Մաս 1
-Դու նրանց քեզ հետ չես տանի, նրանք նաև իմ երեխաներն են,- իրեն կորցրած ձեռքը պատին հարվածելով ասաց Սուրենը։
Նրա այդ ժեստից դռան մոտ կանգնած երկու երեխաները դողացին, ու եղբայրը իր սառը մատներով բռնեց քրոջ ձեռքը, որը նկատելիորեն դողում էր թե ՛ցրտից, թե՛ վախից։
Վերարկուն հագնող կինը արհեստականորեն մի քանի րոպե ծիծաղեց։ Դեղին ատամները ու կարմիր լնդերը էլի երևացին, կարծես հատուկ էր անում՝ ամուսնուն ավելի բարկացնելու համար։ Նրա ծիծաղը ավելի խորը գնաց երեխաների մեջ ու նստեց այնտեղ, որը նախատեսված էր մանկության օրերի, հրաշքների, ամռանը առաջին պաղպաղակը վայելելու հաճույքի, ու շատ այլ գեղեցիկ բաների համար։ Նրանք ավելի պինդ իրար ձեռք բռնելով, մեկ քայլ հետ գնացին ու կպան պաղ դռանը։
-Իրո՞ք, արի՝ հարցնենք երեխաներին։
Կնոջ հոնքերը վեր քաշվեցին։ Դեռ լրիվ չհագած վերարկուն նա մի քայլ արեց դեպի երեխաները, որոնց շնչառությունն էլ ավելի բարձր լսվեց։ Քաշեց երկուսի ձեռքից ու նայելով նրանց, գրեթե գոռաց.
-Ուզում եք էստե՞ղ մնաք, հա՞: Եթե հա՝ հետևիցս չգաք, ես գնում եմ, ձեզ էլ ուրիշ մայր կգտնեք, էղա՞վ։
Մի ակնթարթ կինը լռեց, կարծես օդը սառեցրեց լեզուն ու իր կանաչ աչքերը գործի դնելով մեկ նայեց աղջկան, մեկ՝ տղային։
-Դե, խոսա,- նա թափահարեց աղջկա՝ Աստղիկի ձեռքը, հատկապես նրա լռությունից բարկանալով։
Երեխան նայեց հոր մրոտած ճաքճքած ձեռքերին։ Մի ակնթարթում նա հիշեց իր վերջին ծննդյան օրը ու նվեր ստացած Պանդա արջուկին, հիշեց, որ այդ պատճառով տանը մի քանի օր մայրը նախատել է հորը։ Ու մի քանի շաբաթ անընդհատ պարտադրում էր հորը այդ թանկ ապրանքի պարտքը մարել, որ ինքը կարողանա իր ուզած օծանելիքը վերցնել։ Հիշեց, որ ծնունդին երբեք տորթ չի ունեցել, բայց հայրը վերջին ծննդյան նախօրեին խոստացել էր տորթ գնել։ Այդ ընթացքում նրա փոքրիկ, սև աչքերը արցունքոտվեցին: Հաջորդ օրը իր ծննդյան օրն էր, ու ինքը ուզում էր իմանալ. հայրը իր խոսքի տե՞րն է, իր համար տորթ գնե՞լ է։
-Դե, շուտ արա, հավերժ չեմ սպասելու, քո քմահաճույքների հավեսը չունեմ, կերաք ջահել կյանքս, էլի,- մայրը ևս մեկ անգամ թափ տվեց աղջկա ձեռքը։
Երեխան նայեց հոր դեմքին, բայց աչքերին չկարողացավ, գլուխը հանգիստ թեքեց դռան կողմը։
-Տղա, դու ի՞նչ կասես,- շարունակեց մայրը։
Տղան գլուխը կախեց։
-Չէ՞, դե ուրեմն առաջ ընկեք,- մայրը հրեց երեխաներին։ Աղջիկը միայն հասցրեց դռան կողքին դրված աթոռից վերցնել Պանդային։ Դուռը ամուր փակվեց նրանց հետևից։
Սուրենը դեռ կանգնած էր խոհանոցի դռան մոտ, ու թվում էր այդպես անշարժ օրեր, ամիսներ կմնա, միչև երեխաները հետ գան ու խնդրեն իրենց կոշիկները կարել։ Մեկ ժամ տեղից չշարժվեց, հետո դանդաղ քայլերով մտավ խոհանոց, բացեց դարակը, նայեց այնտեղ դրված գունավոր տորթին ու հանգիստ ժպտաց։ Ուզում էր հավատալ, որ աղջիկը կտեսնի սա, ու պատկերացրեց այդ պահին նրա ուրախությունը։ Հանկարծ դուռը թակեցին։ Սուրենը սթափվեց ու արագ քայլերով մոտեցավ դռանը։ Մոտ 70 տարեկան կին էր եկողը, Սուրենի հարևան Սիրանուշ տատը։
-Հա, Սիրանուշ տատ,- դուռ բացելով անտարբեր ասաց Սուրենը։
Տատի շունչը դեռ տեղը չէր եկել, աստիճանները դժվար է բարձրանում-իջնում։
-Գնացի՞ն- կարեկցանքով հարցրեց տատը։
-Հա,- կտրուկ պատասխանեց Սուրենը ու մի կողմ քաշվեց, որ տատը անցնի։
-Վայ, քոռանամ ես, Սուրեն ջան։ Մի մտածի, էրեխեքդ դրա հետ չեն մնա, հետ կգան։ Քո արդար վաստակը Աստծուց ա, տղա ջան։ Մի մտածի։
-Չէ, տատ, էլ չեն գա,- հազիվ հավաքվելով ասաց Սուրենը։
-Կգան, էն էլ ոնց կգան, սիրտդ լայն պահի, քու էրեխեքը քո քրտինքը գնահատող են։
-Սիրանուշ տատ, երեխուն ով թանկ նվեր տա, էն էլ իր հարազատն ա։
-Չէ, մի սխալվի, տղա ջան, մի սխալվի։
Նստեցին սևացած բազմոցին, ու Սուրենը գլուխը ինքնաբերաբար տատի ծնկներին դրեց, ով քանի տարի ասես իրեն մայր էր։ Տատը իր թառամած ու տաք ձեռքերով շոյեց Սուրենի ճակատը, որ բարկությունից արդեն պայթում էր։
-Սուրեն ջան, արի գնանք մեր տուն, քեզ մի բաժակ տաք չայ տամ, մի քիչ քնես, հանգստանաս, հետո կգաս,- ժպիտով ասաց տատը՝ Սուրենին մի քիչ ցրելու համար։ Ինքը հո լավ գիտեր՝ ինչ է կատարվում Սուրենի սրտում, գիտեր, որ չի կարողանում ասել սրտում լցվածը ու դրանով մեծացնում իր վերքը։ Գիտեր, որ Սուրենը ընտանիքը լավ պահելու համար ջանք չի գործադրում, իր ոսկի ձեռքերով հասարակ բանը հրաշալի իրի է վերածում։ Գիտեր, որ իր երկու մանկահասակ երեխաներին լավ պահելու համար կյանքն էլ կտար։
-Տատ, իմ նման մեռած մարդկանց համար կյանքը էլ բաժին չունի, չէ՞։ Սպասում է՝ մեռնենք գնանք, որ ինքը մեր պես թերություններից ազատվի։
-Հավաքվիր, Սուրեն ջան, դու էլ գիտես, որ էդպես չի: Կյանքի ծառը առատ ա. պետք ա ձեռդ ձգես ու քաղես։
-Չէ, տատ, ծառի ցածր ճյուղերից արդեն ինձպեսները քաղել են, մնացել են վերևներինը, իսկ դրանք քաղելու համար աստիճան ա պետք։
-Սուրեն ջան, քո աստիճանը քո էրեխեքն են, մի քանի օրից կգնաս կբերես։
-Չեն գա, տատ ջան, էլ չեն գա։
Այս անգամ Սուրենը էլ չդիմացավ ու, մինչ այս ավելի ուժեղ թվացող տղամարդը աչքերը թաքցրեց ու սկսեց հեկեկալ։
-Լաց, ամոթ չէ, տղա ջան, լաց թող սիրտդ թեթևանա։ Քու ցավը արցունքների հետ հանի, լաց, ամոթ չէ։
Սիրանուշ տատի ձեռքերը զորավոր էին: Սուրենը հենց էդպես՝ գլուխը տատի ծնկներն, տատի ցածր երգը ականջներում, քնեց։
Մաս 2
Պատմությունը շարունակվում է Սուրենի աղջկա հուշերի ձևով։ Նա համարձակվեց շարունակել ու ավարտին հասցնել այս պատմությունը։ Որպես տեղեկություն ասեմ, որ նա այժմ մոտ երեսուն տարեկան կին է և ունի երեք մանկահասակ երեխա։
«1989 թվականի հունվարի 11-ը ուրիշ էր։ Հորիցս հեռացանք, երբ ես ինը տարեկան էի, իսկ եղբայրս՝ տասներկու։ Մեր հեռանալուց հետո, մի քանի անգամ թաքուն հանդիպեցի հորս հետ, բայց միևնույն է, հունվարի տասնմեկի հիշողությունները իմ մեջ ավելի վառ մնացին։ Նրա ճաքճքած ձեռքերը, նրա դեմքը։ Մեկ ամիս դեռ չանցած, մայրս ամուսնացավ։ Նրա նոր ամուսնու՝ պարոն Արտակի հետ մեկնեցինք Ռուսաստան։ Տունը, ուր ապրում էինք, շատ մեծ ու հարմարավետ էր, մի ցուրտ անկյուն անգամ չկար։ Ամեն օր մայրս իր ամուսնու հետ մեզ զբոսանքի էր տանում, քաղաքում չկար մի այգի, մանկական զվարճանքի կենտրոն, որ եղած չլինեինք։ Այդ ընթացքում մի քիչ դժվար էր հիշել հորս։
Օր առ օր ամեն ինչ փոխվեց։ Իմ ու հորս միջև չերևացող մի պատնեշ բարձրացավ։
Ես փոխվեցի, այսինքն, միջավայրս ինձ փոխեց։ Երբ առաջին անգամ ոտք դրեցի ռուսական դպրոց, ինձ թվաց, որ ես չեմ դիմանա օտար հայացքների տակ, ու անվերջ զննող աչքերի ուժին։ Բացի այդ, լեզուն էլ լավ չգիտեի, ու օտար շրջապատը իր ազդեցությունը ունեցավ։ Դպրոցում սովորելու տարիներին հորս հետ փորձում էի կապը պահել, ամեն տարի իր կամ իմ ծննդյան օրերին ժամերով զրուցում էինք, ու ես հավաստիացնում էի, որ կվերադառնամ իր մոտ։ Իհարկե, այդպես չեղավ։ Ծննդյանս տասնյոթ ամյակին ես առաջին անգամ խնջույքի ժամանակ պարոն Արտակին «հայր» անվանեցի։ Դա զարմացրեց միայն մորս, դասընկերներս միշտ էլ կարծել էին, թե պարոն Արտակը հայրս է։ Աղջիկներից առաջինը ես էի, ով տասնյոթամյակին մեքենա էր նվեր ստացել։ Բոլորը ցանկանում էին ինձ հետ անցկացնել օրվա մի մասը, գրավորների ընթացքում բոլորը ցանկանում էին օգնել ինձ։ Ես դարձա բոլորի նման, ու դա ինձ դուր էր գալիս, նույնիսկ ազգանունս փոխեցի։ Դա էր իմ նահանջը՝ նահանջն առանց երգի։ Հորս ծննդյան օրը մոռացել էի կամ ուղղակի չէի ցանկանում հիշել: Մի տեսակ մեղք կար սրտիս, չէի համարձակվում խոսել նրա հետ։ Դրա փոխարեն նամակներ էի գրում, որոնք երբեք չէի ուղարկում»։
1997 թ., փետրվարի 20
Կանգնած եմ այն տան առաջ, որից ութ տարի է, ինչ հեռացել եմ։ Չեմ ցանկանում ներս մտնել, հավանաբար այն պատճառով, որ վախենում եմ նայել հորս աչքերին։ Վախենում եմ ասել՝ կարոտել եմ։ Իսկ ես հավատում եմ դրան։ Ո՛չ։ Ո՞ւր էր իմ կարոտը, երբ պատահած հարուստին հայր էի անվանում ու վայելում հարուստի կյանքը ընկերներիս հետ, մինչդեռ նա սպասել էր զանգիս ու հույսը կտրելով քնել։ Ո՞ւր էի ես, երբ նա սոված գալարվել է անկողնում։ Ո՞ւր էի։ Չէ՛, ես չկայի։ Ու ոչ էլ հիմա կամ ու ոչ էլ նրա աղջիկն եմ այլևս։ Ուզում էի հեռանալ, բայց հասկացա, որ գնալուցս հետո ավելի շատ պետք է մեղադրեմ ինքս ինձ։ Ներս մտա։ Տունը լիքն էր մարդկանցով, ու պատերի գորշությունը ասես իջել էր բոլորի դեմքին։ Ինձ նույնիսկ չնկատեցին (արտաքնապես բավականին փոխվել էի), բայց ինձ թվում էր՝ յուրաքանչյուր հայացք ատելությամբ է լցված իմ նկատմամբ։ Մտնում եմ հյուրասենյակ ու անծանոթ հայացքների մեջ փնտրում հորս, միաժամանակ ավելի լարվում։ Աչքերս կանգ են առնում, ու թվում է, այդպես ամիսներ կմնամ։ Այդ այն զգացողությունն է, երբ կորցնում ես, երբ մեկը քեզնից ամենակարևորը գողանում է ու տանում հեռու՜-հեռու՜։ Կորցրի, սպանեցի իմ էությամբ… Մեռավ, հայրս մեռավ…»:
Աստղիկը հազիվ քայլելով դուրս եկավ տնից ու նստեց փոշոտ աստիճաններին։ Գրպանից հանեց չուղարկված նամակներից մեկը ու լուռ կարդաց։ Հետո ոտքի կանգնեց ու ցածրաձայն ասաց.
-Չեմ հավատում, որ այսպիսին երբևէ եղել եմ…
Տատս հելավ գնաց իմ հըմար Հրազդան։ 80 տարեկան էր, ոտով գնաց Հրազդան, որ ըտեղից թուղթ բերի, որ ես քննությանը մասնակցեի… Ճամփին հընգավ ավտոյի տակ, տատս մահացավ: Ես մնացի անտեր․․․
Կիրով աշխատել եմ 69 թվից մինչև պապիդ մահը: Պապիդ հետ Կիրովում շատ նկարներ ունեմ: Կիրովում աշխատել ենք, «Ակադեմիայում» աշխատել ենք, «Գազում» աշխատել ենք: Ես տասը անգամ գործից ազատվել եմ, ընդունվել, չէի կարըմ հարմարվեի, պտի խաթրիս չկպնեին: Մի անգամ էլ ինձ՝ Ռուբիկիս, գործից հանին, Ռոբերտին ընդունին՝ իբր զույգ ախպերս ա: Մեր դիրեկտրը ասավ՝ հո՞ւր ա բա ախպերդ… Ա՜յ մարդ, ասի՝ պատից հընգել ա, գլխից ցնցում ա ստացե, հեն ա՝ Իջևան գժանոց ա…
Հարցազրույց տատիկիս՝ Թինա Աղաջանի Մաքոյանի հետ:
