Արդեն 20 տարի է, ինչ մեր տանը, տարբեր առիթների ժամանակ ոչ թե նրա համար դրված աթոռը դատարկ է մնում, այլ նրա համար աթոռ առհասարակ չի դրվում: Ոչ: Դրա պատճառը այն չէ, որ նա սպասված չէ: Նրա գալուն սպասելը արդեն վաղուց անհույս պատրանք է դարձել: Պապիս ողբերգական մահը տատս ամեն օր հիշում է և նայելով նրա նկարին՝ ասում է.

-Պատո ջան, դու չգնացիր, քեզ տարան…

Երկար դադարից հետո նորից է ասում.
-Պատո ջան, ախր, ոչ մի ծոռի քաղցրությունը չզգացիր, անգամ մեր Կարինեն դեռ չէր ծնվել, իսկ քեզ տարան, տարան, տարան, Պատո ջան, տարան…
Պապս ընկել էր ավտոմեքենայի տակ: Եվ նրա մահը կարծես վերջակետ էր դարձել տատիս համար: Ամեն հավաքույթի ժամանակ, երբ խմում են պապիս կենացը, տատս արտասվում է և նորից կրկնում իր բառերը:

…Մոտենում էր տատիս ութսունամյակը: Մենք էլ մեր ձեռքը «ռետին» վերցրինք և որոշեցինք պապի մահվան դրած վերջակետը ջնջել և շարունակել կյանքի գիրը՝ արդեն ուրիշ գույնով: Ամսի 13-ն էր, ես ձեռքս էի վերցրել Վ.Պետրոսյանի «Կրակե շապիկը» գիրքը ու փորփրում էի, վերընթերցում էի իմ ընդգծած նախադասությունները: Մեկ էլ տատս վերցրեց գիրքը, փակեց ու սկսեց իրեն հատուկ առոգանությամբ վանկ առ վանկ կարդալ.

-Վարդ-գես Պետ-րոս-յան, կրա-կե շա-պիկ:
Ասում եմ.

-Տա՛տ, գիտե՞ս, էս գիրքը կարելի է քո ինքնակենսագրական վեպը համարել, որովհետև էս գրքում նույնպես թոռները պատրաստվում են տատի ծննդյան տարեդարձին, բայց նրա զավակները սփռված են աշխարհով մեկ, ու նրա թոռը՝ Արամը, ջանում է բոլորին հավաքել, և տատի համար այդ օրը իրական տոն դարձնել: Բայց չի հաջողվում, և Արամը համարձակություն է հավաքում ու հենց նրա ծննդյան օրը՝ կենաց ասելու ժամանակ, ասում է նրան՝ տատ, դու պարտվել ես:
Տատս, որ ակնկալում էր պատմության գեղեցիկ ավարտ, զգալով իմ երկարատև լռությունը՝ ասաց.
-Պապադ ու հոպարդ չեն գալու իմ ծնունդին, հաստատ չեն գալու: Կար, ես պարտվել եմ:
Ես էլ ասացի.
-Չէ, տատ, չէ, չես պարտվել: Դե, գիտես, որ նրանց գալը հեշտ չի: Ախր, դու 4 զավակ ունես, 12 թոռ և 20 ծոռ: Բոլորս հավաքվելու, նշելու ենք: Տատ, դու հաստատ չես պարտվել, հաստատ:
Հավաքվեցինք, նշեցինք ինչպես հարկն էր. պարեր, երկար կենացներ, մեծարանքի խոսքեր և ջերմ մաղթանքներ:
Օրը «ռետին» դարձավ ու ջնջեց այդ կետը:
Առավոտյան շուտ զարթնեցի ու մտածեցի` տատս պարտվե՞ց, թե՞ հաղթեց:
Մտքիս թելը կտրվեց հեռախոսի երկարահունչ զանգով. հորաքույրս էր:
Արդեն 80-ամյա տատս վերցրեց հեռախոսը ու իր 60-ամյա դստերը հարցրեց. «Հըն, ո՞նց ես, բալես»:
Չէ, տատ, դու չես պարտվել: Դու հաղթել ես:

Եթե ես լինեի… Կարծես սա հեքիաթից պոկված ու մեզ մոտ հատուկ նպատակով եկած բառեր լինեն, որոնք անընդհատ մեզ վրա ծիծաղում են ու հիշեցնում ` դու արդեն այն ես, ինչ որ կաս…

Կան դեպքեր, երբ ես շրջվում եմ, ինձ վրա ծիծաղողին լեզու եմ ցույց տալիս, բայց էս տողերը ինձ նորից ու նորից խեղճացնում են.

Ու երբ հանկարծ
Թողնում ես ինձ ու հեռանում `
Լքված տան պես ճաք եմ տալիս…

Եթե Սևակը իմանար, թե ինչ տողեր է գրել, կարող էր էլ ոչիչն չգրել: Էս տողերը մենք կգրեինք մեր նոթատետրի առաջին էջում և ամեն անգամ, երբ օդանավակայում կամ գնացքի կայարանում տեսնեինք «ներքին երկրաշարժի» հետևանքով «լքված ու ճաք տված տներ», կբացեինք էդ տողերը, կկարդայինք ու կդառնայինք «հոգու վերանորոգիչներ»:
Գիտես, ընթերցող, ամեն անգամ որևէ մեկին դիմավորելիս կամ ճանապարհելիս, ես ոնց որ թվերի առանցքի «զերոն» լինեմ, իսկ դեպի որ կողմը կձգվեմ` դրական թե բացասական, կապված է նրանից. դիմավորո՞ւմ եմ մարդուն, թե՞ ճանապարհում:
Այ, էս պահին ես ուզում եմ լինել էդ մղիչ ուժը և տանել ինձ դեպի դրական կողմը: Անհնարին բան եմ ուզում, չէ՞:
Ամեն անգամ քայլում եմ իմ տխուր քաղաքով, տեսնում եմ մարդկանց հոգսաշատ դեմքերը, անտարբեր հայացքները, ու կարծես բոլորը խունացած լինեն: Էդ պահին ուզում եմ ծիածան լինել ու բոլորին մի բուռ գույն տալ` թեկուզ սպառվելով, բայց հավատացեք, որ այդ հսկայական ծիածանի գույները, միևնույն է, չեն բավարի…

Կամ էլ կանգնած եմ կանգառում, ականջակալներումս հնչում է ամենասիրածս երգի ամենսիրածս պահը, ու ես էդ վայելքը մոռանում եմ, որովհետև հայացքս սևեռվում է կանգառում նստած տատիկի վրա, որը չորացած կանաչի, սերմեր ու համեմունքներ է վաճառում: Այ, էդ պահին ուզում եմ 10 000 դրամ ունեցողը լինեմ, որ գնեմ նրա ամբողջը ապրանքը, նրան տուն ճանապարհեմ:

Այ, վերջերս մեր անկախությունն էինք նշում, ինձ նման շատերը կային, որ վստահություն չունեին ասելու, որ ապրում են ազատ ու անկախ երկրում ……ըհը, գուշակեցիր….ես ուզում եմ լինել այդ վստահությունը:

Տես, ինչ անհավանական բաներ եմ ուզում ու դեռևս նեղանում եմ, երբ հեքիաթից «եթե ես լինեի» արտահայտությունը ծիծաղում է ինձ վրա:

Կոկոլա, պստիկ Մաշ. այս երկու մականունները իմ մանկության ձայներն են:

Անկախ ամեն ինչից, ես ու քույրս` Նարինեն, ում մականունը Կոկոլա էր, իսկ իմը` պստիկ Մաշ, որը ես ժառանգել էի հայրիկիցս, երբ լսում էինք մեր մականունները, արդեն գիտեինք, որ մի քանի րոպեից ամբողջ թաղը դղրդալու է մեր խաղերի ձայներից… Ու բացարձակ կապ չունի, որ տատին հերթական անգամ ասելու էր.
-Աղջի՛, խասկցա էլի, խալխին էլ ճիժ կա, ո՞րն ա ծեր օրին, էսա-էնդա կխաղան, կտառնան սև տռճե:
Եթե ամառվա ծաղկուն շրջանին մտնեիք մեր թաղ, ապա կարող էիք հաշվել, թե քանի հատ տերև կա ծառերի վրա: Դե, դժվար ժամանակներ էին, իսկ մեզ` անհոգներիս, փող էր պետք: Եվ մենք մտածում էինք, որ կարող ենք այդ փողերով գնել ամեն ինչ, ամեն ինչ…
Մի դեպք պատմեմ:
Քույրս մի բույսի տեսակից, որին մենք «կոռոթիկ» էինք անվանում, ձեթանման, կանաչ հեղուկ էր ստացել. կտրտել էր, ջուր ավելացրել, տրորել և, «վուալյա»՝ ձեթ: Մեր աչքից դա չվրիպեց: Մեր հարևանի երեխաներից մեկի տան բակը դարձրինք ձեթի արտադրամաս: Սկսվեցին մեր տաժանակիր աշխատանքները: Մոռացել էինք ամեն տեսակի խաղ և զբաղմունք: Գործով էինք տարված: Մեր մայրիկներն էլ, տեսնելով մեզ, գալիս ու ասում էին.
-Տանը ձեթ չկա, կտա՞ք մեզ ձեր ձեթից:
-Ձեզ ձրի էլ կտանք,- ոգևորված պատասխանում էինք մենք:
Հետո սկսում էին մեզ գովել, գովել, գովել…
Մենք հավատում էինք, գրողը տանի, հավատում էինք՝  կուրորեն, անշահախնդիր:

Իսկ հիմա, մեզ ամեն ինչ թվում է անիրական ու սուտ: Փորձեք այժմյան ձեր ես-ը համեմատել` տարիներ առաջ մանկական մաքուր թրթիռով լցված ձեր նախկին ես-ի հետ: Համոզված եմ ` չեք ճանաչի իրեն, նա ձեզ կթվա մուլտֆիլմի հերոս, անիրական կերպար:
Հիշում եմ, տարիներ առաջ փոքր շուն ունեինք: Ամբողջ օրը նրան, մի կտորի մեջ փաթաթած, ման էի տալիս թաղով: Իսկ հիմա, ես մի գրամ սեր էլ չեմ տածում կենդանիների, մասնավորապես, շների հանդեպ:
Առաջ սիրում էի ամառը, իսկ հիմա ատում եմ այն, սիրում եմ ձմեռը, ցուրտը: Եվ էլի շատ ու շատ լավ ու վատ հատկանիշներ մեզ թողել ու հեռացել են: Երբեմն մեզ շատ հեռվից նայում են, հիշեցնում, որ եղել են: Եղել են:
Իսկ հիմա դուրս եմ գալիս թաղ, նայում եմ աջ, ձախ… Աստված իմ, մարդ չկա, ոչ ոք  չկա… Երանի եմ տալիս այն չեղած ասֆալտին, որ հեռավոր իր շերտերում դեռևս պահպանում է մեր ոտնահետքերը, ձայները, վերքերը…
Հախվերդյանն էր ասում. «Իսկ մանկությունը մի թռչուն է՝ թելով կապված մեր սրտերից, թելը պոկվում է, նա թռչում է ու հեռանում է մեզանից»:
Մանկության թելը վերջնականապես պոկվում է մեր սրտերից այն ժամանակ, երբ մեր մականունների փոխարեն մեզ սկսում են դիմել մեր իսկական անուններով:
-Նարինե, Կարինե…

Էկրանի մյուս կողմում նստած մարդ, եթե կյանքում գոնե մեկ անգամ առնչվել ես ինձ հետ, ապա ծանոթության հաջորդ րոպեներին ապշած հարցրել ես.

-Ո՞նց թե, 18 տարեկան ես ու էս տարի նոր իններորդ դասարա՞նն ես ավարտում:

Ես էլ` իրավիճակը շտկելու, մտավոր հետամնացի տպավորություն և մի քանի անգամ նույն դասարանում մնացածի տպավորություն չթողնելու համար, պատասխանում եմ.

-Էրեխեք, չմտածեք` դեբիլ եմ, պարզապես, էս արտագաղթի հետևանք ա:

Ասել թե` կորուստ են այդ երեք տարիները, սխալ կլինի: Ավելի շուտ ձեռքբերում են: Իսկ թե ինչի` կիմանաս հենց հիմա:
Տասնմեկ տարեկանում գնացի հայկական դպրոց, նստեցրին 3-րդ դասարան: Մտա դասարան և, մինչև նոր դասարանս կշտապեր ինձ «ընկեր»-ով դիմել և համարեր ինձ իրենց նոր ուսուցիչը, դասվարս իրենցից առաջ ընկավ և ասաց.
-Երեխաներ, ինքը այսօրվանից ձեզ հետ է սովորելու:
Եվ դասվարիս հաջորդ բառերը եղան հետևյալը.
-Եղեք ազնիվ, շիտակ, արդար…
Այս բառերը նա ասում էր ամեն օր` դասի սկզբում: Եվ եթե ինձ խնդրեն կան նույնիսկ պահանջեն հիշել տարրական դասարաններում անցկացվող դասերից գոնե մի դրվագ, ապա ես միայն այդ երեք բառը կհիշեմ, և ոչ թե նրա համար, որ ամեն օր էի լսում, այլ նրա համար, որ դա էր ամենակարևոր դասը բոլոր դասերից:
Չէ, մի բան էլ եմ հիշում:
Ամեն տառ սովորելուց հետո այն գտնում էի փողոցում որևէ մի տեղ գրած և ուրախանում այնպես, ինչպես մարդ իր լավ ծանոթին տեսնելիս կուրախանար: Բարևում էի ու անցնում: Եվ եթե 11 տարեկան հասակում անցնելով խանութի մոտով քեզանից մի վայրկյան կպահանջվեր կարդալու համար «խանութ» բառը, ապա ինձանից պահանջվեց երկու ամիս:
Հաճախ կատակում էին ինձ հետ.
-Դրսի գրածները կարդալով` սկսեցիր սիրել ընթերցանությունը:

Հա, հա, դու սպասում ես երեխաների արձագանքին:
Դե, պատմեմ:
-Վա~յ, – լսվեց մեկի ձայնը,- իրա ականջին չորսը հատ ծակ կա:
-Վը~, չգիտի, որ դպրոց ա էկել, էս կոշիկները ինչի՞ ա հագել,- լսվեց մյուս կողմից:
-Ինքը իմ մամայի բոյին ա ու մեր հետ ա սովորելու….
Մտածեցի` լռեմ ու արեցի լրիվ հակառակը… Բայց դե, տարիների ընթացքում ընկերացանք:

Ես, կարելի է ասել, շահեցի, ոչ թե կորցրի: Կողոպտվեցին երեք տարիներս, բայց այդ դատարկ տեղերը լցվեցին շատ արագ: Չեմ կարող ասել, թե հեշտ էր, և այլն: Չէ: Ուղղակի հաղթահարելի էր:

Ուղղակի արտագաղթի հետևանք է այս ամենը, որի մասին շատերը  լռում են: Ինձ նման շատերը կամ այստեղից գնալիս, կամ այնտեղից վերադառնալիս ստիպված են եղել տարիներ կորցնել: Համոզված եմ, դու էլ ինձ նման շատերին ես ճանաչում:

Դե լավ, աչքերդ ցավացին, գնա և հանգստացիր: