Մարիամ Տոնոյանի բոլոր հրապարակումները

mariam tonoyan

Լուսին է

Փողոցն անցնելիս լուսացույցի անտանելի ծվծվոցի ներքո անփույթ մի քայլ և բոսորագույն սանդալի փոկը կտրվեց, ու մնացյալ ճանապարհը ստիպված էր մեկ ոտքը բոբիկ անցնել։ Նա կգերադասեր, որ ձմեռ լիներ, աղմկոտ ձյան ճրթճրթոցով տարված՝ իր առջև կտեսներ միայն տաք հագուստներով փաթաթված, պսպղուն աչքերով ինչ-որ ուրվականների և ստիպված չէր լինի հանդուրժել այդ շոգից մերկացած, անժպիտ, զգացմունք չարտահայտող դեմքերը։ Դեռ ոչ մի պահ չէր կարողացել ընտելանալ, հարմարվել այն տարածությանն ու ժամանակին, որում ծնվել էր, ինչպես ինքն էր ասում՝ հայտնվել պատահաբար։ Այժմ էլ մի պահ մտածեց, որ ոտաբոբիկ քայլելը, թերևս, ավելի հարմար է, բայց հանկարծ իրեն այդ տարօրինակ մտքի վրա բռնացնելով, ժպտաց։ Երբ հասավ մայթին, ձեռքը թեթև սահքով գլխին մոտեցրեց, հրաշեկ մազերն ազատեց կապանքներից ու, ծնկելով գետնին, մազակապն անցկացրեց ոտքի վրա այնպես, որ այն ոտքին կպած պահի իր անպիտան սանդալը, հետո վեր բարձրանալով՝ շարունակեց քայլել։ Թվում էր, թե բոլորի ուշադրությունն իրեն է սևեռված, բոլորն ականատես են իր ձախորդությանը, բոլորը պատրաստ են կարեկցել։ Ախ, ինչպե՜ս էր ատում այդ սին կարեկցանքը։ Թեև ոչ ոք չէր էլ նկատել, որ նրա ոտքի վրա ինչ-որ բան սովորականից տարբեր է, ոչ ոքի նա չէր էլ հետաքրքրում։

Փողոցից ծխի անտանելի, բայցև ախորժելի հոտ էր գալիս։ Մոտակա արագ սննդի կետից երկու աղջիկ դուրս եկան՝ ձեռքներում տաք-տաք բրդուճներ, կտրեցին նրա ճանապարհը, ու նրանցից մեկը, որն ավելի բարձրահասակ էր, անփութորեն կծեց բրդուճը։ Մատներին թափված մայոնեզը նրան զվարճություն պատճառեց, ու լիքը բերանով սկսեց քրքջալ և ինչ-որ բան պատմել մյուս աղջկան։ Տգեղ էր այդ ամենը։

Նա հանկարծ հիշեց, որ այդ բառով երբեմն իրեն էին նկարագրում։ Նա տգեղ էր։ Բայց տգե՞ղ էր արդյոք։ Ոչ, ամենևին, նա մնացել էր այնպիսին, ինչպիսին ի բնե էր, նա սիրում էր իրեն այդպիսին և օտար էր համարում ցանկացած շպար, ցանկացած ժամանակակից ու կարճակյաց նորաձևություն։ Բերա՞նն էր մեծ, գուցե ժպտալուց էր։ Նա չէր կարող չժպտալ, ժպտալու այնքա՜ն շատ պատճառներ ուներ։ Իսկ իր ժպիտի պատճառով իրեն սիրահարված երազկոտի տեղ էին դնում։ Ատամնե՞րն էին ծուռումուռ, ոչի՜նչ, նա այդպես էլ կարողանում էր ծամել, այդպես էլ իր ժպիտը հոլիվուդյան կթվար, եթե այն սրտաբուխ էր ու ազնիվ։ Շա՞տ էր բարձրահասակ, նիհա՞ր էր, կամ գե՞ր, հոգնած տե՞սք ուներ, լավ չէ՞ր հագնվում… Հիմարությո՛ւն։

«Երբ ես ծնվել եմ,- հիշում էր ամեն անգամ,-մայրս ինձ նայել ու հիացմունքով ասել է՝ լուսին է։ Լուսինը նրա համար կանացի գեղեցկությամբ օժտված ամենագեղեցիկ երկնային մարմինն էր։ Լուսինե. այդպես էլ կոչեց ինձ։ Գեղեցկության մասին դատելիս ու՞մ ավելի պետք է հավատամ, եթե ոչ մորս»։

Ավտոբուսի մեջ հրմշտոց էր։ Շոգի պատճառով բոլորն ավելի տաքարյուն էին դարձել. տղամարդիկ սկսեցին հայհոյել միմյանց, վարորդը բարկացավ, արգելակեց ու դուրս հրավիրեց նրանց։ Պատուհանից այն կողմ՝ սահող անշունչ շենքերն անուններ ունեին, նրանցից քչերն էին հայեր, անգլերեն բառերով ցուցանակները լղոզվում էին ապակուն, ապա կորչում էին, կորչում ընթացքի մեջ։ Ամեն ինչ իր կաղապարն ուներ այդ քաղաքում, մարդիկ պետք է տարբերվել փորձելու մոլուցքով միանման դառնային, կենդանիներին պետք էր զբոսնելու տանել՝ ճանապարհը ինքդ որոշելով, բառերն ու խոսքերը ասես հստակ սահմանված լինեին յուրաքանչյուր դեպքի համար, նույնիսկ բնության ամենահամառ ներկայացուցիչները՝ ծառերն էին այստեղ կաղապարված՝ ասֆալտի մեջ բացված մի կտոր հողով բավարարվելով։ Տգեղ էր այդ ամենը։

Լուսինեի համար ամեն մերժելի բան այդ օրն ընդգծված կերպով էր ներկայանում։ Պատճառն իր երազն էր։ Երազում նորմալ կյանք էր տեսել և չէր կարողանում առօրյա մղձավանջից արթնանալ ու դարձյալ այնտեղ հայտնվել։ Տեսել էր, թե ինչպես է բարակավիզ ու կապուտաչյա մանուշակներով պատված բլրակի հետևից արևը թևերը պարզած վեր ելնում՝ գրկելու կապույտը, հավերժությունը։ Նույն պահին գյուղական մի խրճիթում քնից արթնանալով ձեռքերը տարածել էր քնաթաթախ աղջնակը, որն շտապում էր բերքահավաքի գնալ ու բաց չթողնել ժամադրության այդ ծածուկ առիթը՝ գրկելու իր սիրեցյալին, հավերժությունը…

Երազից մանրամասներ չէր հիշում, բայց այն իր հետևից մանկություն հիշեցնող դաղձի բույր էր թողել, որ չէր առնում ոչ մի ասֆալտից։ Իսկ ու՞ր էր իր սիրելին, իր հավերժությունը։

-Անունս Լուսինե է,- ժպիտով ասել էր նրան առաջին հանդիպման ժամանակ, երբ թվացել էր, որ գտել է իրեն ամենահամապատասխան մարդուն այդ սխալ ժամանակներում։

-Քեզ Լյուսի կասեմ,-որոշել էր տղան անմիջապես։

-Օքեյ,-պատասխանել էր նա և միայն  հետո՝ փողոցն անցնելիս, լուսացույցի անտանելի ծվծվոցի ներքո վճռել, որ այլևս երբեք չեն հանդիպի։ Ապա անփույթ մի քայլ, և բոսորագույն սանդալի փոկը կտրվեց…

mariam tonoyan

«Ուխտագնացություն Արևելք»

Կան հեղինակներ, որոնց գործերին մոտենալուց առաջ կարիք է զգացվում ծանոթանալու նրանց ապրած կյանքին, սիրելի հեղինակներին, նախընտրած երաժիշտներին, հոգեկան ու ֆիզիկական կացությանը՝ ստեղծագործության ծնունդի պահին, հոգևոր-կրոնական կողմնորոշմանը կամ նույնիսկ այնպիսի տերմինների ու ոլորտների, որոնց հետ այս կամ այն պատճառով առնչվել է հեղինակը։ Այդ մարդկանց թվին է պատկանում նաև գերմանացի նշանավոր գրող Հերման Հեսսեն։ Կա կարծիք, որ Հեսսեի գրելաոճը կամ իսկույն սիրվում է ընթերցողի կողմից, կամ բացարձակապես վանում նրան։ Պատճառը երևի թե դժվարամատչելիությունն է ու պատկերների հստակության բացակայությունը։ Երբեմն գիրքն ավարտելիս ես ինքս ինձ հարցնում եմ՝ իսկ ինչի՞ մասին էր այն։ Պատասխանները տարրալուծվում են երկու ուղղություններով․ մի կողմում պատկերն ու ապրումն է՝ բարդ ու դժվարահաս, մյուս կողմում սիմվոլը՝ պարզ ու ոչ մի ենթիմաստ չթելադրող։ Մարդկային գիտակցությունը սիրում է ամեն պարզ բան վերծանել բարդ կառույցների ու դրանցում խորհուրդ փնտրել, բայց շատ հարցերի պատասխաններ երբեմն հենց մանրուքների մեջ են։ Հեսսեին բնորոշ է նյութին, երևույթին երկու առանցքներով օժտելը՝ ներքին և արտաքին, արդ՝ նրա ստեղծագործությունները երբեմն սիմվոլիզմի ժանրից հեշտությամբ վերածվում են ինքնակենսագրականի։

Վերջին տարիներին միմիայն Հեսսե ընթերցելուց ու վերընթերցելուց հետո միայն համարձակությունս ներում է բարձրաձայնել իմ անձնական լուծումներից մեկը նրա «Ուխտագնացություն Արևելք» ուտոպիայի բովանդակության մասին, չնայած այն բանին, որ «բառերը չեն նպաստում գաղտնի իմաստների ըմբռնմանը, խանգարում են դրան»։

Հեսսե ընթերցելիս իմ ամենասիրելի պահը ծանոթագրություններում ինչ-որ բառի կամ արտահայտության բացատրությունները կարդալն է։ Այդ «արարողակարգի» շնորհիվ էլ ես մի բոլորովին այլ դիտանկյուն բացահայտեցի «Ուխտագնացություն Արևելքը» վերլուծելիս։ Նախ, հարկ է նշել, որ գրքում առկա են և իրական, և մտացածին կերպարներ ու տեղանուններ։ Մտացածին կերպարներից շատերն իր այլ ստեղծագործություններում հանդիպող կերպարներ են, որոնց կերտած հեղինակը այստեղ նրանց որպես ընկեր կամ ուղեկից է ներկայացնում։ Դրանցից մեկը Լեոն է, որը, ինչպես ենթադրվում է, եղել է նաև Հեսսեի սիրելի կատվի անունը։ Եթե հաշվի առնենք գրքում պատմվող իրական հերոսների մասնակցությամբ իրադարձությունների համընկնումները տվյալ շրջանում կամ նախկինում Հեսսեի կյանքում տեղի ունեցած իրադարձությունների հետ, կարելի է ենթադրել, որ Լեոյի կերպարը հենց իր կատվի վերամարմնավորումն է վեպում։ Այս դեպքում ինչի՞ մասին է գիրքը, որը կարելի էր բոլորովին այլ կերպ ընկալել։

Հեսսեն ունեցել է կրոնական, աստվածաբանական բազմաճյուղ հետաքրքրություններ, և չկան հավաստի տվյալներ, որ նա երբևէ որևէ կրոնի պատկանելիություն ունեցել է։ Արևելք ուխտագնացությունը՝ Լույսի, Ճշմարտության հասնելու ուղին, կյանքի ու երազանքի ճանապարհն էր՝ յուրաքանչյուրի համար անհատական ու տարբեր։ Այդ ճանապարհը հաղթահարելու միակ ուղեկիցը հուսահատությունն է, որը բացակայում է միայն արթնացածների ու երեխաների մոտ։

Կարծում եմ, Հեսսեն այդ հուսահատությունն զգացել է կամ պարզապես փորձել է ցույց տալ ամենապարզ օրինակով, երբ ենթադրենք, կորել էր իր կատուն, որին նա Լեո էր կոչում։ Նա այդ կորուստը ներկայացնում է այսպես․ «Որքան մեզ համար ավելի ու ավելի որոշակի էր դառնում նրա կորուստը, այնքան կարծես ավելի կարևոր էր դառնում նրա անհրաժեշտությունը»։ Այո, կատուն, երբ նրան կապվում ես, արժեքավոր ու հարազատ է դառնում, չնայած նրան միշտ որպես երկրորդական կերպար ենք ընդունում կյանքում (ինչպես Լեոյին, ով այս ստեղծագործությունում որպես ծառա էր ներկայացված)։ Լեոյի միջոցով Հեսսեն իրեն հատուկ այլաբանությամբ ներկայացնում է ծառայության ու սպասավորության փիլիսոփայությունը․ «Ինչը երկար է ուզում ապրել, պետք է ծառայի։ Իսկ ինչը իշխել է ուզում, երկար կյանք չի ունենում»։ Ահա կորստի գիտակցական հուսահատության մեջ նրանում արթնանում է վերստյան գտնելու հավատը, որն «ամրակայուն  էր ու վստահություն էր ներշնչում», և նա պնդում է, որ հավատն իրականությունից զորավոր է։ Լեոն կարողանում էր քաղցրահունչ մեղեդիներ սուլել (երևի թե ակնարկում է իր կատվի հաճելի մլավոցը, որը հնչում էր «անսովոր բարեբանությամբ ու բնականությամբ»)։ Հետաքրքիր է, որ տարիներ անց (իրականում դա կարող է ավելի փոքր ժամանակահատված եղած լինել) հեղինակը հենց սուլոցը ճանաչելով է գտնում Լեոյին, որը, սակայն, (ինչպես հատուկ է կենդանիներին) չի ճանաչում նրան։ Վերջինիս քայլվածքի նկարագրությունը կարդալիս կարելի է պարզապես մի պահ հիշել, թե ինչպես են քայլում կատուները․ «երանավետ քայլքով ցած էր ընթանում նա երեկոյան փողոցի միջով, հազիվ միայն լսելի, բարականերբան ոտնամաններով»։ Անտեսվելով իր երբեմնի ընկերոջ կողմից՝ հեղինակը հետևում է նրան թփերի միջով, որպեսզի չկորցնի տեսադաշտից։ Ի՞նչ կարող էր սովորեցրած լինել կատուն հեղինակին․ դե իհարկե, խաղալ։ Լեոն ասում է․ «Խաղը հենց ինքը կյանքն է որ կա, գեղեցիկ ու երջանկավետ կյանքը․․․»։ Երբ հեղինակը խնդրում, փորձում է հասկանալ, թե արդյոք նա իրո՞ք մոռացել է իրեն, Լեոն պատասխանում է, որ նա մարդկանց ճանաչողներից չէ, բայց օրինակ շներին, թռչուններին, կատուներին շատ լավ է ճանաչում։ Իսկ այնուհետև Լեոյի սուլոցի վրա հայտնվում է գելխեղդ մի շուն։ Հուսահատության մեջ հեղինակն ի վերջո գիտակցում է, որ Լեոն ընդհանրության մեջ էր գտնվում իրեն շրջապատող ամեն ինչի հետ, միայն ոչ իր հետ, չնայած այնքան սիրում էր նրան ու կարիքը զգում։

Այս պատկերները, սակայն պարզագույններն են, որոնք կարելի է նկատել այս փոքրածավալ, բայց թաքնախորհուրդ ստեղծագործության մեջ, որտեղ յուրաքանչյուր ընթերցող կարող է այլ նշանակություն ու խորություն որսալ։ Սա սիմվոլները կենսագրական դրվագների վերածելու անշուք մի փորձ էր, որը գուցե բնավ էլ իրականության հետ ընդհանուր եզրեր չունի, սակայն հեսսեասեր ընթերցողի համար, հավանաբար, նոր, անսովոր պարզ դիտանկյուն է:

mariam tonoyan

Արտաշունչ

Երեկոյի բույրն արդեն սփռվել էր ամենուր․ տոթը հետ էր քաշվել՝ տեղը զիջելով բարդիների սոսափի ներքո պարող տաք, ամառային քամուն։ Չորությունից բակի մի կտոր հողը ճաքճքել էր, ու չորացած խոտերի մեջ ուտելիք փնտրող կրիայի թափառումներն արդեն իզուր էին։ Խոհանոցից անշտապ գալով, կտրտած, կանաչ պղպեղը ձեռքերումս՝ բակ անցա, մոտեցա կրիային ու ավելորդ հանդիսավորությամբ այն շաղ տվի կենդանու առջև․

- Երկնքից մանանա իջնում է։ Գոնե դու հավատա։

Ապա տիրաբար կողպեցի դարպասը նրա վրա ու, թողնելով իր եզրավոր անսահմանության մեջ, դուրս եկա ու քայլեցի մոտակա հիվանդանոցի ուղղությամբ։

Արևի վայրէջքով պայմանավորված՝ փողոցներն այդ ժամերին մարդաշատ էին լինում։ Ամեն անցորդ իր բույրն ու ոտնահետքն էր թողնում փողոցում ու անցնում-գնում էր՝ անընդհատ թարմացնելով անծանոթ դեմքերն իմ հիշողության մեջ։ Այդ շարժի մեջ ու ամեն ինչի ցնդող ներկայությունում ամենամնայունը թերևս երկու տարեց հարևաններս էին, որոնց հանդիպում էի ամեն անգամ փողոցի այդ հատվածին հասնելիս։ Մեկը միշտ նստած էր կանգառում իր համար պատրաստված ստվարաթղթապատ, կարճլիկ պատի ծայրին, մյուսն էլ ամեն օր վերուվար էր քայլում փողոցի երկայնքով, որպեսզի պահպանի իր դեռևս շարժուն մկանները։ «Տարիքն ընկալելու երկու տարբեր օրինակներ են,- մտածում եմ,- մեկը՝ շատ անգամներ մահն աչք առած, դեռևս շարժման ու կյանքի է ծարավ, մյուսը՝ մշտապես լուռ ու գլխիկոր է, արհամարհանքով լցված դեպի առջևում խլրտացող ավտոմեքենաների հոսքը․ որոշել է, որ արդեն տարիքն առած մարդ է ու հոդացավեր է ներշնչել իրեն»։

Ակամա հիշեցի վերջերս աշխատավայրում գերմանացի հաճախորդի հետ ունեցած հեռախոսազրույցս։ Երբ նկատեցի, որ նա գրանցվել է ներդրումներ անելու համար, նա խոսափողից այն կողմ ծանր հոգոց արձակեց ու անտարբերությամբ պատասխանեց․

-Հիմա ես հիվանդանոցում եմ, մեկ է՝ վաղը մեռնելու եմ։ Ինչի՞ս է պետք․․․

… Հիվանդասենյակի հեղձուցիչ օդից ու բժշկական իրերի հոտից ազատվելու համար բուժքրոջը խնդրեցի կիսաբաց անել պատուհանը։ Նա, ում պետք է խնամեի, վերջապես կարողացավ քնել։ Միջանցքից լսվող հողաթափերի քստքստոցները հուշում էին, որ ինչ-որ մեկն ապաքինվում է, բայց սենյակի երկրորդ հիվանդը, որը վիրահատությունից հետո նոր էր պալատ տեղափոխվել ու դեռ ծանր էր շնչում, բոլորովին այլ բան էր քրթմնջում.

-Էս հիվանդանոցի ծառայությունները փաթեթով են։ Երեկ վերակենդանացման բաժնում էի, կարող էի և պալատ չհասնել։ Բայց դա էլ չի փրկում։ Էստեղ ընկնողը պետք է փաթեթից օգտվի։

Չէի հասկանում, թե ինչի մասին է խոսքը։ Գուցե հետվիրահատական հուզմունք էր։ Բայց մարդն ամեն անգամ բուժքույրի հեռանալուց հետո համառորեն իրենն էր պնդում.

- Ամեն ինչ արված է, որ մարդիկ շատ ժամանակ ու նյարդեր չծախսեն։ Լավ են մտածել, հիվանդին էլ անհանգստանալու տեղ չեն թողել։ Վիրահատարանը կա, հիվանդասենյակը՝ լավագույն դեպքում, անատոմիկը՝ կպած, սգո սրահը՝ երկու քայլի վրա, իսկ վերջին կանգառդ՝ մայթի մյուս կողմում։

Անտարբերությունիցս ասես զայրանալով՝ մարդը խոժոռվեց ու խնդրեց ավելի լայն բաց անել պատուհանը։ Անձրևում էր։ Բացելուց հետո, շերտավարագույրն ուղղելիս անձևի երկու տաք կաթիլ, քամու ձեռքից դուրս պրծած, պոկվեցին, ընկան մատներիս ու բացվածքից ավելի շուտ թաց ասֆալտի հոտը ներս լցվեց, քան անձրևի հեռավոր թարմության։ Փողոցի լույսերը թրթռալով մեկը մյուսի հետևից սկսեցին վառվել։ Գորշ լուսավորության ներքո, թթենիների ու ծիրանենիների սաղարթների միջով տեսողությունս ճամփի մյուս կողմում որսաց թրջված ու պսպղուն գերեզմանաքարերը ու դրանցից մեկի վրա (որը հակառակ մնացած գերեզմանաքարերի՝ դեմքով դեպի պատուհանն էր նայում) փորագրված տիկնոջ կծկված ժպիտը։

Մի պահ թվացող երկար դադարից ու ոչնչի մասին լուռ մտքերիցս հետո զգացի, որ  հիվանդի շունչը կտրվում է։ Դուրս վազեցի հերթապահ բժշկին կանչելու։

Նման դեպքերում, երբ ոչ աղոթել ես կարողանում, ոչ մտածել կամ օգնել ու հույսդ  հիվանդին իրենց հսկողության տակ առած բժիշկներն են, դու պարզապես քայլում ես նեղլիկ ու երկար միջանցքով, հենվում ես իրարից միայն համարակալումով տարբերվող մեկ այս դռանը, մեկ մյուսին կամ փորձում ես շշուկներ որսալ, որպեսզի մտածելու ինչ-որ այլ, ավելի թեթև բան գտնես։ Ահա կողքովս անցնում են երեք հոգի. մեկը՝ անվասայլակին նստած թմբլիկ, գունատ աղջնակ, մյուս երկուսը՝ հավանաբար նրա կրտսեր քույրը և նրանց մայրը։ Փորձում եմ հասկանալ, թե ինչ են խոսում.

-Շա՞տ է ցավում,- հարցնում է ամենափոքրը։

Գլխի թեթևակի շարժմամբ քրոջ պատասխանը կռահելով՝ նա նորից հարցնում է.

-Իսկ մաման էդ ցավին կդիմանա՞ր։

…Հիվանդասենյակի դուռը բացվեց, շրջվեցի, բժիշկները ինչ-որ բան քննարկելով հանգիստ քայլեցին միջանցքի հակառակ ուղղությամբ։ Միայն այդ ակնթարթին զգացի, որ կրծքավանդակումս ինչ-որ պահի բանտարկցած օդը հանկարծ դուրս հորդալ է ուզում. արտաշնչեցի։

mariam tonoyan

Երեկ Հերման Հեսսեի ծննդյան օրն էր

Հերման Հեսսե

Աղոթք

Թող հույսս ինձնի՛ց կորցնեմ, Աստվա՛ծ, և ոչ Քեզնից,

Թող ճաշակեմ մոլորյալի ողջ վիշտն ու ափսոսանքը,

Թող տառապանքի բոցերն իմ մեջ թրթռան,

Եվ կրեմ ամեն անարգանք։

Մի՛ օգնիր դիմանալ, մի՛ օգնիր կատարելագործվել,

Ընդհակառակը՝

երբ ամեն բան կոչնչացնեմ իմ մեջ,

ցույց տուր ինձ, որ Դո՛ւ էիր դա,

Որ Դու՛ ես ծնել բոցն ու տառապանքը,

քանզի թե անգամ կործանվել կամ մեռնել ուզեմ,

մեռնել միայն Քո մեջ կարող եմ։

 

Քեզ նու՞յնպես ծանոթ է սա

Քեզ նու՞յնպես ծանոթ է սա.

Երբեմն ցնծության ուղիղ մեջտեղում՝

Ուրախ դահլիճում տոնի ժամանակ,

Դու հանկարծ լռել, հեռանալ ես ուզում։

 

Հետո թախտին ես պառկում դու անքուն,

Հանց մեկը՝ բռնկված բութ ցավով սրտի,

Եթերանում է ծխի պես քրքիջ, խնդություն,

Ու լալիս ես դու, անդադար լալիս…

Մի՞թե ծանոթ է նաև քո սրտին։

 

Բհագավատ գիտա

Պառկել եմ դարձյալ ժամեժամ անքուն,

Անմեկին վիշտ է պատել իմ հոգուն։

 

Աշխարհում տեսա մրրկվող կրակ ու մահ,

Տառապող, մեռնող, փտող անմեղներ հազար։

 

-Տե՛ս,-հնչեց իմ մեջ ձայնն հիշողության

Ժամին այդ մռայլ մենության։

 

Եվ մերժեցի ես պատերազմն իմ սրտում,

ինչպես անմիտ ցավերի կույր Աստծուն։

 

Այն ինձ փոխանցեց խոսքը խաղաղության

Աստվածների հնագույն գրքից հնդկական.

 

«Պատերազմն ու խաղաղությունը հավասար են կշռում,

Քանզի հոգու կայսրությանը մահը չի դիպչում։

 

Խաղաղության նժարը բարձրանա, իջնի,

Աշխարհի վիշտը, մեկ է, չի պակսի։

 

Ուստի պայքարի՛ր, մի՛ պառկիր այդպես,

Աստծո կամքն է, որ ուժերդ լարես։

 

Թե անգամ պայքարդ հազար հաղթություն տանի,

Աշխարհի սրտին այն հետք չի թողնի»։

 

Ես մարդկանց գիտեմ…

Մանկությունն այնքան խորն է ապրում որոշ հոգիներում,

Որ նրանցում  կախարդանքը լիովին չի փշրվում

Ապրում են կուրության մեջ՝ երազներով լցված,

Ու չեն յուրացնում ժամանակի լեզուն։

 

Վա՜յ նրանց, թե մի փորձանք  սարսափեցնի

Ու հանկարծ վառ իրականությամբ արթնացնի,

Մանկան հավատից, երազից վտարված՝

կնայեն անպաշտպան զազրանքին կյանքի։

 

Ես գիտեմ մարդկանց՝ պատերազմից զարթնած,

որ դեռ իրենց կյանքը կես չարած,

տառապում են արդեն վախով ու դողով,

մոլորվում ամեն ցնորում անթափանց։

 

Թվում է, թե այս անհույսների մեջ

Մարդկությունն իր արնախում հողերն է փնտրում,

Իր դաժանությունն ու փախուստը հոգու՝

սարսռում, ամաչում գիտակից դառնալ։

 

Գերմաներենից թարգմանեց` Մարիամ Տոնոյանը

mariam tonoyan

Մեկը իմ անուններից

Եթե ես նկարիչ լինեի, ինձ պատահած ամենատպավորիչ մարդկանց դիմանկարները կանեի, գույներով ցույց կտայի նրանց էության երանգներն այնպես, որ դիտողն անմիջապես կկռահեր մարդու ամենաարտահայտիչ հատկանիշները կամ, միգուցե, սիմվոլներ որսալու փորձերին տրված՝ երկար ժամանակ կանգնած կմնար կտավի առջև։ Բայց վաղ թե ուշ ես ինձ թարգմանիչ եմ կոչելու ու մարդկանց ընկալելու արվեստս ոչ թե գունային համադրության, այլ մտաթելերից կախված բառերի հյուսքի միջոցով եմ արտահայտելու՝ օտարն ու անհասկանալին ընկալելի ու ընդունելի դարձնելով։ Սա իմ ամենաբարդ թարգմանությունն է. այսօր ես հոգի եմ թարգմանելու։

…Օմարի (նրան պայմանականորեն այդպես կոչենք) հայտնվելն իմ կյանքում նման էր կայծակի փայլատակումից վայրկյաններ հետո լսվող որոտին, երբ գիտես, որ լույսին  ձայնն է հաջորդելու, բայց միևնույն է, այն անսպասելի է հնչում։ Նա եկավ, երբ ես դիցաբանությունների ուսումնասիրություններով զբաղված՝ մարդկայինի ու աստվածայինի քաոս էի ստեղծել, և ներկայացավ  ինձ ո՛չ աստծո, և ո՛չ էլ մարդու տեսքով։ Ես չգիտեմ՝ ինչպես բնութագրել նրան։ Նա այն էակներից է, որոնց մասին խոսելիս կարիք չկա սեռ, արտաքին, տարիք կամ կրթություն հաշվի առնել, դու ընդունում ես նրան, որովհետև նրա մեջ գտնում ես քո ապրած բոլոր նախորդ կյանքերը (եթե նման բան ընդհանրապես գոյություն ունի), նա քեզ քո մոռացված եսին է հիշեցնում ու ստիպում, որ քիչ-քիչ հիշես, հիշե՜ս, հիշե՛ս այն ամենը, ինչը երբեք չես իմացել։

-Օմա՞ր,- հարցնում եմ ես կասկածամտորեն։

-Դա մեկն է իմ անուններից, – անվրդով պատասխանում է նա,- դա մեկն է, որն օգնում է ինձ դուրս գալ սեփական գերությունից…

Ես լռում եմ։ Երբ նա խոսում է, ես չափից շատ եմ լռում, երբեմն անգամ խոսելիս եմ զգում լռությունս, երբ ամեն բառը թևավորված ներսս է լցվում… Ու ժպտում եմ, որովհետև ավելի դժվար է ինչ-որ մեկի հետ լռել կարողանալը, քան խոսելը։

-Ո՞վ ես դու,- հարցնում է ինձ ամեն առավոտ՝ երբեք այդ նույն հարցն այսպես չձևակերպելով։

Մի օր պատասխանում եմ, որ ամեն ինչն եմ ես, հաջորդ օրը՝ ոչինչը, բայց երկու դեպքում էլ ես նույնն եմ՝ դա մեկն է իմ անուններից…

Օմարը ժպիտ էլ ունի, մերթ Բուդդայի նման գիտակցված հանդարտությամբ, մերթ էլ մանկան նման խենթ պարզամտությամբ է ժպտում։ Նրա հետ խոսելիս լեզու իմանալու կարիքը չկա, հասկանում է քեզ, իսկ դու չհասկանաս էլ, լսում ես, որովհետև այնքան կարևոր են թվում այդ շշունջները, ինչպես շարականը, որ հաճախ չես ընկալում, բայց լրացնում է, բարձրացնում մտքումդ ծնված աղոթքը…

Բոլորդ եք մի պահ սպասել Օմարին, որ հայտնվել է միշտ ՊԱՏԱՀԱԲԱՐ,  իսկ երբ եկել է, ճանաչել եք միշտ ուրիշ անունով, երբ հեռացել է, չեք էլ նկատել, բայց միշտ կանչել եք անգիտակցաբար։ Մարդ է, թե հրեշ, երևույթ, թե հույս՝ դուք եք որոշում։ Բայց եթե մի օր դուք էլ ինձ նման հանդիպեք նրան, թույլ չտաք հանկարծ, որ նրա ներսի խավարն իշխող դառնա, լույսով խեղճացրեք նրա մղձավանջները ու մի վարանեք թեկուզ կոնֆետի խոստումով մի ժպիտ կորզել։

-Օմա՞ր,- դարձյալ հարցնում եմ կասկածամտորեն։

-Դա մեկն է իմ անուններից…

ԱՐ ԱՍ ՏՎԱԾ. Առաջին Բառն ու առաջին Տառը

Յուրաքանչյուր լեզու իր այբուբենն ունի։ Յուրաքանչյուր այբուբեն սկսվում է առաջին տառով, և նրա թվային արժեքը 1-ն է։ Եվ սուրբ Բուդդան իր աշակերտ Անանդային մի անգամ ասաց.

-Օ, երանելի Անանդա, այժմ ես քեզ կփոխանցեմ գոյության Կատարյալ իմաստությունը ընդամենը մի՝ Ա տառի մեջ ամփոփված։

Ա-ն (հունական α – ալֆա) գոյություն ունեցող այբուբենների մեծ մասի առաջին տառն է։ Ենթադրվում է, որ այն փյունիկյան ծագում ունի։ Գեղարվեստական գրքերում  «аз»-ը (А) – անձնական դերանուն է առաջին դեմքով և խորհրդանշում է ցանկացած պրոցեսի սկիզբ։

Հովհաննես Աստվածաբանի Հայտնության մեջ ասվում է. «Аз есмь Альфа и Омега, начало и конец…» (Ես եմ Ալֆան և Օմեղան, Առաջինը և Վերջինը)։ Ա-ն արարումներից ամենահինն է։ Ա-ն առաջին մարդուն է խորհրդանշում՝ աստվածաշնչյան Ադամին։ Ա տառը համապատասխանում է 1 թվանշանին։

Ամեն ինչ մեկից

Հիշենք աստվածաշնչյան խոսքը. «Ի սկզբանէ էր բանն. եւ բանն էր առ Աստուած. եւ Աստուած էր բանն։ Նա էր իսկզբանէ առ Աստուած»։

Այսպիսով՝ սկզբում «Բան» Բառն էր ( «Բան» բառացի նշանակում է գործ, որն ըստ ակադեմիկ Ն.Մառի համապատասխանում է հունական «ձայն» բառին)։ Եթե Բան բառում Բ տառը փոխարինենք Վ-ով (ինչը չի հակասում լեզվաբանական կանոներին), կստանանք Վան Բառը։

Հետևաբար, ի սկզբանե կարող էր լինել Վան Բառը՝ Վան Աստծուց։ Իսկ արդյո՞ք հայերն այդպիսի անունով աստված ունեցել են։ Ունեցել են և նույնիսկ մի քանի վարիացիաներով. Վան, Վահե, Վահագն, Վանատուր։ Եվ որքա՜ն կատարյալ իմաստություն կարող ենք հայտնաբերել մեկ «ԱսՏված» բառում։

Առաջին բառը՝ Վան (ուան) – մեկ կամ առաջին, անգլ.՝ wan, one – 1 (առաջինը թվային համակարգում)։  Հետևաբար, Հերակլիտոսի բանաձևը գործում է.«Ամեն ինչ՝ մեկից (մեկ ամբողջությունից)։ Մեկից՝ ամեն ինչ»։

ԱսՏված

ԱսՏված բառը առանցքային նշանակություն ունի արխայիկ գիտելիքների վերաշինման գործում։ Աստված բառը կազմված է «աս» և «տված» արմատներից։ Բառացի՝ այս տվող (ստեղծող, արարող)։

Ի՞նչ արեց Աստված սկզբում։ Աստվածաշնչյան պատումների համաձայն՝ նա նախ ասաց, արտասանեց Բառը։ Հետևաբար «աս» արմատը շեշտադրում է Բառը, եթե նաև ուշադրություն դարձնենք հայերենում «ասել» բայի իմաստին։

Եթե առաջին Բառը մեծարենք, ընդգծենք կամ «աթոռին նստեցնենք» (Այս դեպքում պետք է հաշվի առնել իշխանության հատկանիշներով վերագրելու իմաստը՝ համեմատելով հայկական «դիվան» բառի հետ, որ նշանակում է վերջնական որոշում կայացնող, բարձրագույն էակ, օրգան), ապա հայկական «այ» վանկին կարող ենք սիմվոլ ավելացնել, իդեոգրամմա։ Այդ տառը հայերենին բնորոշ «հ» տառը կարող է լինել։ Արդյունքում ստանում ենք հայ բառը։

Հեղինակների կարծիքով արխայիկ առաջին ուսուցիչների ինքնանվանումը այ է եղել։ Նրանք մարդկանց լեզու ու խոսք էին սովորեցնում (Ուշադրություն դարձրեք  «դաս», «դասատու» բառերին)։

Գիտական կենտրոնները, դպրոցներն ու գրադարանները Վանի հողերում կոչվում էին վանքեր, հոգևորականները՝ վանականներ, իսկ առաջին բնակավայրերը՝ ավաններ։

Նետերի ծայրերը, դանակները, կացինները և այլ գործիքներ պատրաստվում էին օբսիդիանից (հրաբխային ապակուց)։  Վան աշխարհի բնակիչներն այն վանակատ էին կոչում (վանի կաթ)։

«Կաթը» հնադարյան մտածողության մեջ, հեղինակների կարծիքով, ասոցացվում էր հրաբխի լավայի հետ (լեռները մայր Երկրի «կուրծք» էին հիշեցնում)։ Վանի բնակիչները առաջին ընտելացած կատվին անվանել են «վանակատու», իսկ էշին՝ «ավանակ» ։

Այսպիսով՝ Արարչի աշակերտը՝ Աստծո Խոսքը առաջինը լսածը, Աստծո Որդու (Վահագնի՝ առաջին մարդու) կողմից անվանվեց այ։

Հայկական դիցաբանության համաձայն՝ առաջին մարդը Վահագնն էր՝  Աստվածը  և  Արարչի որդին՝ վիշապասպանը, որոտաբերը, ջրերի ազատարարը։

Իսկ այը առաջին խոսող մարդն էր, ով այդ իմացությունը (Բառը, Խոսքը) ստացավ, արտասանեց այն և հետո սկսեց սովորեցնել իր աշակերտնեին (աս(շ)ակերտ)։ Այերն առաջին ուսուցիչներն էին (Միգուցե, դրանք Վահագնի 12 աշակերտներն էին)։

Այս ամենից հետո էլ հայկական այբուբենում «այ»-ն առաջնորդեց տառերի շքերթը։

Վահագնի (Աստծո Որդու) աշակերտները սկսեցին իրենց (հ)այեր կոչել՝ որպես առաջին ուսուցիչներ, որոնց առաքելությունն էր մնացածին սովորեցնել Աստծո կողմից տրված լեզվով։ Հասարակ մարդիկ իրենց մոգեր, կախարդներ ու հոգևորականներ էին համարում՝ Աստծո Որդի Վահագնի զավակներ («աս»-«ազ»-«ազգ», այսինքն՝ ասերի ժողովուրդ՝ ազգ, իսկ ասերի տունը կոչվեց Հայաստան, Աստծո լեզվով խոսողների տուն)։

Վահագնի հարսնացուն էր Աստղիկը՝ կինը, որ իր որովայնում կրում էր աս տղիկ, փոքր տղա։

Ինչու՞ էին մարդիկ Վանի բնակիչներին վաներին ու ասերին աստվածներ կոչում։ Զարմանալի պատասխանը կարելի է գտնել հին սկանդինավյան սագաներում։

Հին սկանդինավները և գերմանացիները՝ եվրոպական քաղաքակրթության հիմնադիրները, համարում էին, որ իրենց նախնիները եկել են Ասիայից և եղել են Ասեր ու Վաներ, այսինքն՝ հզոր, քաջ ու իմաստուն Աստվածներ։

Երկնային թագավորություն Ասգարդում ապրում էին ասերն ու վաները։ Պրոտոեվրոպացիների գլխավոր աստվածը աս Օդինն էր (Վոդեն, Վոթան), որը տեղացիներին շատ արվեստներ էր սովորեցնում, այդ թվում նաև գրեր՝ ռունագրեր։  Ասերը և Վաները եկել էին Ասալանդից և Վանալանդից, որոնք գտնվում էին Տանայիս (Դոն) գետի հունից արևելք, որը հին աշխարհը բաժանում էր Եվրոպայի և Ասիայի։ Ջրհեղեղից հետո շատ հողեր ու տարածքներ հայտնվեցին ջրի տակ, և Տանայիսով կարելի էր հասնել Վանալանդ (Վան ծովի մոտ գտնվող վաների հողեր)։

Ճիշտ են այն հետազոտողները, ովքեր կարծում են, որ հնագույն հայերենն աշխարհի բոլոր հայտնի կենդանի լեզուներից ամենահինն է։  Աստվածություն դարձած Վահագնը  Վանի բնակիչներին սովորեցրեց մի խոսք, որով խոսողներն իրենց անվանեցին «հայ» կամ «ասող»։ Պատահական չէ, որ հին երկիրը, որտեղ բնակիչները խոսում էին հայերեն («հայերեն ասող»), ստացավ Հայասա անունը։

Աս արմատը վերափոխվեց Ար-ի (լույսի և արևի էթնիկ աստվածության), Արամի («արա մարդ»՝ պայծառ, աստվածային, իմաստուն մարդ)։ Երկրները, որտեղ ապրում էին Արամները և խոսում էին Արամի լեզվով (վաներենով, հայերենով), կոչվեցին Արատտա, իսկ հետո Արմենիա կամ Հայաստան (Հայ աստվածների տուն)։ Արշալույսի (Արշալույս. առ սա լույս՝ վերցրու այս լույսը, ընդունիր այս արևը)  և արևամուտի երևույթը դարձավ այս ժողովրդի սիմվոլը։

 

Պրոֆեսոր Գրիգորի Վահանյան և արվեստագիտության թեկնածու Վահան Վահանյան

Հատվածներ «ԱՐ ԱՍ ՏՎԱԾ» հոդվածից 

Թարգմանությունը ռուսերենից՝ Մարիամ Տոնոյանի

Ֆրիդրիխ Դյուրենմաթ. Շունը

Քաղաք ժամանելուց հետո արդեն առաջին օրերին փոքրիկ հրապարակում գտնվող քաղաքապետարանի առաջ հայտնաբերեցի մի քանի մարդու՝ շրջապատած մի քրջոտ մարդկային կերպարանքի, ով բարձր ձայնով Աստվածաշունչ էր կարդում։ Շանը, որին նա պահում էր իր մոտ, և որը պառկած էր նրա ոտքերի առաջ, նկատեցի միայն շատ ավելի ուշ, զարմացած, որ այդ հսկայական ու սարսափելի կենդանին անմիջապես չգրավեց իմ ուշադրությունը, քանի որ այն մուգ սև գույնի էր և ծածկված էր ողորկ, քրտինքով պատված մորթով։ Նրա աչքերը ծծմբադեղին էին, ու երբ նա բաց արեց իր հսկայական երախը, ես նկատեցի նրա միատոն մոխրագույն ատամնաշարը։ Տեսքն այնպիսին էր, որ ես դա չէի կարող ոչ մի կենդանի էակի հետ համեմատել։

Ես այլևս չհանդուրժեցի այդ խոշոր կենդանու արտաքինը և հայացքս դարձրի կարճլիկ կազմվածքով քարոզչին, որի ցնցոտիները կախվել էին իր մարմնից։ Նրա մաշկը, որ ասես պսպղում էր ճաքերից, այնուամենայնիվ, մաքուր էր, նման իր չափազանց մաքուր, պատառոտված հագուստին։ Աստվածաշունչը, սակայն, բավական թանկարժեք էր երևում. նրա կազմին փայլփլում էին ոսկին և ադամանդները։

Տղամարդու ձայնը հանգիստ էր և հաստատուն։ Նրա բառերն առանձնանում էին արտասովոր պարզությամբ, այդ պատճառով  խոսքը պարզ ու վստահ էր թվում։ Ինձ նույնիսկ թվաց, որ նա այլաբանություններ բնավ չէր օգտագործում։ Դա հանգիստ ու մոլեռանդությունից զերծ աստվածաշնչյան մեկնություն էր, որ մատուցում էր նա, և եթե անգամ նրա խոսքերը չէին համոզում, դա պայմանավորված էր միայն շան՝ այդտեղ հայտնվելով, որ անշարժ պառկել էր նրա ոտքերի մոտ և իր դեղնավուն աչքերով զննում էր ունկնդիրներին։ Ամենից առաջ քարոզչի և իր կենդանու միջև եղած հենց այդ տարօրինակ կապն ինձ գրավեց ու գայթակղեց, որ կրկին ու կրկին հետևեմ նրան։ Նա ամեն օր քարոզում էր քաղաքի հրապարակներում ու նրբանցքներում, բայց դրանք գտնելը հեշտ չէր, չնայած որ նա իր գործով զբաղվում էր մինչ ուշ գիշեր, քանի որ քաղաքը խճճված էր, թեև այն պարզ ու հստակ էր կառուցվել։ Բացի այդ, նա ստիպված էր տարբեր ժամանակներում լքել իր բնակության վայրը և երբեք իր գործունեության համար պլաններ չկազմել, քանի որ իր ելույթների մեջ դեռևս երբեք կանոններ չեն եղել։

Երբեմն նա առանց դադարի, ամբողջ օրվա ընթացքում խոսում էր միևնույն վայրում, երբեմն էլ քառորդ ժամը մեկ տեղափոխվում էր մեկ այլ վայր։ Նրան ամենուրեք ուղեկցում էր իր շունը՝ այդ սև ու հսկայական կենդանին, որը քայլում էր նրա կողքով, երբ վերջինս անցնում էր փողոցներով, և որը դժվարությամբ գետնին էր պառկում, երբ մարդը սկսում էր քարոզ կարդալ։

Նա երբեք շատ ունկնդիրներ չէր ունենում և մեծամասամբ միայնակ կանգնած էր լինում, բայց, ինչպես կարողացա նկատել, դա նրան չէր շփոթեցնում, և նա չէր լքում տարածքը, այլ շարունակում էր խոսել։ Ես հաճախ տեսնում էի, թե ինչպես էր նա հանդարտ կանգ առնում մի փոքրիկ փողոցում ու բարձր ձայնով աղոթում, մինչդեռ նրանից քիչ հեռու շրջող մարդիկ անուշադրությամբ անցնում-գնում էին որևէ ավելի լայն փողոցով։

Քանի որ ինձ չհաջողվեց մի ապահով մեթոդ գտնել նրան հետևելու համար, ես ստիպված էի դա թողնել պատահականության քմահաճույքին։ Այժմ, սակայն, փորձեցի գտնել նրա բնակարանը, բայց ոչ ոք չկարողացավ ինձ որևէ տեղեկություն տալ այդ մասին։ Այդուհանդերձ, ես նրան հետևեցի մեկ ամբողջ օր, բայց ստիպված էի դա կրկնել օրեր շարունակ, քանի որ նա իմ տեսադաշտում էր հայտնվում միայն երեկոյան, իսկ ես ջանում էի աննկատ մնալ, որպեսզի նա չբացահայտեր իմ մտադրությունը։

Ահա ի վերջո, ուշ գիշերով, ես տեսա, թե նա ինչպես մտավ այն նրբանցքի տներից մեկը, որն, ինչպես ինձ էր հայտնի, բնակեցված էր միայն քաղաքի ամենահարուստ մարդկանցով։ Դա ինձ ապշեցրեց։ Այդ պահից ի վեր ես փոխեցի իմ վերաբերմունքը նրա նկատմամբ և հրաժարվեցի իմ գաղտագողի կարգավիճակից, որպեսզի մոտերքում, նրա հարևանությամբ որոշ ժամանակ անցկացնեմ, ու որ նա տեսներ ինձ։ Բայց ես չէի անհանգստացնում նրան, միայն ամեն անգամ, երբ մոտենում էի, շունը սկսում էր գռմռալ։

Այսպես անցավ մի քանի շաբաթ։ Ուշ ամառ էր, երբ նա Հովհաննու Ավետարանի մեկնությունը ավարտելով՝ մոտեցավ ինձ ու խնդրեց տուն ուղեկցել իրեն։ Նա այլևս ոչ մի բառ չասաց, քանի մենք չափչփում էինք փողոցները և երբ տուն մտանք, արդեն այնքան մութ էր, որ այն մեծ սենյակում, ուր ինձ առաջնորդեցին, լույս էր վառվում։

Սենյակը գտնվում էր ավելի ցածրում, քան փողոցն էր, այնպես որ դռնից հետո պետք է ևս մի քանի աստիճան իջնեինք։ Նույնիսկ պատերը չէին երևում, քանի որ ամենուրեք դրանք ծածկված էին գրքերով։ Լամպի տակ եղևնու փայտից պատրաստված մի մեծ, հասարակ սեղան կար, որի հետևում մի աղջիկ էր կանգնած, ով կարդում էր։ Նա մուգ զգեստ ուներ հագին և չշրջվեց, երբ մենք ներս մտանք։ Երկու նկուղային պատուհաններից մեկի տակ, որոնք ծածկված էին վարագույրներով, դրված էր ներքնակը, իսկ հանդիպակաց պատի մոտ՝ մահճակալը և երկու աթոռ՝ սեղանի մոտ դրված։ Վառարանը դռան մոտ էր։

Երբ մենք մոտեցանք աղջկան, նա շրջվեց այնպես, որ ես տեսա նրա դեմքը։ Նա ձեռքն ինձ մեկնեց և մի շարժումով ցույց տվեց աթոռը։ Այդ ընթացքում ես նկատեցի, որ մարդն արդեն պառկել էր ներքնակին, իսկ շունը՝ նրա ոտքերի տակ։

-Նա իմ հայրն է,-ասաց աղջիկը,- նա արդեն քնած է և չի լսում՝ ինչ ենք մենք խոսում, իսկ այդ մեծ, սև շունը, որն անուն չունի, պարզապես եկավ մեզ մոտ մի երեկո, երբ հայրս քարոզել սկսեց։ Մենք չէինք փակել դուռը, ու նա կարողացել էր իր թաթերով ցած քաշել բռնակը ու ներս ցատկել։

Ես խլացածի պես կանգնել էի աղջկա առաջ։ Ցածրաձայն հարցրի, թե ով է եղել իր հայրը։

-Նա հարուստ մարդ էր՝ բազմաթիվ գործարանների տեր,- ասաց աղջիկը՝ աչքերը խոնարհելով,-նա լքեց մորս ու եղբորս, որպեսզի մարդկանց հայտնի Ճշմարտությունը։

-Մի՞թե դու հավատում ես, որ դա է Ճշմարտությունը, ինչը քո հայրը քարոզում է,-հարցրի ես։

-Դա է,- ասաց աղջիկը,- ես միշտ եմ իմացել, որ դա Ճշմարտությունն է։ Այդ պատճառով նրա հետ եկա այս գետնափոր տունը, որտեղ էլ ապրում ենք միասին։ Բայց ես չգիտեի, որ այնժամ, երբ Ճշմարտություն են քարոզում, նաև շունը պետք է գար,- աղջիկը լռեց ու նայեց ինձ այնպես, ասես ուզում էր ինչ-որ բան խնդրել, բայց չէր համարձակվում բարձրաձայնել։

-Այդ դեպքում, վռնդիր դրան՝ այդ շանը,- պատասխանեցի ես, բայց աղջիկը տարուբերեց գլուխը:

- Նա անուն չունի և այդպես նա չէր էլ գնա,- կամացուկ ասաց նա։

Տեսնելով, որ ես անվճռականությամբ եմ համակվել, նստեց սեղանի մոտ դրված աթոռներից մեկին։ Ես նույնպես նստեցի։

-Դու վախենու՞մ ես այս կենդանուց,- հարցրի ես։

-Միշտ եմ վախեցել նրանից,- պատասխանեց նա,- և մեկ տարի առաջ, երբ մայրս մի փաստաբանի և եղբորս հետ եկել էր ինձ ու իմ հորը վերադարձնելու, նրանք նույնպես վախեցան մեր անանուն շնից։ Ընդ որում, նա կանգնել էր հորս առջև և գռմռում էր։ Ու երբ ես պառկում էի իմ անկողնում, վախենում էի նրանից։ Այո՛, հատկապես այդ ժամանակ, բայց հիմա ամեն ինչ այլ է. հիմա դու ես եկել, և ես կարող եմ ծիծաղել այդ կենդանու վրա։ Ես միշտ իմացել եմ, որ դու կգաս։ Իհարկե, ես չգիտեի, թե ինչ տեսք ունես, բայց գիտեի, որ դու իմ հոր հետ կգաս մի երեկո, երբ արդեն լամպը վառված կլինի ու փողոցում լռություն կտիրի, որպեսզի միասին մի փոքր նշենք հարսանեկան գիշերը՝ մեր կիսով չափ գետնի տակ գտնվող տանը, իմ անկողնում, բազմաթիվ գրքերի կողքին։ Մենք կպառկենք կողք կողքի ինչպես այր ու կին, իսկ մյուս կողմում՝ ներքնակի վրա, երեխայի պես հայրս քնած կլինի մթության մեջ, իսկ այդ սև շունը կհսկի մեր խղճուկ սերը։

Ինչպես կարող էի ես մոռանալ մեր սերը։ Լուսամուտները նեղ ուղղանկյունների տեսքով գծագրվում էին սենյակի մեջ ինչ-որ տեղ՝ սավառնելով մեր մերկ մարմինների վրա։ Մենք պառկեցինք կուրծք-կրծքի՝ կրկին ու կրկին մեկս մյուսի մեջ ներսուզվելով ու ագահորեն իրար փաթաթվելով։ Մեր կրքի կորած ճիչերին էր խառնվում ճամփի աղմուկը, որ երբեմն հարբեցողների երերուն քայլքն էր, ապա շորորվող մարմնավաճառների դանդաղ մանրաքայլքը, երբեմն կողքով անցնող զինվորական շարասյուների միատոն դոփյունները, ձիերի սմբակներից ու անիվների պտույտներից արձակվող խուլ ձայները…

Մենք միասին պառկել էինք ասես գետնի տակ՝ նրա տաք մթության մեջ պարուրված, առանց վախենալու։ Իսկ անկյունից, ուր ներքնակի վրա մեռածի նման լուռ քնած էր մարդը, մեզ էին սևեռված շան դեղին աչքերը՝ ծծմբե լուսնի երկու սկավառակներ, որ հսկում էին մեր սերը։

Շուտով եկավ շիկացած աշունը՝ դեղին ու կարմիր։ Այդ տարեվերջին նրան հաջորդեց մեղմ ձմեռը՝ առանց նախորդ տարվա արկածախնդիր սառնամանիքի։

Ինձ երբեք չհաջողվեց նրան իր նկուղային սենյակից դուրս բերել՝ իմ ընկերների հետ ծանոթացնելու կամ թատրոն այցելելու համար (որտեղ կարևոր ցուցադրություններ էին պատրաստվում), մառախլապատ անտառներում շրջելու կամ բլուրներ մագլցելու համար, որ ալիքների նման ամենուրեք շրջապատում էին քաղաքը։ Նա միշտ նստում էր այնտեղ՝ եղևնու փայտից պատրաստված սեղանի շուրջ, մինչև հայրը վերադառնում էր իր մեծ շան հետ, և ինձ իր անկողին էր քաշ տալիս՝ պատուհանից մեզ վրա ընկնող դեղին լույսի ներքո։

Բայց երբ եկավ գարունը, երբ քաղաքում դեռ թաց ու կեղտոտ ձյուն էր նստած, իսկ ստվերոտ վայրերում այն մինչև մեկ մետրի էր հասնում, աղջիկը մի օր իմ սենյակ մտավ։

Արևը թույլ փայլում էր պատուհանից այն կողմ։ Ուշ կեսօր էր, և ես վառարանում կրակ էի վառում, երբ հայտնվեց նա՝ գունատ ու դողդոջուն, հավանաբար նաև մրսած, քանի որ առանց վերարկուի էր՝ այնպես, ինչպես միշտ էր հագնված՝ իր մուգ կապույտ զգեստով։ Առաջին անգամ էի նրա ոտքերին կոշիկներ տեսնում. դրանք կարմիր էին ու մորթապատ։

-Դու պետք է սպանես շանը,- ասաց աղջիկը, դեռ դռան շեմին կանգնած՝ շնչասպառ ու արձակած մազերով, լայն բացված աչքերով։ Նրա հայտնվելն այնքան տեսիլքի նման էր, որ չհամարձակվեցի դիպչել նրան։ Ես գնացի դեպի պահարանը ու սկսեցի փնտրել հրացանս։

-Ես գիտեի, որ մի օր այդ մասին կխնդրես ինձ,-ասացի ես,-դրա համար էլ ես զենք էի գնել։ Ե՞րբ պետք է դա արվի։

-Հիմա,- ցածրաձայն պատասխանեց աղջիկը,- Հայրս էլ է վախենում այդ կենդանուց ու միշտ է վախեցել, ես ախր, դա գիտեմ։

Ես ստուգեցի հրացանը ու հագա վերարկուս։

-Նրանք նկուղում են,- ասաց աղջիկը՝ հայացքը խոնարհած,-Հայրս ամբողջ օրը առանց շարժվելու պառկած է ներքնակին։ Նա այնքան է վախենում, որ ոչ մի անգամ չի աղոթել, իսկ շունը պառկած է դռան առջև։

Մենք գետի ընթացքին հակառակ ցած իջանք, ապա քարե կամրջով վեր բարձրացանք։ Երկինքը բորբոքված կրակի նման խորը, սպառնալի կարմիր էր հագել։ Արևը նոր էր ամպերի հետևն ընկղմվել։ Քաղաքը կենդանի էր, ինչպես սովորաբար. լիքն էր մարդկանցով ու մեքենաներով, որ ասես շարժվում էին արյան ծովի տակ, քանի որ տների պատուհաններն ու պատերը արտացոլում էին երեկոյի լույսը։ Մենք գնացինք՝ ամբոխը ճեղքելով։ Մենք շտապում էինք խտացող երթևեկության արգելակվող մեքենաների ճռնչյունների, ճոճվող հանրակառքերի միջով, որոնք ինչպես ճիվաղներ, չար ու լուսավորված «աչքերով» անցնում էին նյարդային ժեստեր ցույց տվող, մոխրագույն սաղավարտավոր ոստիկանների կողքով։

Ես այնքան վճռական էի առաջ նետվում, որ աղջիկը հետ էր մնում։ Ի վերջո հևալով ու բաց վերարկուով ճանապարհն ի վեր վազեցի՝ մանուշակագույնով բռնկված մթնշաղին ընդառաջ, բայց չափազանց ուշ տեղ հասա։ Երբ ես՝ հրացանը ձեռքիս, նկուղային սենյակ ներխուժեցի՝ դռները ոտքի հարվածով բացելով, անմիջապես իմ առջև տեսա սարսափելի կենդանու հսկայական ստվերը՝ դուրս փախչելիս պատուհանից, որի ապակին փշրվել էր ու հատակին՝ սև ճահճի սպիտակ զանգվածում մարդն էր ընկած՝ շան կրծոցներից պատառ-պատառ եղած այնքան, որ նրան էլ հնարավոր չէր ճանաչել։

Մինչ ես դողալով հենվեցի պատին՝ գրքերի մեջ ընկղմվելով։ Դրսում մեկը մյուսի հետևից ոռնում էին մեքենաները։ Ապա ինչ-որ մարդիկ եկան պատգարակով։ Ստվերների մեջ մահացածի առջև բժշկի ու խիստ սպառազինված մի գունատ ոստիկանի նշմարեցի։ Շուրջբոլորս մարդիկ էին։ Ես աղջկա անունը ճչացի ու շնչասպառ քաղաքն ի վար վազեցի։ Կամուրջն անցնելով հասա իմ սենյակ, բայց այնտեղ չգտա նրան։ Հուսահատ, անհանգիստ ու քաղցած շարունակեցի փնտրել նրան։

Ոստիկանները, հսկայական գազանից վախենալով, զինվորներ դարձած, թափառում էին երկար շղթաներով ձգվող անտառներում։

Նավակներ էին մտցրել կեղտոտ, դեղին գետը ու երկար ձողերով հետազոտում էին տեղանքը։

Ահա վրա հասավ գարունը՝ իր տաք, հորդառատ անձրևներով, որոնք անընդհատ քշվում, լցվում էին քարհանքերի խոռոչները՝ շառաչելով ու պսպղուն հորձանքով։ Նրանց փնտրեցին անգամ ջրատար խողովակներում ու տաճարի ձեղնահարկում, բայց աղջիկն չգտնվեց, իսկ շունը այլևս չհայտնվեց։

Երեք օր հետո, ուշ գիշերով իմ սենյակ եկա։ Հոգնած ու հուսահատ,  առանց շորերս հանելու անկողին նետվեցի և իսկույն փողոցից ոտնաձայներ լսեցի։ Շուտ վազեցի պատուհանի մոտ, բացեցի այն, ու հենվելով, դուրս թեքվեցի։ Ներքևում՝ փողոցի վրա, անձրևից թրջված մի սև ժապավեն էր ընկած, որ նախքան կեսգիշերի վրա հասնելն էր այնտեղ հայտնվել։ Փողոցի լապտերները, ինչպես աղոտ, դեղնավուն բծեր, արտացոլված էին դրա վրա։ Մյուս կողմից, ծառերի միջով քայլում էր աղջիկը՝ իր մուգ շրջազգեստով ու կարմիր, մազմզոտ կոշիկներով, որ գիշերվա լույսի տակ կապույտ երանգ ունեին։

Երկար պարանով կապված՝ իր կողքով սահում էր մի գորշ ստվեր՝ գառնուկի նման հանդարտ ու լուռ. այդ շունն էր՝ իր դեղին, կլոր, պսպղուն աչքերով։

Գերմաներենից թարգմանեց Մարիամ Տոնոյանը

——–

Պատմվածքում գլխավոր սիմվոլիկ կերպարը շունն է, որը նկարագրվում է որպես հսկայական, արսափելի արարած։ Քարոզչի կերպարը խորհրդանշում է Բարին, իսկ շունը՝ Չարը։ Ստեղծագործության հիմնական ակնարկն այն է, որ աշխարհում և բոլոր ժամանակներում չարը քայքայում է բարին՝ անտեսելով նույնիսկ սերունդները (Աղջիկը ևս շան զոհը դառնալու վտանգի տակ էր և ապրում էր վախով)։

Դյուրենմաթը ցույց է տվել, որ անհատն անզոր է բարու և չարի այս անկանխատեսելի ու փոխկապակցված զարգացումների դեմ, իսկ հասարակությունը նկատում է այդ, բայց անտարբեր է։

Տեսքդ պահենք սրտներիս մեջ

-Հաճախ մեզ համար ամենաթանկ, ամենահարազատ մարդկանց մենք մոռանում ենք ասել ամենակարևոր խոսքերը: Մոռանում ենք կամ էլ ուղղակի մտածում ենք, որ դրա կարիքը չկա, շուտ է, կամ էլ դեռ շատ ժամանակ կա, կհասցնենք: Բայց ցավոք, այդ ամենամոտ մարդիկ հեռանում են մեր կյանքից այնքան արագ ու հանկարծակի, որ նույնիսկ չենք էլ հասկանում, թե ինչ կատարվեց, ինչպես տեղի ունեցավ դա, և մեզ համար անտեղի ու ոչ կարևոր թվացող բառերը այնպես էլ չենք հասցնում ասել,-ասում է Արտյոմը` մեր թղթակից Արտյոմ Ավետիսյանը Գեղարքունիքի մարզի Լիճք գյուղից։

-Գիտե՞ս, այսօր ընկերներիցս մեկն ինձ հարցրեց՝ ի՞նչ ես կարծում, ո՞րն է ավելի ցավոտ, ընկերոջդ ֆիզիկապես, թե՞ հոգեպես կորցնելը։ Ես առանց երկար մտածելու պարզապես պատասխանեցի այն, ինչ զգում էի. երբ ընկերդ հոգեպես քո մի մասն է, քո հոգու մի մասը, ու դու նրան ֆիզիկապես ես կորցնում, քո հոգուց մի կտոր իր հետ պոկվում-գնում է… Քո կյանքում պակասում է նրա ներկայությունը և՛ ֆիզիկապես, և՛ հոգեպես… Երբ միայն հոգեպես ես կորցնում ընկերոջդ, բայց գիտես, որ նա ինչ-որ մի տեղ երջանիկ է, և միգուցե երբևէ տեսնվեք, մի տեսակ մխիթարվում ես, չնայած այն դատարկությանը, որ ագահաբար լցրել է ներսդ,-պատասխանում եմ ես ու շարունակում,-Հիմա ես հասկանում եմ քո այդքա՜ն զրուցասեր էության գաղտնիքը. դու չասված բառեր չես թողել քո ներսում և մեզ էլ ամբողջ ժամանակ քո անմիջականությամբ հուշել ես այդ մասին։ Հասկացրել ես, որ միմյանց հանդեպ սերն արժի այնքան, որ արարքներից բացի արտահայտվի նաև բառերով…

Արտյոմն իր ուսուցիչների մասին ասում է.

-Ուզում եմ ամեն անգամ մտնել դպրոց, ու դուք միշտ լինեք այնտեղ, մատյանները ձեր ձեռքերին, ժպտաք և ձեր աշխատանքին նվիրված անցնեք գնաք…

-Դու էլ մեզ ուսուցիչ եղար՝ քո կերպարով, տեսքով, քո գեղեցիկ բարբառով համեմված զրույցներով,-պատասխանում եմ ես,- Մեզ ապրել սովորեցրիր՝ ապրելը սիրելով։

Քեզ ճանաչել ու սիրել են նույնիսկ անծանոթները. և ո՞վ կարող էր անտարբեր անցնել նյութերիդ վերնագրերի վերևում շողացող կենսախինդ ժպիտի ու քո տողերում թաքնված հուզական խորհրդավորության կողքով…  իսկ դու միշտ շռայլ էիր ժպիտի հարցում. ճամբարում մեզ՝ քո ընկերներին, ժպիտիկների վերածած էիր պատկերել, բոլորս ժպիտ էինք, բոլորս տարբեր, բոլորս նման…

Դու ժպտում էիր, որովհետև անմեղ էիր, որովհետև տալով ստանալ չէիր ակնկալում, որովհետև աշխարհն այլ գույներ ուներ քո պատկերացումներում՝ ապագա ռեժիսորի պատկերացումներում,  որովհետև ժպիտը կյանք էր, իսկ կյանքը սիրում էիր այնքան, որ կրծքով կասեցրիր մեզ ուղղված փամփուշտները, որ մենք նոր առավոտներ լուսացնենք…

-Այսօրվա պատուհանից այն կողմ՝ երկնքում, լողում էր կարմիր արևը և իր շողերը գցելով սենյակ՝ հիշեցնում էր, որ կա և գոյություն ունի իրական կյանքը: Արևը ժպտում էր և «լացող» պատուհանի հետ միասին այլ երանգ էր հաղորդում խորհրդավոր աշխարհին,-ասում է Արտյոմը։

-Ես գիտեմ, թե ով էի այս առավոտ, երբ արթնացա ու պատուհանից ժպտացող արևին նայեցի, բայց երեկոյան, երբ իմացա, որ էլ չես վերադառնա, ես այդ նույն պատուհանի վրա արցունքներ նկատեցի։ Ես արցունքներ տեսա հայելուց այն կողմ՝ այտերիս վրա, և կորցրեցի ինձ, ինձ մոռացա… Միայն հիշեցի այն չասված բառերը, որ գուցե շատերս ենք մոռացել քեզ ասել, վստահ լինելով, որ գիտես, ախր, գիտես…

Մենք սիրում ենք քեզ, սիրում ենք քեզ, սիրում ենք…

Մեկ անգամ էլ կարդացեք Արտյոմ Ավետիսյանի նյութերը, բացահայտեք նրա աշխարհը ու պահեք ձեր սրտի մեջ: Նա պիտի դառնար տաղանդավոր ռեժիսոր, եթե պատերազմը չընդհատեր թռիչքը…

http://www.17.am/author/edd81594f0d605b34c9761f1033617b41059a133/

Մարատը

Մարատին ճանաչում եմ փոքր հասակից՝ առաջին դասարանից, և պատմել նրա մասին անցյալով չափազանց դժվար է։

Դպրոցում առաջինն էր, ում հետ ծանոթացել եմ ու կիսել աշակերտական սեղանս։ Այն ժամանակ լեզու չէինք գտնում. ինքը շատ անհանգիստ էր դասերի ընթացքում, իսկ ես՝ չափից դուրս հանդարտ։ Սիրում էր տարբեր թեմաների շուրջ խոսել, տարբեր կարծիքներ լսել ու վերլուծել այնքան, մինչև որևէ եզրակացության հանգեր։ Իսկ իր ընտրած թեմաներն այնքան գրավիչ էին լինում, որ մեր քննարկմանը միանում էին մոտակա բոլոր սեղաններից։ Երբեմն լռություն պահպանելու համար այդ ամենը գրում էինք թղթերի վրա ու միմյանց փոխանցում։

Մարատը շատ լավ էր նկարում ու գրելուց բացի միշտ ինչ-որ զարմանալի գրաֆիկական պատկերներ էր նկարում (օրենքով գողերի նշանը՝ աստղ, գայլեր, խաչեր, առյուծներ…) Վերջում բոլորն ինձ մոտ էր հավաքվում ու հիմա աղմկոտ թղթերի այդ կույտը լուռ դրված է իմ պահարանում ու երբեմն-երբեմն բացվում է, վերընթերցվում՝ մեզ ինչ-որ բան, ինչ-որ մեկին հիշեցնելու համար…

Երկուսս էլ ինքնամփոփ էինք, բայց որքա՜ն էր նյարդայնանում, երբ չէի խոսում այն ժամանակ, երբ դրա կարիքը կար, երբ իր որևէ հարցի պատասխանը գիտեի, բայց լռում էի։ Նա առանց դժվարություններից վախենալու՝ միշտ մեծ նպատակներ էր իր առջև դնում: Ուզում էր Չեխիայում կամ Գերմանիայում բիզնես հիմնել, ինձ էլ մի լավ պաշտոն էր խոստացել Գերմանիայում, որ երազանքս կատարվեր։ Դպրոցն ավարտելիս, երբ բոլորին խնդրել էի իմ հուշատետրում տողեր թողնել, Մարատը գրել էր. «Քնած, դինջ, բայց խելացի։ Մաղթում եմ ամենալավն ու բարին, թող քո երազանքը կատարվի»։ Հիմա, երբ նա հրեշտակ է դարձել, ես վստահ եմ, որ իմ երազանքը կկատարվի…

9 տարի ես Մարատին ճանաչեցի որպես համառ ու նպատակասլաց տղայի, ով միշտ փորձում էր մեծ արդյունքի հասնել ամենակարճ ճանապարհով, ինչպես ինքն էր ասում՝ ուղեղով։ Եվս չորս տարի դպրոցից դուրս ես ճանաչեցի նրան որպես նվիրված ընկեր ու պատասխանատու երիտասարդ։

Եթե մի աշխատանք դժվար էր իրեն հատուկ բծախնդրությամբ ու պատասխանատվությամբ ավարտել, միշտ նույն կերպ էր դժգոհում.

-Էշ գործ ա։

Կատարելության հասնելու ու իդեալականը գտնելու ձգտումն էր պատճառը, որ իր տարեկիցների նման շուտ չէր սիրահարվում։ Նա միշտ փնտրում էր, բայց այդպես էլ չգտավ, որովհետև երկրի վրա կատարյալներ չկային։

Մարատը չէր փայլում բարձրագոչ հայրենասիրությամբ, նա հայրենիքն անաղմուկ էր սիրում՝ լուռ երախտագիտությամբ ու գիտակցված պարտավորվածությամբ։ Նրան ճանաչելը բարդ չէր, միայն հոնքերի խաղը, կիսատ ժպիտը ու աչքերի հետաքրքրասեր արտահայտությունը բավական էր նրա չբարձրաձայնված ասելիքը հասկանալու համար, իսկ բարձրաձայնում էր նա միայն փաստերը։ Իսկ լսելիս համբերատար էր, չէր ընդհատում երբեք, եթե խոսքը գովաբանությանը չէր վերաբերում։ Հրաշալի պարում էր, բայց իր տաղանդները ցուցադրել չէր սիրում։

Բանակ գնալիս էլ լուռ էր, միայն մի մեղմ ժպիտ էր զարդարում նրա գեղեցիկ դեմքը… Երևի հպարտ էր, չէ՞ որ զինվոր էր դառնում։

Շնորհավոր տոնդ, մեր զինվոր, Մարա՜տ…

Ինչ-որ մի տեղ ինչ-որ մի բան սխալ է

- Իմ մանկությունն անցել է Գոռի հետ։ Միշտ երազող էր, լուռ, գործող, ադեկվատ ու սթափ: Գնալով՝ նա իր հետ իմ մանկությունից մի կտոր տարավ, իմ արևից՝ մի շող, բայց վստահ եմ, որ հիմա նայում է մեզ ու առավել քան երբևէ լույսերի մեջ է՝ Տիրոջ կողքին,- պատմում է Գոռի ընկերը՝ Ռազմիկը։

Գոռ Հայկի Աբգարյանը ծնվել է 2002թ.-ին, Օշականում։ Երաժիշտ էր, սովորում էր Ռոմանոս Մելիքյանի անվան քոլեջում: Ուզում էր դուդուկահար դառնալ, շվի էլ էր նվագում։

https://youtu.be/gI0YcHP8jJs

Մասնակցում էր Օշականի մշակույթի պալատում կազմակերպվող բոլոր միջոցառումներին։ Փոքր տարիքում դերասան և ռեժիսոր Արմեն Սարգսյանի հետ նկարահանվել է «Տխուր փողոցի լուսաբացը» գեղարվեստական ֆիլմում, որտեղ կատարելով թուրք երեխայի դեր, պատերազմի ժամանակ թիկունքից վիրավորվում ու զոհվում է։

https://youtu.be/dD3OPuNVBmI

Մատաղիս, հոկտեմբերի 25: Ֆիլմը ասես տեղափոխվում է մարտի դաշտ։ 18-ամյա Գոռը մարտական գործողությունների ընթացքում ընկնում է թիկունքի հարվածից ու հերոսանում։

-Էս ե՞րբ մեծացար, զինվոր դարձար, հայրենիքի պաշտպան դարձար․․․ Ինչ լուռ ու առանց հոգնելու աշխատում էիր․․․ Մի քանի ամիս առաջ միասին զրուցում էինք ու քննարկում, որ երբ հետ գաս ծառայությունից, իմ որևէ ներկայացման մեջ պետք է նվագես,-հիշում է դերասան Արմեն Սարգսյանը։

Միշտ լուռ, բայց գործնական Գոռը երազում էր ծառայությունից վերադառնալուց հետո նոր, ավելի լավ երաժշտական գործիքներ գնել, տուն կառուցել ու վայելել ընտանիքի հետ անցնող ամեն թանկ րոպեն։ Բայց ի՞նչ է պատերազմը, որ հակառակորդին սեփական կյանքը թելադրելու նպատակով մեզնից խլում է թանկագին մարդկանց, այդ մարդկանցից մի ամբողջ կյանք՝ հյուսված երազանքներով։

Ավա՜ղ, աշխարհն է այդպես կառուցված, միշտ ինչ-որ մի տեղ, ինչ-որ մի բան սխալ է…