյուրավոր ավելիներին, որպեսզի այսօրվա օրը ու միջոցառումը լինի հնարավոր: Մենք ունեցել ենք վատթարագույն 2020, ունեցել ենք համաճարակը, Լիբանանի պայթյունը, և իհարկե, պատերազմն ու հայկական տարածքների հանդեպ ագրեսիան Արցախի և Հայաստանի սահմանագծերին: Մենք ցույց ենք տալիս, որ մենք ևս մեկ անգամ ապրելու ենք, և շարունակելու ենք վերակառուցել ոչ միայն Հայաստանը, այլև կառուցելու ենք Հայաստանից հեռու` այստեղ` ԱՄՆ-ում:

Գլենդելի նախկին քաղաքպետ և ներկայումս Գլենդելի քաղապետարանի խորհրդի անդամ Վրեժ Աղաջանյանի հետ զրույցում քննարկեցինք Գլենդելի քաղաքապետարանի դերը ծրագրի իրագործման մեջ:

Ինչպիսի՞ փոփոխություններ են ակնկալվում այս միջոցառումից հետո և հայ-ամերիկյան թանգարանի հիմնադրման արդյունքում:

Գլենդելի քաղաքապետարանի խորհուրդը հատկացրել է այս տարածքը, որպեսզի հիմնադրվի թանգարանը, և ես ուրախ եմ, որ այդ անձանցից մեկը ես եմ եղել: Քաղաքապետարանն ու քաղաքապետարանի անդամներն առիթ ընծայեցին, որ այս աշխատանքը տեղի ունենա, որպեսզի մեր երիտասարդները կարողանան այցելել թանգարան, ծանոթանալ իրենց անցյալին, հայոց ցեղասպանության և մեր սովորությունների ու մշակույթի մասին ավելի լավատեղյակ լինել: Ուրախ եմ, որ այսօր բացման արարողությունն ենք կատարում:

Որո՞նք են Գլենդելի քաղաքապետարանի հետագա պլանները կապված այս ծրագրի հետ, և ինչքա՞ն կոնկրետ ու շոշափելի են դրանք: 

Գլենդելի քաղաքապետարանը հատկացրել է միլիոնավոր դոլարներ հիմնադրման, ինչպես նաև թանգարանի տարածքի համար: Հիմա կյանքի է կոչվել հանձնախումբ, որը պետք է հետագա աշխատանքները կատարի: Ծրագրի զարգացման հետ մեկտեղ սպասում ենք ուրիշ առիթների, որպեսզի կարողանանք օգտակար լինել Հայ-Ամերիկյան թանգարանին:

Հայ-Ամերիկյան թանգարանի ճարտարապետ Արամ Ալաջաջյանի հետ խոսեցինք կառույցի ճարտարապետական լուծումների մասին:

Ի՞նչն է հանդիսացել ոգեշնչման աղբյուր թանգարանի ճարտարապետական լուծումների համար: 

Գլխավոր ոգեշնչումը հայկական լեռնաշխարհն է: Սարերը հիշեցնող ճարտարապետական լուծումները բխում են Գառնիից, Արևմտյան Հայաստանից և առհասարակ, հայկական բնաշխարհից: Նման լուծումները կազմում են փոքր ֆրագմենտներ, բայց թանգարանի ամբողջական տեսքը այդ բոլոր ֆրագմենտների համակցումն է: Բոլոր փոքր էլեմենտները միասին կազմում են մի մեծ քար, որը խորհրդանշում է միասնականությունը:

Ի՞նչ ուղերձ եք ցանկացել փոխանցել թանգարանի այցելուներին ճարտարապետության միջոցով: 

Սա սիմվոլիզմով լցված ուղերձ է: Չեմ կարող շատ դետալներ ներկայացնել հիմա, բայց էլեմենտները, որոնք արտացոլում են հայկական ճարտարապետությունը ու պատմությունը, շատ են: Լինելու են Մասիս սարը հիշեցնող տարրեր, սփյուռքին նվիրված շատրվան, լինելու է նաև պատ, որը ամբողջովին զարդարված է առաջին մշակութային գյուտով` հայոց այբուբենով: Եվ կառույցն ինքնին հիշեցնում է կենտրոնագմբեթ եկեղեցիների նախատիպը, որտեղ լույսը միշտ ներթափանցում է վերևից: Դրանց վերլուծությունն ու բացահայտումը լիովին թողել եմ այցելուներին:

Վերջում զրուցեցի Կալիֆոռնիայի կոնգրեսմեն Ադամ Շիֆի հետ` հայ-ամերիկյան թանգարանի հիմնադրման կարևորությունը միջազգային թատերաբեմում վերլուծելու համար:

Ինչպե՞ս է հայ-ամերիկյան թանգարանը ձեզ աջակցելու հայ համայնքի համար պայքարելու գործում: 

Սա լինելու է նպատակակետ ամբողջ աշխարհի համար: Երբ ես հերթական անգամ քաջալերեմ իմ ընտրազանգվածին և երկրի բնակիչներին` ուսումնասիրել հայոց պատմություն, սա այն վայրն է, որը ես մատնացույց եմ անելու: Անհամբեր սպասում եմ, երբ եմ այստեղ  հրավիրելու ինձ այցելող պաշտոնյաներին, ինչպես նաև Կոնգրեսի իմ գործընկերներին:

Հայոց պատմության նման ֆիզիկական ապացույցը  հանդիսանալու՞ է գործիք, որպեսզի կարողանաք հայ համայնքի դիրքորոշումը ավելի ամուր ու բացահայտ ներկայացնել Կոնգրեսում:  

Հայոց պատմությունը հանրությանը ներկայացնելը օգնում է ինձ կատարել իմ գործառույթը Կոնգրեսում` հիշեցնել ցեղասպանությունը, վերջ դնել ադրբեջանական ու թուրքական ոտնձգություններին:

Այո, Հայ-Ամերիկյան թանգարանը անպայմանորեն օգտակար է լինելու իմ հետագա աշխատանքներում:

Վարդգես Պետրոսյանն իր գործերից մեկում գրել է. «Երկիրը երկու հարևանով տուն չի, որ վատ հարևանի պատճառով ծախես, գնաս մի ուրիշ փողոց կամ քաղաք, նոր տուն առնես․․․ Կպած ապրում ենք ու պիտի ապրենք, մինչև Ահեղ դատաստան»։

Ու երևի մի ուրիշ կյանքում կամ մի ուրիշ հոկտեմբեր ապրելիս ես էս նախադասությունը նույնիսկ երկու անգամ չէի կարդա։ Պայուսակիս միջից մատիտ չէի հանի ու ընդգծեի։ Գիտե՞ք ինչի։ Որովհետև մեզ դա են սովորեցրել դպրոցում, ու մենք չենք հարցրել. «Ա՛խր, ինչի՞ համար, այ ընկեր Գասպարյան»։ Որովհետև մեզ ստիպել են, որ ամեն տարի բանակի օրը զինվորին կամ բանակին նվիրված մի շարադրություն գրենք։ Ասում եմ` ստիպել են, քանի որ դասարանից դուրս, դպրոցի դարպասների մյուս կողմում մենք չենք իմացել՝ ոնց իրականում նվիրվենք էդ բանակին ու մեր զինվորին։ Չենք իմացել՝ ոնց էդ գրականության տասներկու թերթանի ստուգողականների տետրի թերթերից պոկենք մեր հարգանքն ու իրական կյանքում մի կերպ կիրառենք։ Հակառակն ենք տեսել։ Տեսել ենք ընտանիքներ, դասարանցիներ, ծնողներ ու ծանոթներ, որ ամեն կերպ ուզեցել են էդ փառահեղ բանակից իրենց որդիներին «փրկեն»։ Ու երևի դրա համար էլ չենք կարողացել վերոհիշյալ հարգանքը պոկել գրականության տետրի էջերից։

Ու երևի մի ուրիշ կյանքում կամ մի ուրիշ հոկտեմբեր ապրելիս չէի դնի ու ժամերով մտածեի՝ արդյո՞ք եկել ու վրա է հասել էդ Ահեղ դատաստանը։ Արդյոք հիմա ես պիտի տունս ծախեմ ու գնա՞մ, թե՞ պիտի մնամ տանը ու էդ հարևանի աղմուկին ու բարբարոսություններին դիմանամ։ Արդյո՞ք էդ խաբեբա հարևանն արժե իմ հանգիստ քունն ու ընկերներիս կյանքը։ Արժե՞ իմ տաք ու հարմարավետ տունը, որ ես կորցնեմ իմ հարազատ ու սիրելի մարդկանց։ Արժե՞, որ հազարավոր ուրիշ տներում անընդհատ ճրագ մարի, ու կյանքը էլ երբեք առաջվանը չլինի։ Արժե՞ իմ էս տանը մնալը ինչ-որ բան, եթե Արցախից եկած երեխեքը էլ տուն չունեն, ու էնպես են նայում աչքերիս մեջ, որ իմ աչքերն էլ են արցունքոտվում։ Արժե՞ իմ էդ մի հատ տունը, որ ես տեսնեմ, ութ տարեկան Մանեին լացելուց, որովհետև ինքը գրքերը թողել է Մարտակերտում, գրասեղանին, ու հիմա դաս չի կարողանում անի։ Արժե՞ իմ տունը, որ չեմ ծախում ու գնամ, որ տիկին Հասմիկը գա ու նստի իմ կողքին, սկսի լաց լինել, որովհետև երեք տղաներն էլ առաջնագծում են՝ երկուսը բժիշկ, մյուսը` զինվոր, հետո էլ ինքը ինձ հույս տա, որ ամեն ինչ լավ է լինելու։ Ու պիտի՞ ես կպած ապրեմ, եթե շուրջս մարդկանց համար ամեն ինչ մեկ է դարձել։ Եթե ամեն անգամ զոհերի ցուցակում ծանոթ անուն փնտրելուց հետո աչքերս լցվում են, որովհետև ծանոթ անուն էս անգամ չկար, բայց հետո հասկանում եմ, որ ուրիշներին 1009 անգամ արդեն ծանոթ անուն է հանդիպել։ Ախր, ես ո՞նց կպած ապրեմ, եթե իմ տրամադրությունը, կենսակերպն ու ապրելը առհասարակ կախված է ընկերներիս մի հաղորդագրությունից, մի զանգից, մի լուսանկարից։

Ու երևի մի ուրիշ կյանքում կամ մի ուրիշ հոկտեմբեր ապրելիս ես չէի իմանա, թե ահեղ դատաստանը որն է։ Չէի իմանա, թե ինչպես կարող է սիրտդ կոտրվել մեկ օրում տասնյակ անգամներ ուրիշի ցավից։ Մի ուրիշ կյանքում ու մի ուրիշ հոկտեմբերին ես ուղղակի չէի մտապահի էդ երկտողը․․․

Նման բառ չկա հայերեն լեզվում` բնական է: Ես եմ հորինել: Նման բառերը պիտի հորինվեն, որովհետև չժամանակը զգացմունք է, պահ, երևույթ, իրավիճակ, ոնց ուզում ես սահմանիր, բայց բոլորս անցել ենք դրա միջով, բոլորս մեր սեփական մաշկի վրա ենք զգացել այն:

Սկսենք վերջից:

Նա ինձ ճանապարհել է դեպի իրեն անծանոթ ու օտար ափեր: Այսինքն, այդ պահին ձեռքս չի բռնել ու ասել, որ ինձ կկարոտի: Աչքերը չեն թրջվել, հայացքը անօգնական չի պտտվել շուրջբոլորը: Չէ’: Սենտիմենտալ ոչ մի դրվագ չեղավ նրա` ինձ ճանապարհելու մեջ: Նա ուղղակի ինձ չկանգնեցրեց, երբ ես գնում էի: Ոչ մի բառ անգամ չհնչեց նրա ձայնով: Իմ կողմ նրա սիրուն աչքերի հայացքը չնետվեց, ու ես չկանգնեցի, որ անհագուրդ նայեմ ու ուղեղիս մեջ դրոշմեմ այդ հայացքը: Նա այդտեղ չէր, իմ կողքին չէր հենց այդ պահին: Ողբերգությունը հենց այդտեղ սկսվեց, ու ինձ հետ կես աշխարհ կտրեց ու եկավ հասավ դեպի նրան անծանոթ ափերը:

Իմ հիշողությունը այլևս չի ողողվում բոլոր գունավոր զգացմունքներով, որ նա էր հորինել իմ համար: Ես այլևս չեմ խորտակվում իմ ու նրա երազանքների գիրկը, որովհետև նա ինձ թողնեց, որ ես գամ ու հասնեմ օտար ափեր, որովհետև նա քաջություն չունեցավ ինձ կանգնեցնելու: Բայց այս մտքերը էլ չեն պտտվում գլխումս: Ուղղակի վռնդել եմ գլխիցս: Ներս չեմ թողնելու, որովհետև հենց թողեմ ինձ կրկին տանելու են նրա ափեր, որտեղ նա ինձ չի սպասում:

Նա էլ երևի իր ափերում ամեն ինչ դասավորել է: Երևի մեր երազանքները ծալել ու դրել է մի անկյունում ու մեկ ուրիշի հետ նոր երազանքներ է գծագրել, կառուցել, քանդել… Կամ էլ գուցե մեր երազանքները չի պահել, դրել է մի փոքր տուփիկի մեջ ու ծովի ալիքներով իմ ափ ուղարկել: Հա, հաստատ էդպես է արել: Որ ինձանից ոչ մի բան չմնա իրեն:

Վերջացնենք: Սկիզբը կպատմեմ:

Մենք հանդիպել ենք պատահական: Այսինքն, ոչ հստակ ժամ, ոչ տեղ, ու ոչ էլ օր չկար պլանավորված: Ուղղակի կյանքի ինչ-որ անհասկանալի հեգնանքով մենք բախվել ենք իրար ու մի փոքրիկ պատմություն ենք գրել միասին: Երևի ոչ մեկին էլ պետք չէր մեր գրած պատմությունը: Պատմություն չեմ կոչի,  անունը նովել կդնեմ, որովհետև ավարտը անսպասելի էր թե ընթերցողների, թե կերպարների համար: Ինձ թվում էր, որ մենք իրար համար ենք ստեղծված, նրա հասակը իմ հասակին համապատասխան էր, իմ կարծիքները` նրա կարծիքներին լրացնող: Բայց նա կյանքը սկսել էր բացահայտել, իսկ ես դեռ շարունակում էի նույն ուղով: Հետո էլ, երբ նա վերջացրեց իր փնտրտուքները, ես իմը սկսեցի: Իմ բացահայտումները նույն ափին չէին: Ու նա ինձ թողեց մենակ: Ասաց, որ մենք իրոք իրար համար էինք, բայց հանդիպել էինք կյանքում անհարմար պահի: Ու ես անունը դրեցի չժամանակ: Չժամանակ, որովհետև, բացի այն, որ հանդիպել էինք սխալ պահի, երկուսս էլ գիտեինք, որ ճիշտ պահը չի գալու երբեք: Ես լինելու եմ շատ զբաղված, ինքը լինելու է շատ ազատ, հետո ես լինելու եմ հասանելի բաժանորդը, իսկ ինքը` հակառակը:

Ու մենք հրաժեշտ տվեցինք իրար անհրաժեշտաբար: Ես լաց եղա ու ատեցի Սևակին մեր բախտը մեզնից շուտ կանխագուշակելու համար: Իսկ ինքը… Իսկ ինքը ինձ չկանգնեցրեց ճանապարհի կեսին: Ինքը չժամանակի զոհը դարձրեց համ ինձ, համ ինքն իրեն…

24.05.2019

-Չեմ հավատում: Ավարտեցի՜ք: Մյուս տարի էլ ի՞մ հերթն ա:

-Հա՛: 2020-ը ինչ հավես տարի կլինի ավարտելու համար: Կլինես Class of 2020:

09.07.2020

Ես ավարտել եմ դպրոցը ոչ թե բեմի վրա ճառս ասելով ու ավարտական գլխարկս անվերադարձ դեպի վեր նետելով, այլ ուղղակի մեքենայով դպրոցի կողքով եմ անցել, վերցրել եմ ատեստատս, մեդալներս ու տխուր հայացք եմ նետել դպրոցի կառույցի վրա: Վա՜յ, մոռացել էի, մեկ էլ 8 վայրկյան տևողությամբ վիդեո եմ նկարել, որտեղ ասել եմ․ «Շնորհավո՛ր վերջին զանգ»: Վիդեոն միացրել են մնացած 673 աշակերտների վիդեոներին ու այդ երկու ժամանոց յութուբյան վիդեոն անվանել ենք վերջին զանգ: Ես ընդունվել եմ համալսարան Zoom-ով, ու հանդիպել եմ իմ ապագա դասախոսներին միայն մի պարզ յութուբյան հղման վրա սեղմելով: Ավելին` ես գնալու եմ համալսարան սեպտեմբերին: Համալսարանը հավանաբար գրասեղանիս է լինելու, սպասելու է, որ ես լոգինս ու գաղտնաբառս գրեմ համապատասխան դաշտերում, որ դասացուցակս տեսնեմ, դասախոսությունները ներբեռնեմ ու տնայիններս ճիշտ ժամանակին հանձնեմ: Հա, համ էլ, համալսարանի համար մեկ է լինելու, թե ես աշխարհի որ ծայրից եմ դասերին միանալու, որովհետև կարևորը լինելու է այն փաստը, որ վիդեոն Zoom-ում չի կտրտվելու ու մեյլերս ճիշտ ժամանակին են հասնելու պրոֆեսորներին: Կարծում եմ՝ արդեն դուք էլ էկրանի մյուս կողմից լսում եք, թե բախտը ինչքան բարձր ու հեգնանքով է ծիծաղում իմ վրա: Բախտի հետ կորոնովիրուսն էլ է քրքջում:

Եթե հանգամանքներն ուրիշ լինեին, ես սիրով իմ ու կորոնովիրուսի հարաբերությունները կտեղափոխեի իրավական դաշտ: Այսինքն՝ դատական գործ կհարուցեի կորոնովիրուսի դեմ՝ գողության մեղադրանք առաջադրելով: Երազանքներ կոտրելը պիտի անօրինական լինի բոլոր սահմանադրություններում ու օրենսգրքերում: Իմ ամառը գողանալը արդար չէ ու պիտի պատժվի: Կորոնովիրուսը պիտի պատժվի իմ բոլոր պլանները քանդելու համար: Ինքնաթիռիս տոմսերը անվավեր հայտարարելու ու սիրելիներիս ինձ համար անհասանելի դարձնելու համար: Ընկերներիս հետ բոլոր հանդիպումները անամոթաբար չեղյալ հայտարարելու համար: Ավելի անմարդկային քայլերն ու մեղադրանքները ներառում են ընկերներիս ինձնից անհայտ ժամանակով մի օվկիանոս հեռու տանելն ու իմ երազանքները խլելը (առանց իմ թույլտվության): Վիրուսը նաև մեղավոր է, որ ես տանը նստած Ռեյն Ջոնսոնի վերջին ֆիլմն եմ նայում ութերորդ անգամ ու բոլոր կերպարների խոսքերն անգիր արած: Եթե այս դատը ավարտվեր առանց կորոնովիրուսին ցմահ դատապարտելու, ուրեմն դատավորը կոռումպացված էր, հաստատ: Հա, բախտն էլ դատարանում ավելի բարձր կծիծաղեր ինձ վրա:

Բայց դեռևս ոչ մի դատարան պատրաստ չի վերոհիշյալ սցենարը ու իմ մեղադրանքները ընդունել: Չնայած դրան` ես ավարտել եմ, ոնց որ պլանավորել էինք մի տարի առաջ` ժպիտը դեմքիս, Class of 2020 բացականչելով: Բայց ժպիտը կիսատ էր, բացականչություններն էլ հեռուստացույցի էկրանին էին ուղղված: Իմ երազանքների համալսարանը էլի ինձ սպասում է, բայց ոչ թե դռնաբաց, այլ մեկ մետր հեռավորությամբ ու դիմակով: Ռեյն Ջոնսոնի ֆիլմերն էլ ինչպես միշտ սիրով եմ նայում, բայց ադի-բուդիի ու հարմարավետ նստատեղերի պակասը շատ է զգացվում:

Իմ հոգեբանության ուսուցիչը հիանալի հայերեն է խոսում: Այսինքն՝ «հիանալին» հարաբերական հասկացություն է: Եթե կանգնեմ ու նրա հետ հայերեն խոսեմ, կծիծաղի ու ինքն էլ ինձ հետ իսպաներեն կամ ֆրանսերեն կխոսի, որ ես չհասկանամ: Բայց եթե փողոցով քայլելիս տեսնի, որ իր հայ աշակերտներից մեկը ծխախոտը ձեռքին կանգնած է, մեքենան կկանգնեցնի ու բարձր կբղավի.

-Վարդա՛ն, ի՞նչ ես անում: Էն կո՛ղմ գցի,- հայերենին հատուկ մունաթով ու բարկությամբ կհնչեն էս տողերը՝ որպես ականտես վկայում եմ:

Այսօր դասը սկսելուց առաջ ինձ ու ընկերներիս ասաց, որ հայերենը չափազանց բարդ լեզու է, ու չնայած` ինքը 23 տարի աշխատում է հայ աշակերտների միջավայրում, չի կարողացել յուրացնել հայերենը: Մենք էլ ծիծաղեցինք ու հիշեցրինք Վարդանի պատմությունը: Ինքը ծիծաղեց ու սկսեց դասը բացատրել:

Դասի թեման զգացմունքներն են: Կան տարրական զգացմունքներ՝ երջանկություն, վախ, ատելություն… Եթե նայել ես Pixar-ի «Inside out» մուլտֆիլմը, ուրեմն դու գիտես տարրական 5 զգացմունքները: Բայց կան նաև երկրորդական զգացմունքներ, որոնք տարրական զգացմունքների խառնուրդներն են, օրինակ՝ մեղքը վախի ու տխրության խառնուրդ կարելի է համարել: Ու քանի որ թե՛ տարրական, թե՛ երկրորդական զգացմունքները հատուկ են աշխարհի երեսին ապրող բոլոր մարդկանց, զգացմունքները կարելի է համարել համաշխարհային լեզու:

Երբ ուսուցիչս հարցրեց, թե ով կարող է մեկնաբանել այս ենթադրությունը, ես ձեռքս բարձրացրեցի, հպարտ պատասխանեցի ու միավոր ստացա մասնակցության ու ճիշտ մեկնաբանության համար: Հետո դասարանից դուրս գալուց առաջ մոտեցա նրան ու ասացի, որ երևի միավորս ջնջի, որովհետև ես ինքս այդպես չեմ մտածում:

-Միավորդ իհարկե չեմ ջնջի, բայց ինչո՞ւ ես միտքդ փոխել,- երևի թե առաջին անգամ էր գիտակից դպրոցականը խնդրում, որ իր միավորը չեղյալ համարեն:

-Ուղղակի ես ինքս ճանապարհորդել եմ, մեծացել եմ ուրիշ երկրում ու հիմա ապրում եմ այստեղ: Կարող եմ վստահեցնել, որ զգացմունքները բացարձակ տարբեր են ամեն երկրում:

-Էստեղ կյանքը ձանձրալի է, չէ՞,- ու հանկարծ զրույցը դարձավ շատ ավելին, քան մասնակցության միավորը:

-Հա, գիտես (ուսուցչի հետ կարելի է դու-ով խոսել, եթե իմ հոգեբանության ուսուցիչն է) մարդիկ միօրինակ են ապրում: Նույն կերպ են ամեն օրը անցկացնում, ու հենց մի անսպասելի կամ չպլանավորված բան է լինում, չափազանց շատ կարևորություն են տալիս դրան:

-Բայց միգուցե հենց այդ միօրինակությունն էլ հասարակ պահերը կարևոր է դարձնում:

-Բայց հենց այդ միօրինակությունն էլ բոլոր ամերիկյան զգացմունքները փոխում է: Էստեղ լիաթոք չեն ուրախանում, անփարատելի տխրություն չեն զգում, էստեղ նույնիսկ կարգին բաներից չեն վախենում:

-Իսկ դո՞ւ:

-Ես էստեղ եմ ապրում, բայց էստեղի զգացմունքները չունեմ: Նույն լեզվով չենք խոսում:

-Ուրեմն նամակ պիտի գրես զգացմունքային տեսությունը հեղինակած հոգեբաններին, Ամերիկյան հոգեբանների ասոցիացիային: Գրի՛ր, գրի՛ր: Միգուցե լսեն: Ափսոս հայկական տոնով չես կարող գրել: Դե, ոնց որ ձեր հայ տղաներն են մեր հետ խոսում,- ինչպես հասկացաք՝ «մունաթ» բառը գոյություն չունի անգլերեն լեզվում:

Քմծիծաղ տվեցի, թխեցինք, որ գա, ու ես պտտվեցի դեպի դասասենյակի դուռը: Արդեն դրսում կանգնած ընկերոջս էի բարևում, երբ դասասենյակից լսվեց.

-Մի միավոր էլ կավելացնեմ հայկական զգացմունքների համար…

2020-ը պիտի լիներ իմ կյանքի լավագույն տարին, քանի որ ես հայ եմ ու հավատում եմ «գոլդ» թվերի անժխտելի զորությանը: Բայց տարվա առաջին երկու ամիսները մեծ հարցական նշան դրեցին նախորդ նախադասությանս վրա: Այսինքն, չեմ կասկածում, որ հայ եմ, որովհետև մեր տանը հայելի կա, ու ես իմ քիթը տեսել եմ, բայց «գոլդ» թվերի զորությանը արդեն չեմ հավատում:

Առհասարակ հայերը հավատում են շատ տարօրինակ երևույթների ու իրերի զորությանը: Օրինակ` մի քանի օր առաջ ընկերներիս հետ ընթրում էինք տիպիկ ամերիկյան «բուրգերանոցում»: Երբ միանգամյա օգտագործման պատառաքաղն ընկավ, ասացի, որ շուտով մարդ է գալու: Ընկերներիցս մեկը ասաց․

-Բաբամ, բայց դու ի՛նչ հայաստանցի ես:

Իսկ ես, հավատալով բոլոր հայկական ուժերին, մոգերին ու հեթանոսական աստվածներին, որոշեցի սպասել՝ հավատալով, որ ինչ-որ մեկը ներս կմտնի: Բայց երևի թե մեր պատառաքաղները ավելի զորեղ են, քան ամերիկյան մեկանգամյա օգտագործման ենթակաները: Մեր սպասելը ապարդյուն էր ու անօգուտ:

-Ասացի, չէ՞, լրիվ հայաստանցի ա:

-Բայց ասա, որ էդպես շատ ավելի լավ ա,- Էմիլիի կյանքը մենակ էդպես եմ կարողանում ուտել` հավաստելով, որ հայաստանցիները բոլորից լավն են:

-Ո՛ւֆ, բաբամ, վերջացրու,- ինքը բարկացավ, իսկ մենք ծիծաղեցինք:

Բացի պատառաքաղների ու հյուրերի անուղղակի կապից, մենք` հայերս, վստահ ենք, որ ոչ մի տոն չի կարելի կանխավ շնորհավորել: Ու ես՝ որպես հայկական ավանդույթների պաշտպան ու պահապան Հայաստանի սահմաններից դուրս, հավատարիմ եմ մնացել այս ավանդույթին, որի ծագումն անգամ չգիտեմ: Երբ փետրվարի 14-ին բոլորը շնորհավորում էին Նիկի ծնունդը, որը երկու օր հետո էր լինելու, ես չշնորհավորեցի: Ընկերներս, իհարկե, զարմացած էին, բայց ավանդույթին ծանոթանալուց հետո զարմանքը ավելի շատացավ:

-Այսինքն, ավելի լավ է ուշ շնորհավորեք, քան շո՞ւտ: Բայց էդպես էլ ո՞ւմ է պետք: Համ էլ մի նախադասությունը ի՞նչ պիտի փոխի նրա կյանքում: Հա, բայց ինքը հայ չի, իրե՞ն էլ ես ուշ շնորհավորելու:

-Նիկ, մի նեղացիր, բայց ես երկուշաբթի կշնորհավորեմ, հա՞:

-Հա, բա ոնց: Չեմ նեղանում: Բայց շա՜տ հայաստանցի ես:

Կարճ ասած՝ կյանքը ցույց է տալիս, որ կոտրված հայելին ոչ միշտ է դժբախտություն բերում, բաց աստիճանի տակով անցնելը երբեմն կարող է ոչինչ էլ չնշանակել, աղբը կարելի է երեկոյան թափել Հայաստանի սահմաններից դուրս: Բայց ես՝ որպես կյանքին մարտահրավեր նետող կենսուրախ հայուհի, աշխատում եմ բոլոր ուղղություններով, որպեսզի հայկական ավանդույթներն ու սովորությունները ապրեն նաև հայկական սահմաններից դուրս: Վիճում եմ ընկերներիս հետ, պատմում եմ բոլորին հայկական հինավուրց առասպելներն ու լեգենդները, ու ամենակարևորը՝ ինքս չեմ դադարում հավատալ դրանց զորությանը ու լինել ամենահայաստանցին:

Մենակ էս «գոլդ» համարներն են, որ մտածելու տեղիք են տալիս: «Գոլդ» համարանիշերով մեքենաները միշտ վթարների մեջ են ընկնում: «Գոլդ» հեռախոսահամարները միշտ անհասանելի են: Փաստորեն, «գոլդ» տարիներն էլ կարող են անհաջողակ լինել: «Գոլդ» թվերի համար էլ դեսպան չեմ լինելու:

Եթե դու կամ ընկերներիցդ մեկը չեք ունեցել «պուճուր», «պստո», «ճստո» մականունները, ուրեմն չգիտեմ, իրոք չգիտեմ, երևի նոր ընկերներ գտնես, քանի դեռ կարող ես: Ցավոք սրտի, միշտ ես եմ եղել վերոհիշյալ բախտորոշ մականունների տերն ու տիրակալը: Ու ոչ թե նրա համար, որ ես ցածրահասակ եմ (լավ էլ բոյով եմ՝ ուղիղ 164 սմ), այլ ուղղակի այն պատճառով, որ ես փոքր եմ եղել տարիքով: Ու վերջապես եկավ այն օրը, երբ ես կարող եմ ասել, որ 17 տարեկան եմ: Ոչ թե համարյա 17, շուտով 17, դեռ 16, այլ հենց 17: Ու այս պատմական առիթով ուզում եմ մի քանի խորհուրդ տալ բոլոր-բոլոր այն ընթերցողներին, ովքեր ժամանակ ունեն ընթերցելու 17-ի այսօրվա հոդվածներից մեկը:

Խորը շունչ քաշիր ու գնացինք:

1. Քեզ խաբելու են: Քեզ խաբելու են ամեն տեղ, ամեն առիթով ու ամեն պատեհ ու անպատեհ պահի: Ու պատճառը բոլորովին այն չէ, որ դու գթասիրտ ես կամ միամիտ: Ուղղակի աշխարհն էդպես է աշխատում: Ոմանք խաբում են, ոմանք էլ՝ խաբվում:
2. Մի տխրիր, եթե ընկերներդ չեն պատասխանում հաղորդագրություններիդ, չեն լայքում նկարներդ կամ էլ միանգամից վեց մեկնաբանություն չեն գրում նոր լուսանկարիդ տակ: Ընկերությունն էդպես չի որոշվում: Ընկերությունը զգում ես, երբ հանկարծ հասկանում ես, որ արդեն երեք ժամ է՝ խոսում եք իրար հետ առանց մեկ անգամ նույնիսկ հեռախոսի կողմ հայացք նետելու: Հենց էդպես էլ իսկական ընկերներիդ գտնում ես:
3. Ծնողներդ քեզ համար միայն լավն են ուզում: Մի հակաճառիր իրենց: Խոսիր իրենց հետ, քննարկիր տեսակետներդ, արտահայտիր մտքերդ, բայց մի կռվիր: Ազատությունը, որ նրանք չեն տալիս, որին դու այդքան սպասում ես, երևի թե չկա: Կամ էլ չէ, ֆիզիկայի ու աստղագիտության դասագրքերում մուգ տառերով կա:
4. Արա այն, ինչ ուզում ես: Երբեք մի հետևիր այն մարդկանց, ովքեր վստահ են, որ քեզ ճիշտ ուղղությամբ են տանում: Որովհետև այն, ինչ ճիշտ է դիմացինիդ համար, շատ մեծ տոկոսային հավանականությամբ սխալ է քեզ համար:
5. Փորձիր: Փորձիր նոր նախասիրություններ գտնել, նոր լեզուներ սովորել, նոր ոլորտներում աշխատել: Նոր ուտեստներ փորձիր, նոր մշակույթների հետ ինտեգրվել փորձիր: Փորձիր կարդալ էնպիսի գրքեր, որոնց մասին երբեք չես լսել, խոսել այն մարդկանց հետ, որոնք քեզ ոչնչով նման չեն: Ինքդ քեզ ու քո ուժը փորձիր, բայց մի մնա քո փոքր արկղի մեջ՝ անելով միայն այն ամենը, ինչ կարողանում ես:
6. Երազիր մեծ բաների մասին: Ինքդ քեզ համար բարձր սահմաններ ստեղծիր, բայց մի փորձիր դրանց մեկ փորձով հասնել: Պատրաստ եղիր ընկնելու: Պատրաստ եղիր պարտվելու ու հաղթանակից հեռանալու: Բայց ուժ գտիր ինքդ քո մեջ ևս մեկ անգամ կանգնելու ու ևս մեկ անգամ փորձելու: Որովհետև մեկ անգամ հաղթելու համար պիտի մի հազար անգամ ընկնես, վնասվես ու կոտրվես:
7. Դիսնեյի մուլտֆիլմերը նայիր: Հա, հա, ինչքան էլ ծիծաղելի հնչի, մուլտեր նայիր, մուլտերին հավատա, որովհետև կյանքը շատ ավելի հետաքրքիր կլինի, երբ ինքդ քո հեքիաթներն ունենաս ու հոգուդ ինչ-որ մասով միշտ մնաս այդ գունավոր հեքիաթների մեջ:
8. Հիշիր երկու 5-երի կանոնը ու օգտագործիր այն ամեն կարևոր գործողություն սկսելուց առաջ: Եթե այն, ինչ անում ես հիմա, քեզ պիտանի չի լինելու 5 տարի անց, ուրեմն նույնիսկ 5 րոպե մի ծախսիր դրա վրա: Մի ծախսիր երեք անքուն գիշեր ֆիզիկայի գրավորին պատրաստվելու համար, ու ևս երեք ցածր գնահատականի բերած տխրությունը փարատելու համար:
9. Եղիր այնպիսին, ինչպիսին կաս: Be Yourself: Ու գիտեմ, որ դու հաստատ նկար ունես ինստագրամում այս բառերով, կամ էլ մի շապիկ ունես վրան վառ գույներով այս բառակապակցությունը տպագրված: Բայց մի մոռացիր այն: Եղիր քեզ նման ու մի նմանվիր ոչ ոքի: Ոչ ոք չի կարող քեզ նման ժպտալ, հուզվել կամ երեկույթներին բարձր բղավել: Մի մոռացիր, որ քեզնից ընդամենը մեկ հատ կա աշխարհի երեսի մնացած յոթ միլիարդ ԴՆԹ-ների ցանկում: Ու ոչ մի ուրիշ գենոտիպ ու ֆենոտիպ միասին չեն կարող լինել քեզ այդքան նման:

Ու եթե հանկարծ տարտամես ու տարակուսես հայոց լեզվի քննությանը, հուզվես համալսարան մտնելիս, մտածես, որ ամբողջ աշխարհը քայլում է քեզ ու քո կամքին հակառակ, կամ ուղղակի ուժ չունենաս առավոտյան անկողնուց վեր կենալու, հիշիր, որ ամեն ինչ լավ է լինելու: Իսկ ես երևի թե գնամ մոմերը փչեմ ու երազանք պահեմ, որ ինձ էլ ոչ մեկը «ճստո» չկանչի: Չնայած մի «ճստո» էլ 17 տարեկան ես-ս է` պաղպաղակ սիրող, մուլտֆիլմեր դիտող ու ինքն իրեն փնտրող գանգրահեր Անահիտը, որ գեթ մեկ օրով գիտնական դարձավ ու իր կյանքի փորձով (ես էլ քմծիծաղ տվեցի) կիսվեց:

Երեկոյան ժամը տասն է լինում: Սովորաբար այս ժամին ես ուղղակի տանը նստած դասագրքերս էի թերթում, բայց հիմա ամեն ինչ փոխվել է: Եթե ժամը տասին անկողնում պառկած չլինեմ, չեմ կարողանա առավոտյան 6:30 արթնանալ, հետո ամենօրյա խցանումների դժգոհ զոհը կդառնամ, դասի կմտնեմ զանգի արձագանքի հետ միաժամանակ, ու ուսուցչուհիս կրկին այլայլված դեմքով կնայի վրաս, որովհետև արդեն չորս ամիս է՝ չի ստացվում ինձ ուշացման նկատողություն տալ: Չնայած, որ ես արդեն վաղուց եմ հասկացել, որ խնդիրը ոչ թե շուտ քնելու, այլ անտանելի բարդությամբ արթնանալու մեջ է, շարունակում եմ ինքս ինձ հույս տալով պառկել քնելու: Աչքերս ամուր փակել եմ, բայց քունը նույնիսկ ձայն չի հանում: Սպասելուց հոգնում եմ: Հիշում եմ իմ անգործ ժամանակների ընկեր Սևակին ու նրա ամենատխուր ստեղծագործություններից մեկը, որ երևի թե գրել է, որ ես հիմա հիշեմ.

«…Քունս չի տանում,

Դու էլ մի քնիր,

Հետս էլ կրկնիր,

Թե ի՞նչ եմ անում

Ես ի՞նչ եմ անում

Ոչ Հայաստանում…»:

Ու ես էլ չգիտեմ, թե ես ինչ եմ անում ոչ Հայաստանում: Չգիտեմ` ուր են կորել 3-րդ դասարանի հայրենասիրական շարադրություններս ու զինվորներին գրված նամակներս: Գաղափար անգամ չունեմ՝ որ քամիների հետ են ինձ լքել հայոց պատմության էջերը ու որ քամիներն են ինձ ստիպել գնալ հակառակ ուղղությամբ: Չեմ հասկանում, թե որտեղից իմ մեջ գտա բավարար քաջություն Հայաստանը լքելու ու քայլերս դեպի անհայտ մթին ուղղելու: Տեսնես` ինչպե՞ս կարողացա Սևակի ու Սահյանի փոշոտ հատորները թողնել դարակում, իսկ ինքս հեռանալ դարակից մի օվկիանոս ու մի տասնյակ ժամային գոտի այն կողմ: Չգիտեմ՝ ինչպես ու ինչ միտումով կարողացա Հախվերդյանի ու Ֆորշի երգերը լսել չՀայկական փողոցներում, բայց մտովի լինել Հայաստանում: Նաև ինչ-որ անգիտակից որոշմամբ հայ գրողներին ավելի հաճույքով սկսեցի ընթերցել, հայ արվեստագետներին էլ ուրիշ աչքով նայել: Հայերենի կետադրությանն ու ուղագրությանը սկսեցի ավելի մեծ կարևորություն տալ: Ընկերներիս ուղղակի ուրիշ սիրով սիրեցի ու ավելի ամուր կամուրջներով կապվեցի: Բայց այս ամենի հետ մեկտեղ մի օտար անհանգստություն նվիրեցի մտքիս ու զգացմունքներիս, որ ստիպեց ամեն գիշեր մի քիչ անքնություն ունենալ ու ավելի վառ գույներով տեսնել Հայաստանը: Որ ստիպեց ամեն գիշեր հիշել, որ ես Հայաստանից հեռու եմ ու Հայաստանին կարոտած:

Սևակի տողերն ուղարկում եմ մտքիս հեռավոր անկյունը, որ կրկին վերադառնան վաղը գիշերը, իսկ ես գնում եմ քնելու… Առավոտյան անգլերենի ուսուցչուհին կրկին այլայլված հայացք կնետի վրաս, իսկ հոգեբանությանս ուսուցիչը կպատմի անքնության պատճառների ու գիտահետազոտական պարզաբանումների մասին, ինչ արած, ինքը Սևակի անունն անգամ չգիտի…