-Թռիչքը 3-ի՞ն ա։

-Չէ, հետաձգվեց։

-Ինչի՞ եք տխուր։

Չպատասխանեցի։

-Ոչինչ, նորից կհանդիպեք։

Մեքենայում ինչ-որ հայկական ռաբիզ էր հնչում։ Վարորդը երևի կարդաց մտքերս ու հասկացավ, որ դուր չի գալիս։ Սկավառակը փոխվեց։ Հիմա ինչ-որ ֆրանսիական երաժշտություն էր հնչում։ Երևի կարդաց մտքերս ու հասկացավ, որ սա էր հիմա պակասում ինձ։ Պակասում էր՝ ինձ իսկական ֆիլմի հերոսուհի պատկերացնելու համար։ Երևի կարդաց ու երևի հասկացավ։ Երևի։ Հերոսուհի, ով նոր էր բաժանվել հարազատից ու հիմա ատում էր ամբողջ աշխարհը։ Մի պահ ատում էր։ Մի պահ միայն։ Իսկ հաջորդ պահին նորից շարունակելու էր ապրել՝ կարծես ոչինչ էլ չէր եղել։ Կարծես հարազատից չէր բաժանվել։ Կարծես դեռ մի քանի ժամ առաջ հրաժեշտ չէր տվել։ Պիտի ձևացներ։ Հա դե, ամբողջ կյանքն է լի ձևականություններով։ Պիտի ժպտար։ Չպիտի լացեր մարդկանց ներկայությամբ։ Իսկ մարդիկ պիտի մտածեին, թե «անդարդ» ուղեղն անջատած ապրում է։

Պիտի շարունակեր կյանքին սիրահարված մնալ։ Ապագայի պլաններ կառուցել։ Բայց ներսում՝ բոլորին անտեսանելի մի տեղում, ինչ-որ բան պիտի կոտրվեր։ Ինչ-որ բան պիտի «այնպես» չլիներ։ Չեմ սիրում օդանավակայանները։ Դրանք միշտ հեռացնում են ամենահարազատներին։

Քեզ հետ եղե՞լ է, երբ կարճ ժամանակով հադիպում, բայց երկար (երբեմն նաև՝ անժամկետ) հրաժեշտ ես տալիս։ Այ, հենց էդ անժամկետությունն է ցավեցնում։

Հրաժեշտի պահին ասաց՝ լավ կսովորես, քեզ լավ կնայես, բայց չասաց, թե ինչպես արժանավայել կարոտեմ, տխրեմ։ Ու ես հիմա չգիտեմ՝ ինչպես արժանավայել վերապրեմ հերթական հրաժեշտը։

Սկսվել էին աշնանային արձակուրդները: Դե ինչ, պահը բաց չթողնելով՝ ես արդեն Երևանում եմ: Քայլում եմ փողոցներով ու ուշադիր հետևում եմ մարդկանց: Յուրաքանչյուրը փորձում է ամեն գնով իր ապրուստի միջոցը վաստակել (այստեղ կապ չունի ո՛չ գյուղը, ո՛չ քաղաքը, միակ տարբերությունը աշխատանքի մեջ է): Նստում ես երթուղային, նայում ես ճանապարհի վրա գտնվող մարդկանց, ծառերին, տարբեր երևույթների: Երեկոյան ավելի շատ են մարդիկ, չէ, էս էն դեպքը չի, որ դուրս են եկել զբոսնելու, մաքուր օդ շնչելու, բոլորը հոգնած սպասում են իրենց երթուղայինին, որ աշխատանքից վերադառնան տուն: Տանը սպասում են իրենց, իսկ երթուղայինում հաճախ անգամ կանգնելու տեղ չի լինում: Ու թվում է, թե՝ հա, դե, ինչ արած, դու ո՛չ աշխատում ես, ո՛չ հոգնում ես: Մեկ շաբաթ է, կհանգստանաս, կքայլես, կզբաղվես, հետ կվերադառնաս քո տուն: Բայց ինձ միշտ հետաքրքրել են ուրիշների պատմությունները, միշտ նկատել եմ, հասկացել եմ յուրաքանչյուրի դեմքի արտահայտությունը, երբ նրանց մեջ ուժ չկա խոսելու:

Վե՜րջ, քաղաքը ակտիվ է, ուրեմն քաղաքն ի՞մն է, չէ՞ որ ես սիրում եմ ակտիվ միջավայրը: Ո՛չ, ես սիրում եմ իմ գյուղը, իմ մշակույթը, իմ Դսեղում ապրող ժողովրդին, Երևանը իմը չէ, իմ ընկերոջինն է, այդքան հարազատ չէ ինձ: Ուրիշ է իմ համայնքի բառն ու բարբառը, իմ հարազատների զրույցի թեման, նրանց ապրուստ վաստակելու միջոցը: Ոգևորված Անուշ Մկրտչյանի խոսքերից՝ բոլոր ճանապարհները տանում են դեպի դբա լավը, այսինքն՝ Դսեղ:

Արդեն երեք ժամ է, ինչ համացանցում նայում եմ շիզոֆրենիայով և անձի բազմակիությամբ տառապող մարդկանց հետ հարցազրույցները: Կմտածեք՝ այնքան պարապ եմ, որ էլ չգիտեմ ինչով զբաղվել: Իրականում անգլերենով պետք է ներկայացնեմ ինձ տրված ոլորտներից մի որևէ երևույթ, և ինչպես միշտ՝ ընտրեցի գիտական և բժշկական տերմիններով թեմա, որի տակից չգիտեմ, թե ոնց եմ դուրս գալու:

Ինչևէ, համացանցում նյութ չմնաց, որ նայած չլինեմ՝ սկսած կարճ հարցազրույցներից և վերջացրած փաստագրական ֆիլմերով: Հիվանդներն այնքան համոզիչ էին նկարագրում և այնպես էին հավատում իրենց աչքին երևացող հալյուցինացիաներին և լսվող ձայներին, որ ակամա սկսում էի կասկածել՝ գուցե իրականում հալյուցինացիա տեսնե՞լն է ճիշտ, և մե՞նք ենք հիվանդ, այլ ոչ թե նրանք: Գուցե նրանք տարբերվում են մեծամասնությունից, դրա համար էլ նրա՞նց են խելագար համարում, այլ ոչ թե մեզ:

Իսկ ամենից շատն ինձ զարմացրին անձի բազմակիությամբ տառապողները: Երևի լսել եք Բիլի Միլիգանի մասին, որի մեջ «ապրում» էին 24 «ալտեր էգո», այսինքն՝ այլընտրանքային անձ, որոնցից յուրաքանչյուրն ուներ իր առանձնահատուկ խոսելաձևը, պահվածքը, բարբառը և նույնիսկ հիվանդությունները: Ամեն մեկն ուներ իր դերը, և յուրաքանչյուրը կարող էր արթնանալ Բիլիի ուղեղում տարբեր ժամանակ: Նրանցից մեկը՝ Արթուրը, միակն էր, ով ծխում էր և հետևաբար ուներ թոքերի հիվանդություն: Մեկ ուրիշը` Ռեյջենը, դալտոնիկ էր: Այստեղ ես մի պահ քարացա: Այսինքն՝ հենց որ Բիլին դառնում էր Ռեյջեն, դառնում էր դալտոնիկ, հենց փոխվում էր և դառնում Արթուր, թոքերի վիճակը վատանում էր: Ինչպիսի հզորություն և իշխանություն ունի մեր ուղեղը մեզ վրա: Չէ՞ որ այս բոլոր դեպքերում հենց ուղեղն է ստեղծում այդ ուրիշ անձանց, ստիպում հավատալ տեսիլքներին: Ուրեմն ուղեղն է նաև հիվանդի մեջ ապրող անձանց հիվանդությունները կառավարում, հետևաբար այն կարող է մեզ արդեն ծանոթ Արթուրի ի հայտ գալու ժամանակ թոքերի աշխատանքը վատացնել, և հետո՝ առողջ կերպարի ժամանակ, այդ հիվանդությունը չեզոքացնել: Եվ իսկապես, մարդու ուղեղն այնքան քիչ է ուսումնասիրված, որ ոչ ոք վստահորեն չի կարող սահմանափակել նրա կարողությունները: Հիշեցի մի գիտնական կնոջ դասախոսություն, որտեղ նա ասում էր, որ դա դեռ հարց է՝ ուղեղն է մերը, թե մենք՝ նրանը:

Նկատեցի՞ք՝ արդեն ուղեղին «նա» եմ ասում, իբր թե մարդ է: Բոլորս լավ հասկանում ենք, որ այն չի կարող ուղղակի ինքնուրույն գոյություն ունենալ առանց մարդու: Օրինակ՝ ուղեղս իմ տեղը չի կարող դաշնամուրս բացել ու Ռախմանինով նվագել, կամ հաշվապահության բոլոր տոմսերը սովորել: Չնայած՝ շատ ուրախ կլինեի, որ այդպես լիներ:

Ճիշտն ասած` Երևան ասելիս ո՛չ ծնկներս են ծալվում, ո՛չ էլ շրթունքս է ճաքում: Չգիտեմ` ինչու է այդպես, բայց ես սիրում եմ Երևանը: Իսկ ամենից շատ` Պուշկինի փողոցը: Այնտեղ շենքերը մթոտ են ու համեստ կռացած` երևի քաղաքի մյուս հատվածների աժդահա կառույցների ճնշմանը չդիմանալով: Մի օր, երբ իմ տունն ունենամ, ուզում եմ հենց այդ փողոցում լինի. շատ է հարմար:

Ես սիրում եմ Ազատության հրապարակը, իսկ ավելի կոնկրետ` Օպերայի «հետևը». ոնց որ երկրորդ տուն լինի, սիրում եմ Սպենդարյանի արձանը` Թումանյանինից ավելի, որովհետև առաջինի մոտ քիչ մարդ է լինում, և կեսօրվա արևին տաքոտ ստվեր կա միշտ` իսկը կարդալու համար:
Երևանը սիրում եմ Չարենցի փողոցի` ԵՊՀ-ին մոտ թերթի կրպակի համար, որի վաճառողուհին ամեն առավոտ ժպիտը դեմքին ողջունում ու հարցնում է` էլի «Հրապարա՞կ»: Երևանը սիրում եմ Մարի և Սարգիս Իզմիրլյանների անվան գրադարանի նիհարիկ կատվի, այդ կատվին սիրող ու կերակրող մարդկանց համար:
Երևանը մարդիկ են. ասենք` Գոհարիկը, ում հետ պատրաստ եմ առավոտից իրիկուն ոտատակ անել «Երրորդ մաս»-ն ու նամակ բաժանել, Հայաստանի դրոշով գլխարկով Սասուն պապիկը, մի ոտքով, հենակներով ցուցարարը, բայց ո՛չ նրան հարվածող ոստիկանը: Երևանը Շահենն է, ամեն օր նույն տեղում նստած մրգավաճառ տատիկը, Երևանը Միքայելն է, «Թիթեռը», գետնանցումում հինգ հարյուր դրամով գիրք վաճառողը, Երևանը Սուսաննան է` եկեղեցու վերջին նստարանին նստած:
Այս` համարյա 2800-ամյա քաղաքը սերերի քաղաք է` ամեն քայլափոխիդ, և այդ սերերին հաճախ խեթ-խեթ նայող տատիկների, այս քաղաքը մայթերին թողած համբույրների, դառը սուրճի ու թունդ ծխախոտի քաղաք է: Երևանը Բաղրամյան, Խորենացի փողոցների սերունդների, տասը տարի առաջ գարնանը կտրված կյանքերի քաղաք է, և ես, մեկ է, սիրում եմ այն:
Երևանը` ծանր ճոխություն, անիմաստ շենքեր, բայց Ռադիոտան մոտ ` քաղցր երաժշտություն, բայց Աբովյան փողոցում` ծաղկած ինչ-որ ծառ ու նստարանին` ճերմակած մի զույգ: Հուսահատության գազելներն էլ են Երևան, ինքնասիրությունը գրպաններում պահած, էդ գազելները մի կերպ խցկվող, խցկված` երկիրը երկիր չի ասող մարդիկ էլ են Երևան: Բայց ես է’դ քաղաքը չեմ ուզում, ես է’դ հայրենիքը չեմ ուզում, և գիտեմ, որ մի օր, երբ պետությունը պետություն կլինի, երբ հուսահատության գազելներ, մահվան վերելակներ, մշակութային քանդվող արժեքներ չեն լինի, պետության ու քաղաքացու հանդեպ գործած սեփական մեղքերը քավելու համար վրա-վրա եկեղեցիներ չեն կառուցվի «փորավորների» կողմից, երբ կլինի արժեքների’ հեղափոխություն, այ ա’յդ ժամանակ չեն լինի «երկիրը երկիր չի» ասողներ, ու Երևանը սիրելը կդառնա անհրաժեշտություն: Եվ, ինչքան էլ որ Անին չսիրի այդ բառը, բայց Երևանը պոեզիա է և զիլ արձակ, բայց, ճիշտ եմ ասում, ո՛չ պաթոս: