Այսօր Էջմիածին-Արմավիր ավտոբուսում նստած էի, երբ մի կին բարձրացավ, առավելագույնը 40 տարեկան կլիներ, բայց 60-ն անցի տեսք ուներ: Հիմա կասեք՝ ինչպես ենթադրեցի իրական տարիքը. Արմավիրի գյուղական համայնքների բնակչուհիների գրեթե 80%-ը տարիքից շուտ մեծացել են: Հարցրեց՝ երբ է շարժվելու ու նստեց դիմացս: Ավտոբուսում մի քանի երիտասարդ աղջիկներ էին նստած միայն, ու զգացի, որ չարձագանքեցին նրա հարցին, ես էլ սպասում էի, որ նրանք պատասխանեն, ուշացումով պատասխանեցի ես.

-1-ին 20 պակաս:

Դիմացս նստել էր մի երիտասարդ՝ կնոջ կողքին, որը իր աղջկա հետ էր (երևի 5 տարեկան): Զգում էի, չէ, տեսնում էի, որ քիչ-քիչ հեռանում է կնոջ կողքից: Գիտեք՝ ինչո՞ւ: Պատմեմ արտաքինի մասին: Կինը ուներ նորմայից ցածր քաշ, ըստ իս, հյուծված կառուցվածք, դեմքի ոսկորները ինչքան ուժ ունեին՝ խոժոռ կանգնած էին, իսկ կնճիռներն իրար հերթ չէին տալիս՝ մեկը մյուսի վրա տարածվելով ողջ դեմքի վրա: Իսկ ձեռքերը: Ախ, դուք չեք էլ պատկերացնի, թե այդ ձեռքերը ինձ ինչպես բաց գրքի նման պատմեցին նրա տանջալից կյանքի մասին: Մատները կոշտացած, վերքերով, ու շոգն էլ մի կողմից: Հասկացաք՝ ինչու էր հեռու գնում: Երևի ինքն էլ զգաց, ինձ հարցրեց․

-Զանի՞տ ա, ազիզ ջան, կողքդ:

-Չէ, չէ, ազատ ա:

Մի կին էլ բարձրացավ այդ պահին ու կողքիս հյուծված արտաքինով կնոջը ծանոթ էր: Բարևեցին, ոնց ես, ոնց չես, կողքիս կինը սկսեց պատմել, որ գնում է աղջկան օգնելու՝ պահածո փակեն: Ու հետո իր այդ ծանոթ կնոջը (կարծես հարևաններ էին) ամեն կերպ համոզում էր գալ իրեն հյուր.

-Արի էլի, մեկ ա՝ մենակ եմ ամբողջ օրը, դեղձերս հասել են, կհյուրասիրեմ:

-Է, ժամանակ չի լինում է, տենանք: Հետ ա, էս քանի օր ա կարտոշկես պրծել էր, էսօր հազիվ հարմարացրի, եկա՝ առնեմ:

Պատասխանը բավարար է, որ հասկանանք՝ նրա վերաբերմունքը ոչնչով չտարբերվեց երիտասարդ կնոջ արարքից։

Բայց երիտասարդ կնոջ վարքը այդքանով չսահմանափակվեց: Իր կողքին աղջիկն էր նստած, ու արդեն բոլոր նստատեղերը զբաղված էին, ավտոբուսը շարժվել էր, կանգառից մի տարեց պապիկ՝ ձեռքին տոպրակ, բարձրացավ ու կանգնեց հենց երեխայի դիմաց: Մի կին երեխային կանչեց իր գիրկը հենց նույն պահին, որ պապիկը նստի: Ես էլ քիչ թե շատ հոգեբանորեն կնոջ հայացքից հասկացա, որ իրեն դուր չեկավ: Խոսեց էգոիզմը, կրկին:

Համաձայն եմ, հնարավոր է՝ հաճելի չէ նստել այդպիսի արտաքինով կնոջ կողքին, ով բավականին քրտնած էր, բայց եթե այդ կինը իրեն իմ նստած տեղից դիտեր, բոլոր բայց-երը մի կողմ կդներ:

Ու իր ծանոթին իր տուն հրավիրելիս կարծես խնդրեր, որ գոնե նա գնա իրեն հյուր:

Ես շատ հաճախ եմ այդ ավտոբուսով երթևեկում, ու շատ հաճախ եմ նման արտաքինով՝ դժվար, ծանր կյանք, ապրելակերպ ունեցող գյուղացիների հանդիպում, ու երևի, որ ես էլ հենց գյուղում եմ ապրում, ու մեր գյուղում էլ կան նման մարդիկ, դրա համար էլ աշխատել եմ հարգանքով վերաբերվել իրենց, չվանել ու չվանվել: Ի՞նչ գիտեք, նման վերաբերմունքից ինչ մտածմունքների մեջ կընկնեն: Հայրս, երբ փոքր էի, միշտ ասում էր՝ պիտի հարգես, որ քեզ էլ հարգեն: Հիմա էլ չի ասում, հիմա ես եմ ձեզ ասում, հարգեք, որ հարգվեք: Տատիկս էլ միշտ ասում էր՝ է՜, բալամ, կմեծանաս, նոր մեծի ղադրը կիմանաս, էլ ըտենց հեշտ չես խոսի:

Դժվար կյանքը մարդկանց ժամանակից շուտ հասցնում է ծերության շեմին, ու էդ մարդկանց համար արդեն միևնույնն է իրենց արտաքինը, իրենց հագուկապը, իրենք ինչ ունեն՝ էդ են հագնում, իսկ վաստակած գումարով փակում են սերմնացանի համար գնված սերմերի պարտքերը, որի արդյունքում մնում և երևում է միայն իրենց տանջանքը: Ու եկեք, բոլորդ իրենց հերթով հարցրեք, ասեք՝ որ ձեռք չի տալիս, ինչի՞ եք տանջվում էդքան: Ու ես վստահաբար կասեմ, որ իրենք կպատասխանեն.

-Բա որ էս էլ չանենք, ինչո՞վ ապրենք…

Ինչո՞ւ են մարդիկ ծնվում, եթե պիտի մեռնեն։
Այս հարցն առաջին անգամ գլխումս ծագեց 2014 թ․-ին մի չստացված «դեպքից» առաջ։ Մտքերս տակնուվրա էին լինում. պատճառն անպատճառ էր, կամ էլ պատճառ կոչվելու համար շա՜տ չնչին երևույթ էր։ Միշտ էլ այդպես է, երբ ներսիդ դատարկությունը չգիտես՝ ինչպես կոչել։ Գիտեք, ուղեղի դատարկությունն ու հոգու դատարկությունը համարյա նույնն են. երկուսն էլ վնաս քեզ են։ Բայց, դե հոգու դատարկությունը կարող է ցանկացած պահի վերջ դնել նույնիսկ աշխարհի ամենամեծ նվերին, ծնողներիդ պարգևած նվերին։ Ոչ, նվեր չէ, այլ անակնկալ։ Բայց դե, ոչ բոլորս ենք սիրում անակնկալներ, այդպես չէ՞… Հետևաբար, դատարկությունը նաև կարող է օգտակար լինել։ Տեսե՜ք, նորանոր հարցեր են առաջանում։ Ես տալիս եմ տարբեր պատասխաններ, քանի որ դրանց ճիշտ պատասխանը չգիտեմ։ Չնայած՝ ի՞նչ իմանաս, գուցե պատասխան էլ չունեն։

Ես չեմ սիրում երազկոտ մարդկանց, քանի որ նրանց համար անհնարին ոչինչ չկա։ Ինքս երազկոտ եմ։ Բայց ես ինձ չափի՜ց շատ եմ սիրում, մինչդեռ ամեն ինչ չափի մեջ եմ կատարյալ համարում։ Մի խոսքով. ես չգիտեմ՝ ինչ եմ սիրում, չգիտեմ՝ ինչ եմ ուզում, մինչդեռ կողմնորոշվելու հետ էլ խնդիրներ չունեմ։ Է՜հ, գժվել կարելի է։ Մի օր աչքերս բացում եմ և զգում, թե ինչքա՜ն շատ եմ պաշտում արվեստը։ Մի օր էլ զգում եմ Օսկար Ուայլդի «Ամեն մի արվեստ միանգամայն անօգուտ է» խոսքերի ճշմարտացիությունը։ Այո, դա զգացողության պես մի բան է։ Այսօր ես տանիքից չեմ ցանկանում իջնել և ուզում եմ աստղերի աննկատ շարժին հետևել, բայց երեկ երկինք նայելու ցանկություն անգամ չունեի։ Իսկ ինչո՞ւ։

Ես չգիտեմ՝ ինչու ենք ապրում այսքան հարցերը ուղեղներումս պահած։ Ինձ հետաքրքիր չեն մարդկանց «փաստ» հանդիսացող կարծիքները։ Դրանք զուտ կարծիքներ են, իսկ ես չեմ բավարարվում դրանցով։ Իսկ ի՞նչ անել՝ զոմբիացած ապրե՞լ, լինե՞լ անտարբեր ամենքի ու ամեն հարցի հանդեպ, թե՞․․․

Դե լավ, եթե չի ստացվում կողմնորոշվել այս ամեն հարցում, ապա ինչո՞ւ ենք ծնվել. «Ինչ-որ մեկի կյանքում դեր խաղալու համար, այս աշխարհում որևէ բան թողնելու համար, ծնվել ենք, որովհետև այդպես էր պետք…»,- միևնույնն է՝ ծեծված արտահայտություններ են։
Մի օր հարցիս մի նկարիչ պատասխանեց. «Ծնվելն արվեստ է, արվեստի գագաթնակետը, աշխարհի ամենակատարյալ երևույթը, որը մեծամասամբ երջանկություն է պարգևում, մարդկանց հոգիները լցնում վառ գույներով… Դրանից էլ լավ բա՞ն»։ Իսկ ես ավելացրի. «Մահն էլ է արվեստ… Գուցե սևն ու սպիտակը չեն համարվում գույներ, բայց դա էական չէ։ Սևի ու սպիտակի արվեստն էլ այլ է, իրականում՝ ամենահետաքրքիրը։ Դրանք գոյություն չունեն, բայց ամենից շատն են հետաքրքրություն առաջացնում…»։ Նա ասածիս բացասական ենթատեքստ տվեց։ Չգիտեմ՝ ճի՞շտ արեցի կարծիքս հայտնելով, թե՞ պետք չէր անկեղծ մարդու հետ անկեղծ լինել։ Որքա՜ն բան ես չգիտեմ… Եվ սա էլ կյանքն է, լցված միլիարդավոր չգիտեմ-ներով։ Ծնունդն ու մահն էլ են այդպես. ի՞նչ արած, սա կյանքի ստեղծած արվեստն է։

«Մարդիկ ծնվում են մեռնելու համար և մեռնում են, որպեսզի նորից ծնվեն»։
Այս պատասխանն առաջին անգամ մտքիս եկավ 2014 թ․-ին՝ մի չստացված «դեպքից» հետո։

Դու քայլում ես փողոցով, ու հանկարծ մի շուն դուրս է գալիս քո առաջ: Դու վախից մի կողմ ես թռչում, գոռում, աղաղակում, իսկ կողքից էլ մեկը անխղճորեն քարով հարվածում է ու հեռացնում այդ անմեղ արարածին քո ճանապարհից։ Տե՛ս, հիմա դու ինքնավստահ և հանգստացած շարունակում ես քայլել, բայց դու բաց թողեցիր, դու չտեսար ամենակարևորը, որը թաքնված էր շան աչքերում, այն աչքերում, որոնք քեզ էին նայում՝ կարեկցանք ակնկալելով։ Ախր, նա չէր պատրաստվում քեզ վրա հարձակվել ու կծել, այլ գուցե մեկ կտոր չորացած հաց խնդրելու համար էր եկել, գուցե քեզ էր նայում, քանի որ վստահ էր, որ դու կդառնաս իր ընկերը, չէ՞ որ ամենահավատարիմ կենդանին է։ Չէ, կարիք չկա, որովհետև դու չնկատեցիր։

Հաջորդ վայրկյանին հանկարծ քեզ է մոտենում մի մարդ, ով գուցե քո օգնության կարիքն ունի, բայց այնքան է շփոթված, որ հուզմունքից չի կարողանում խոսել ու հեռանում է։ Մտածում ես, թե ժամանակի կորուստ էր, կամ գուցե այլ բան, բայց դու կրկին չնկատեցիր այն, ինչը պետք էր առաջինը նկատեիր։ Գուցե նա այնքան խելացի էր, գուցե դու իրոք կարողանայիր օգնել, բայց չէ՞ որ դու չտեսար նրա իրական ներաշխարհը, դու նույնիսկ նրան հետ չպահեցիր, երբ նա նույնքան անվստահ քայլերով հեռացավ, ինչպես և եկել էր։

Ահա երեկո է, լուսինն այնքան պայծառ է, որ ուզում ես թռչել ու հասնել նրան, իսկ այն ծառերի մասին, որոնց ճյուղերի շարժումից ստեղծվում է կախարդական մեղեդի ու հաճելի զով, դու անգամ մեկ վայրկյան չես մտածում, որ շատ հնարավոր է՝ մի քանի օրից այդ ծառը չորանա, քանի որ դրան դիտում են որպես իր պարտականություններին պարտաճանաչորեն հետևող ռոբոտ, չէ՞ որ այն պարզապես մի սովորական կանաչ արարած է։ Ցավալի է, դու չնկատեցիր, որ դրա ոտքերի մոտ հողը ծարավից ճաքել է, և դու չես ջրի այն հաջորդ առավոտ, որովհետև չնկատեցիր ու վերջ։

Աննկատ մնացին նաև հին կազմով, բայց ոսկե պարունակությամբ այն գրքերը, որ բարի պապիկը ամիսներ շարունակ փայփայում է ու հույսը չի կտրում, որ մի օր դրանք կնկատվեն այն գեղեցիկ, գունագեղ ու նոր կազմով գրքերի և գերզարգացած սարքավորումների կողքին։

Մարդիկ քայլում են մռայլ դեմքերով, մեկը չի ժպտում մյուսին, քանզի կարծում է, թե դիմացինը այլ բան կմտածի. և դա շատ հնարավոր է, որովհետև շատերը չեն ընկալում այն համախմբելու ու ջերմացնելու զորությունը, որ ժպիտն ունի իր մեջ։ Նույնիսկ այն կրպակի աշխատակցուհին չի ուզում նկատել դա՝ աջ ու ձախ փնթփնթալով, որ իր խանութ մտնում են առանց իմանալու, թե ինչ են ուզում, և որ ինքը ժամանակ չունի կանգնելու ու սպասելու, թե երբ գնորդը կկողմնորոշվի։ Դե հա, չի էլ նկատում, որ էդպես վիրավորում է իր դիմաց կանգնած մարդուն:

Հիշում ես կյանքիդ դառը դեպքերը, հիշում վատն ու մութը, ու քեզ զգում ես ամենադժբախտ մարդն այս աշխարհում։ Էլի դժգոհ ես ու էլի չես մտածում, որ ամեն օր մարդիկ կորցնում են մերձավորներ, երիտասարդ զինվորներ, մանկահասակ երեխաներ, բայց նրանք շարունակում են ապրել, իսկ դու դեռ փնփնթո՞ւմ ես։ Ո՛չ, դու չփորձեցիր հիշել կյանքիդ լավագույն դեպքերն ու ամենամեծ նվաճումները, որոնք կստիպեին քեզ տխրելու փոխարեն նոր կյանքով լցվել ու հստակ քայլերով առաջ շարժվել։

Դու չտեսար լավը, չտեսար այն, ինչը պետք է տեսնեիր, ու ինչն իրականում այնքան տեսանելի է, բայց ցավոք, ամեն ինչ գնաց բնականոն հունով, ու դու կրկին ու կրկին չնկատեցիր։

Կարելի է թվել այս աննկատելիների շարքը, ու ահա, այդ ժամանակ ևս մեկ բան մենք չենք նկատի։

Չնկատեցիր, չես նկատում ու չես նկատի, եթե չուզես։ Ու ահա, կյանքը թռչում է, բայց ցավոք այն փյունիկի պես չէ։ Այն նորից թևեր չի առնում, իսկ ամենացավալին այն է, որ անցնում է սահուն ու աննկատ, ու  ամենակարևորը, չնկատելու սավանի ներքո։

Աչքերս փակել եմ, չեմ հավատում, որ ես կորցրել եմ, որ դատարկ տեղ մնաց սրտումս:

Մեկ-մեկ կորցնում ես հոգեպես, ու ինչքան էլ ֆիզիկական գոյություն կա, դեռ կորուստիդ մեջ, ինքդ ներսումդ արդեն կորուստ ես գրանցում, երբ էլ չես սիրում, երբ քեզ խաբում են, երբ չես գնահատվում: Կամաց-կամաց հարմարվում ես քո ստեղծած կորստի հետ ու փորձում առաջ նայել, փորձում դասեր քաղել: Մտքումդ թերահավատորեն կարծում ես, որ էլ չես գտնի տեսակդ գնահատող, քեզ հասկացող ու հավատացող, երբեք չստող ու անդավաճան մարդկանց, բայց արի ու տես, որ Աստված քեզ նվիրում է մարդկանց, որ հաստատ կողքիդ են առանց որևէ նախապայմանի:

Մեկ-մեկ, իսկ գուցե շատ հաճախ, մենք կորցնում ենք, դատարկ տեղ է մնում ու կարոտ։ Կարոտ, որ երկինք է քեզ տանում, դեպի ամպեր, դեպի սպիտակ: Կորուստդ այստեղ հնարողը դու չես, այլ կյանքը, որ որոշեց քեզ ցավեցնել, քեզ ստիպեց զգալ կորուստը իրական և ոչ մտածված-գրված ու բեմականացված:

Դժվար է, գիտե՞ք:

Շատերը կարծում են, որ իսկական կորուստը լացը, ընդմիշտ սև կրելն ու անընդհատ ցավդ բարձրաձայնելն է:

Գիտե՞ք՝ կորուստը որն է, չէ, բոլորս էլ գիտենք, ինչ հարց եմ տալիս: Բայց հավատացեք, այն այդքան էլ թափված արցունքները չեն, բարձր լացն ու կարմրած աչքերը:

Երբ տնից դուրս ես գալիս, մեծ բացում ես կիսաբաց աչքերդ, նայում երկինք, փնտրում կարոտդ, կորուստդ, երբ սրտիցդ ծորացող արցունքի մրմուռը դեռ թաց է, բայց դու քայլում ես, ինքը բռնում է քո ձեռքն ու ժպտում բոլորին, շատերը կարծում են՝ անցավ-գնաց. արդեն ժպտում ես, ուրեմն էլ ոչինչ: Բայց, ոչ: Այն ամենը, ինչ կապված է սրտի թրթիռի, սիրո, սրտի ցավի հետ, սոսկ անձնական է ու հեչ պարտադիր չէ, որ քո ցավով ուրիշը նույնպես ապրի, քեզ խղճա ինչ-որ տեղ, կարեկցանք զգա: Կորուստը քոնն է, ու ինքդ պիտի հաղթահարես ու առաջ նայես, շարունակես սիրել, կարոտել ու թաքուն լացել:

Բայց ես կասեմ, թե որն է կորուստը: Երբ հոգիդ է մոռացել, երբ էլ չես հիշում, լոկ այդ ժամանակ է կորուտը: Իսկ քանի դեռ մարդը երկնքում, բայց քո սրտում է, ինքը ապրում է: Ուստի, մարդն է մարդուն կյանք տալիս և կենդանի պահում այնքան ժամանակ, որքան սիրում է, հիշում ու կարոտում:

Որոշել էի սրա մասին անգամ չգրել, բայց էսօր նեղվել էր սիրտս, էսպես ստացվեց: