Մերի Ավետիսյանի բոլոր հրապարակումները

Մեր ժայռերը

Երեխաները երանության մեջ էին: Գյուղի բլրի հետևից գլորելով դեպի վերև էին բարձրացնում ավտոմեքենայի դեն նետված անիվները ու իրենց ծիծաղի միջից ականջ դնում աշնան արևից չորացած ոսկե խոտի խշխշոցին, որ ծով ալիքի պես կատաղի գալիս  զարնում է հազարամյա ափերին, սրբում տանում ավազե հատիկները, բայց կանգուն թողնում ափը ժայռակերտ: Նրանց համար աշունը նոր չէր և նոր չէր խոտի, չորացած տերևների այրվածքի հոտը, մինչև ոտքի ճաները թաթախված ցեխի ծանրությունը  ու ձեռքերի սև մուրը: Այնտեղ բլրի գագաթին, քարերի արանքից ծակել, դուրս էր եկել մասրենին և արդեն հասցրել էր կարմրել, թոռոմել, թափվել: Երեխաների համար նոր չէր աշնան ցուրտը, պատերազմն էր նոր: Անիվները բլրից գլորվելով իջնում էին դեպի գյուղ, նրանց հետևից` երեխաները: Գյուղում Սահակ պապը ասել էր, որ անիվը տղերքին պաշտպանելու համար է, երեխաներն էլ նստել հաշվել էին գյուղի զինվորների քանակը ու ամեն մեկի համար, ոչ թե մեկ, այլ երկու անիվ ճարել:

Ինքնագոհ կատարած աշխատանքից, գյուղամեջ էին իջնում ու ամեն հանդիպած մարդու պատմում, որ իրենց գյուղի տղերքը անփորձանք տուն են գալու: Այդ մարդկանց դեմքին ժպիտ էր հայտնվում, և ամեն մեկը հոգու խորքում երազում էր, այդ տարիքում լիներ ու երազանքները բավարար լիներ ապրելու համար:

Սահակ պապը, որ գյուղի ամենաիմաստունն էր, իջնում էր երեխաների հետևից ու կռիվ տալիս աշնան մռայլ գույների հետ: Հետը ոչ ոք գլուխ չէր դնում. « Մեծ մարդ է արդեն, որ էն ժամանակ կյանքի հետ լեզու չգտավ, հիմա էլ չի գտնի»,- ասում էին ու անցնում առաջ: Սահակի թոռները բանակում են, նա վաղուց իր տաքարյուն կռիվն ավարտել էր կյանքի հետ, հիմա միայն երկխոսում է: Վաղը, մյուս օր, երբ պատերազմն ավարտվի, այլևս կարիք չի լինելու Թումանյանից իր սիրելի մեջբերումը անելու. «Ապրեք, երեխեք, բայց մեզ պես չապրեք»: Սահակի կռիվը ավելի շատ աշխարհի հիմարությունների դեմ էր ու առաջվա պես իր սովորական, չկապակցված մտքերը գլխում չէր պահում.

-Ախր, ո՞վ տվեց թուրը հիմարի ձեռքին,- հարցնում էր և ինքն էլ պատասխանում,-մենք տվեցինք, Ավետիք ջան, մենք, որ շատ կարդում ենք` քիչ հասկանում: Կեղծիքն ու սուտը հոշոտում է մեզ, մաքուր բան չի մնացել: Չնայած ոսկին ազնիվ մետաղ է, մի հատ սրբում ես` հավերժ փայլում է, էս երեխեքն էլ կգնան ձեռքերն ու դեմքը մրից կմաքրեն: Էս տարվա աշնան բերք չտվեց` տարավ, հողը մյուս տարի պարարտ կլինի, բերքը` առատ: Մռայլ աշուն է, հույսի շող չկա: Արևն էլ արդեն աշնանն է` մեռնում է դանդաղ, իսկ երազումս ծովն եկել  ոռնում էր լեռներիս վրա, ալիքի ձայնով: Թուրը ձեռքիս կռիվ էի տալիս. ալիքը շատ էր` ինձ կուլ տվեց:

Առավոտյան ավտոմեքենան անիվները բարձեց և սահման տարավ: Երեխեքը խորը շունչ քաշեցին: Մահը տղերքին ավելի շուտ հասավ, քան անիվները: Կեսօրին սար բարձրացան ու լուռ նստեցին ժայռի վրա: Իրենք հասկանում էին, որ ընդամենը մի քանի ժայռ այնկողմ պայթում են հրանոթները, բայց այնպես խաղաղ էին այս լեռները, որ ասես պատերազմը միայն իրենց երակներում էր:

Սահակ պապը գիշերը չկարողացավ քնել: Նա կրկին երազ էր տեսել, թե ինչպես է ալիքը տանում ավազահատիկները: Նա` մի բուռը ավազ, պինդ բռնել էր բռունցքի մեկը, բայց երբ ալիքը եկավ ու հարվածեց դեմքին` ձեռքից գլորվեցին հատիկները:

Արդեն չորս օր է թոռը չի զանգել, փոքր եղբայրը անհանգիստ է: Սահակը պարտադրել էր թոռան մոտ արցունք չթափել: Մայրն ու տատը գիշերն էին լացում, Սահակը նույնպես: Երեխան ամեն ինչ լսում էր:

Նա վաղուց հոգնել էր տան ճնշող լռությունից, ու պապը դա հասկացավ, նստեց կողքը ու սկսեց երգել, երեխան ձայնակցեց, հետո գլխում մի միտք ծնվեց. կայտառացավ, հագավ վերարկուն ու մեն մենակ վազեց դեպի բլուրը: Մտքով անցել էր, որ եղբոր համար անիվները քիչ են, ավելի շատ պիտի հավաքի: Սահակը նայում էր պատուհանից, թե ինչպես էր թոռը բլրի գագաթը հանում անիվները ու գլորում վար: Նրան արդեն զանգել էին` ավագ թոռը տուն չէր գալու, հավանաբար վաղը կբերեն: Ինքը հազիվ էր ոտքի վրա մնում, ասես դարբինները սրտին էր խփում, բայց նա անդադար մտածում էր, թե որքան պիտի էս երեխեքը պատմության մաշված անիվը ժայռն ի վեր գլորեն:

meri avetisyan

Ֆրակ հագած մարդը

Կեսօրին, ամպամած երկնքի ներքո, նեղլիկ ու մարդաշատ փողոցներով քայլում էին երկու տղամարդ: Տղամարդկանցից մեկը, ով երեսունութ տարեկան էր` անգլիական, հնաոճ ֆրակ էր հագել ու չէր լսում կողքով քայլող ընկերոջ` Սուրենի ձայնը: Ֆրակ հագած տղամարդը Գուրգեն Գրիգորյանն էր: Սուրենն անդադար խոսում էր, փոխադարձ բարևում իրենց կողքով անցնող մարդկանց, իսկ Գուրգենը լուռ էր, մինչև որ նրանք կանգ առան զինկոմիսարիատի դիմաց: Սուրենը վերջին անգամ էլ հարցրեց. «Վերջը գնալու ես, հա՞»: Նա գլուխը դրական շարժեց ու ներս մտնելուց առաջ վառեց ծխախոտը:

Մեկ շաբաթ չկար, որ սկսվել էր պատերազմը: Սուրենը հենց առաջին օրը կանգնեց ընկերների դիմաց ու հայտարարեց, որ գնում է պաշտպանի հայրենիքը, որ ոչինչ չունի կորցնելու` ո՛չ մայր ու հայր, ո՛չ կին, ո՛չ երեխա, ասաց ու չգնաց:

Գուրգենը դառը շնչով բերանից բաց թողեց ծխախոտի ծուխը ու նայեց վերև: Անձրևը կաթկթաց դեմքին, նա աչքերը փակեց ու խորը շունչ քաշեց:

Գուրգենը սովորել էր գրականության ֆակուլտետում ու նույն ինստիտուտում ծանոթացել կնոջ` Անահիտի հետ: Կինը ֆիզիկոս էր, ու նա այդպես էլ չէր հասկանում ոչ ֆիզիկան, ոչ էլ այն տարօրինակ ֆիզիկական կապը, որը միասին էր պահում նրանց, թեև յոթ տարվա ընթացքում ոչ մի երեխա չկարողացան ունենալ: Յոթ տարիները անցան հանգիստ, լուռ, իսկ վերջում` հաշտված: Ամուսիններով դասավանդում էին քաղաքի հիմնական դպրոցներից մեկում, ու թեև Գուրգենը պաշտում էր գրականությունը` այդպես էլ ձեռքը գրիչ չվերցրեց, որովհետև չգտավ այն բառերը, որոնք ավելի ճիշտ կլինեին իր ներսինը ազատագրելու համար, փոխարենը` ընտրեց մի քանի սեղանի գրքեր, որոնց կարիքը զգում էր, երբ բարձրանում էր հոգու փոթորիկը: Սիրում էր Սարոյան, և հաճախ էին իրենից լսում, որ այս աշխարհում ինչ-որ մի տեղ, ինչ-որ մի բան սխալ է: Աշակերտները սիրում էին Գրիգորյանին,  նա էլ իր հերթին անըմբռնելի զգայական հակում ուներ դեպի երիտասարդությունը:

Հիմնական դպրոցում դասավանդելու տարիներին Գուրգենի կյանք ներխուժեց Սիրանուշը, ով նույն դպրոցի բուժքույրն էր: Երիտասարդ, գեղեցիկ կին էր նա, ով ի տարբերություն կնոջը` Անահիտի, բավականին շատախոս էր: Դպրոցում շշուկներ էին պտտվում նրանց մասին: Անահիտն էլ գիտեր, հասկանում էր ու անգամ Սիրանուշի երեխա ունենալու լուրը իմացավ ամուսնուց: Իր բնավորության համաձայն, շատ հանգիստ լսեց լուրը, բայց Գուրգենը այդ գիշեր տուն չգնաց, գիտեր, որ փշրվելու է կնոջ լացի ձայնից:

Սիրանուշը չհրաժարվեց երեխայից, ավելին, նա խոստացավ, որ ամռանը կթողնի ամեն ինչ ու կկորչի նրանց կյանքից, բայց Գուրգենը չհամաձայնվեց: Նա Սիրանուշի հետ տեղափոխվեց գյուղ, որտեղ իր հայրական հին տունն էր: Չկարողացավ բաժանվել Անահիտից ու իր տանից գրեթե ոչինչ չվերցրեց հետը, նույնիսկ սիրելի գրքերը: Գյուղում աշխատանքի անցավ միջնակարգ դպրոցում և էլ ավելի կապվեց աշակերտների հետ: Գուրգենը մեկ գյուղում էր, մեկ քաղաքում, կամ ինչպես սիրում էին ասել շենքի դիմաց նստող կանայք. «Մի ոտքն այստեղ էր, մյուսն` այնտեղ»:

Անահիտը փոխեց աշխատանքը ու էլ ավելի խորացրեց ֆիզիկայի գիտելիքները, նորովի ուսումնասիրեց աստղագիտությունը: Իր ամեն ձեռքբերումը Անահիտը կիսեց ամուսնու հետ ու էլ երբեք ամուսնու համար նշանակություն չունեցավ, որ ոչինչ չի հասկանում ֆիզիկայից ու աստղագիտությունից, նա միևնույն է, լսում էր դրանք մեծ հետաքրքրությամբ:

Պատերազմն սկսվեց, և երկու կանայք էլ հաստատապես ստիպեցին նրան մնալ և զբաղվել աշխատանքով, քանի որ հայրենիքը պաշտպանելուց բացի կարևոր է նաև հայրենիքի համար սերունդ կրթելը: Այդ օրերին նա ստիպում էր աշակերտներին էլ ավելի շատ Սարոյան կարդալ, փորձում էր նրանցում  կատարելագործել մարդկային արժեքները: Մեկ շաբաթ անց նա նկատեց, թե ինչպես է իր երեք տարեկան որդին  սեղանի վրա հեռուստացույցի հեռակառավարվող վահանակն ավտոմեքենայի պես քշում`  համապատասխան ձայնով, թեև իր բոլոր խաղալիքները փռված էին հատակին: Լուռ ժպիտով հետևեց, ու երբ երեխան նկատեց հորը, ասաց.

-Տանկ եմ քշում:

-Տեսնում եմ,- քնքշանքով պատասխանեց հայրը:

Նա վեր կացավ, որ աշխատանքի գնա, բայց զանգահարեց Անահիտը` հուզված ձայնով ասաց, որ տուն գնալիս իր սիրած կոնֆետներից շատ գնի, որովհետև հղի է:

Գուրգենը բացեց աչքերը: Անձրևը ամբողջությամբ թրջել էր դեմքը, իսկ ընկերը նայում էր հարցական հայացքով: Նա ուղղեց հագուստը և ներս մտավ: Դուրս եկավ, ասաց, որ իրեն էլ կտանեն ու նույն ճանապարհով քայլեց ընկերոջ հետ: Հետո խանութից կոնֆետներ գնեցին ու մտան խաղալիքների խանութ, որտեղից էլ տանկ գնեց որդու համար: Դուրս գալուն պես Գուրգենը մի քանի վայրկյան կանգնեց ու կրկին մտավ խանութ` նույն խաղալիքից ևս մեկը գնելու: Կոնֆետներն ու խաղալիքները տվեց Սուրենին, որպեսզի տանի հասցեատերերին:

Ֆրակ հագած մարդը, անձրևի տակ փողոցի մեջտեղը միայնակ կանգնած ժպտում էր ու ոչ ոք, նույնիսկ ինքը չուներ այդ ժպիտի պատասխանը: Գուցե աշխարհում ինչ-որ մի տեղ, ինչ-որ մի բան ուղղվել էր:

meri avetisyan

Պատերազմից հետո ճայերը չեն երգում

Հազար ինը հարյուր իննսուներեք թվական

Պատը

Արևմուտքում վերջալույսի լուսեղեն հրդեհը կամաց-կամաց սկսեց մարել, ու լճի ալիքների վրա երևաց երիտասարդ տղամարդու խեղդված դին: Մինչ արևը կշրջվեր Գեղամա լեռների հետևը և կամպեր` բոթը հասավ գյուղ: Մինչ դա` մեկ շաբաթ առաջ գյուղապետ Հակոբ Մելիքյանը վաճառելով ունեցվածքի կեսը, ազատեց որդուն ծառայությունից, իսկ ավելի շատ` պատերազմից: Երեք օր անդադար որոտաց երկինքը, ու անձրևը չդադարեց: Հին հյուրանոցի նեղլիկ արահետով գնում էր գյուղապետի ավագ որդու թաղման թափորը: Հյուրանոցից վերև, լեռան փեշերին քամուց ծփում էին կարմիր կակաչները, իսկ անձրևի կաթիլները հոսում էին թերթիկների վրայով: Լսվում էր ողբի ձայնը, որը պտտվում-պտտվում, դիպչում էր ժայռերին ու ետ դառնում, բարձրանում, մխրճվում գագաթները: Քանի այդպիսի ողբեր են լսել լեռները, երևի համարք չունի:

Թաղմանից ամիսներ հետո Հակոբը կրտսեր որդուն արտասահման ուսման ուղարկեց և կնոջ` Սիլվայի հետ սպասեց միակ որդու վերադարձին: Գյուղապետի երբեմնի մեծ ու շքեղ տունը դարձավ լուռ դամբարան: Նախկինի պես այլևս ոչ ոք չէր համարձակվում այցելել նրանց, և նրանք էլ խուսափում էին մարդկանց հետ շփումից, միայն շատ մտերիմ հարազատներն էին երբեմն այցելում, հատկապես Սիլվային, ով ծվարել էր տան մի անկյունում ու ժամերով լուռ հագուստ էր գործում:

Գյուղը լուռ սպասում էր պատերազմի ավարտին և ցանկացած բամբասանք շատ արագ մարում էր կամ փոխակերպվում կարեկցանքի: Պատերազմի ավարտից երկու շաբաթ առաջ բերեցին ձկնորս Արմանի որդու դին: Կրկին գյուղին պատեց խորը վիշտը:  Թաղման արարողությանը մասնակցեցին Հակոբն ու նրա կինը: Արմանն ու Հակոբը մանկության ընկերներ էին և այժմ ավելի քան երբեք հասկանում ու սփոփում էին միմյանց:

Շուտով ավարտվեց պատերազմը` հաղթանակով և գյուղամիջում մեծ սեղան փռվեց: Հավաքվեցին ահել-ջահել, կին-տղամարդ, մի առանձին սեղան երեխաների համար դրվեց ու նշվեց տոնը` մերթ թնդությամբ, մերթ ոտնկայս լռությամբ: Խնջույքի ժամանակ Հակոբը իր դրկից հարևան քանդակագործ Սարգսին խնդրեց մի հուշակոթող կառուցի և վրան փորագրի զոհված տղաների անուն-ազգանունները: Սարգիսը համաձայնվեց և հաջորդ օրվանից անցավ աշխատանքի:

Գյուղում կյանքն անցավ իր առօրեական ռիթմին: Հակոբը վերադարձավ իր աշխատանքին, բայց առաջվա պես այլևս երկար չէր մնում գյուղապետարանում, անդադար բողոքում էր սրտի ծակոցից ու արյան ճնշման տատանումից, շուտ հոգնում էր, աչքերը վատ էին տեսնում, քայլում էր ծանր շնչառությամբ: Կինը` Սիլվան, դժվարությամբ էր դուրս ու ներս անում և երբ ամուսնն որևէ հյուրի հետ էր տուն գալիս` փախնում էր, թաքնվում սենյակում, փակվում ինքն իր մեջ ու այդպես փակվելով անդադար փոքրանում, կնճռոտվում: Երեկոները ձոր էր իջնում, ծաղիկներ հավաքում որդու նկարի դիմաց դնելու համար և այդպես մայրամուտին սև հագած թափառում էր դաշտերում` մեկ ողբում էր բարձրաձայն, մեկ բարձր ծիծաղում, որովհետև ցավեր կան, որոնք խելակորույս ծիծաղի են նման: Գյուղում շշնջում էին, թե գժվել է, բայց բժիշկը պնդում էր, որ որոշ ժամանակ հետո կանցնի:

Շուտով զորացրվեց Սարգսի որդին: Վահրամի տուն մտնելուն պես հայրը գառ մորթեց, հրավիրեց հարազատներին, ընկերներին ու մեծ շուքով նշեց: Սեղանի շուրջ խոսակցություն բացվեց գյուղապետի հանձնարարած հուշակոթողի մասին: Ինչ որ մեկը հարցրեց, թե արդյոք գյուղապետի որդու անունն է՞լ է լինելու այդ հուշակոթողի վրա: Գինովցած Սարգիսը պատասխանեց.

-Ինչու՞ պիտի նրա անունը լինի: Հերը վախկոտի պես փող տվեց, վերևներին կաշառեց` որդուն ազատեց, բերեց նստեցրեց տունը` մոր փեշի տակ, որ ապահով լինի, էն էլ գնաց լողալու` խեղդվեց: Վերևն Աստված կա, ամեն մեկին արժանին տալիս ա, խի՞, մեր երեխեքից ինչո՞վ էր լավը,- ասաց ու խմեց: Մինչև լույս շարունակվեց գինարբուքը, այնինչ ասված խոսքը մի երկու բառով էլ ճոխացվեց ու հասավ գյուղապետին:

Կեսօրին Հակոբը սաստիկ բարկացած գնաց Սարգսի տուն ու դուրս կանչեց: Տղամարդիկ սկսեցին վիճել, հավաքվեցին երկու կողմերի հարազատները, վեճը մեծ կռիվ դարձավ: Նրանց բղավոցներից թնդում էր ամբողջ գյուղը:

-Դու իմ տղուն նոր սառած արյան վրա ինքնահաստատվու՞մ ես: Ձեռդ մի քիչ փող լիներ,  դու էլ կազատեիր, ու բոլորդ կազատեիք: Բա հեր եմ, բա սիրտս ցավում էր երեխուս վրա, գիտես հիմա չի՞ ցավում,- բղավում էր Հակոբը:

Վեճը ավարտվեց այն ժամանակ, երբ Հակոբը սրտի կաթված ստացավ և ուշագնաց եղավ: Նրան շտապ քաղաք տեղափոխեցին: Ոչ ոք չհամարձակվեց Սիլվային ասել, թե ինչ է եղել իրականում: Միայն բարեկամներից մեկը խնդրեց նրան զանգահարի ու տուն կանչի որդուն, որ մոր կողքին ապավեն լինի: Որդին` Արսենը, մեկ ամիս հետո տուն է վերադառնում: Այս անգամ մի նոր վեճ է բռնկվում Վահրամի ու Արսենի մեջ և ավարտվում ծեծկռտուքով: Արսենն ու հայրը սկսեցին քարե պարիսպ շարել իրենց ու Սարգսենց տան միջև: Այնքան երկարեց պարիսպը, որ կարծես գյուղը բաժանեց երկու մասի: Այսուհետև գյուղացիները գյուղի մյուս ծայրը գնալու համար պետք է մեկ փողոց ավել իջնեին կամ բարձրանային: Իհարկե, սա դժգոհություններ առաջացրեց, բայց ոչ ոք ոչինչ չհամարձակվեց ասել: Միայն տարիներ հետո ճանապարհը փակող հատվածը քանդվեց:

Շուտով Արսենը բանակ զորակոչվեց: Սարգիսը հրաժարվեց իր պաշտոնավարումից ու փակվեց տանը: Այդ տարի ձմռանը մահացավ Սիլվան:

Գարնանը, մայիսի իննին գյուղի կենտրոնում դրվեց հուշակոթողը: Դպրոցականները երգեցին ու ասմունքեցին` հիշելով ու գովերգելով նահատակվածների փառքը, փոխարենը պատերազմի մասնակիցները լուռ հառաչեցին: Հուշակոթողը ծածկվեց ծաղիկներով: Գիշերը Հակոբը միայնակ քայլեց դեպի հուշակոթողը, երկար նայեց, լաց եղավ ու կաղալով տուն վերադարձավ: Իր որդու անունը այդպես էլ չգրվեց կոթողին, բայց գուցե գրվեր, եթե տուն չբերեր, կամ նա այժմ տանը լիներ: Հակոբը երբեք էլ չէր իմանա հետո ինչ կարող էր լինել ու այդ մտքով էլ սփոփում էր իրեն:

Արսենը վերադարձավ ու սկսեց գյուղատնտեսությամբ զբաղվել: Արտասահմանում ստացած գիտելիքներով սկսեց մեծ գումարներ աշխատել: Հայրը լուռ հետևում էր որդու հաջողություններին, և երբ Արսենը սիրահարվեց ձկնորս Արմանի դստերը, հայրը տվեց իր օրհնությունը: Արսենն ու Աշխենը ամուսնացան: Այդ տարի ամուսնացավ նաև Վահրամը:

Արսենի ընտանիքում մոտ մեկ տարի հետո ծնվեցին նրանց զույգ որդիները, իսկ երեք տարի հետո նրանց դուստը` Մարիամը: Ծնվեց  նաև Վահրամի միակ որդին` Արամը:

Տարիներ առաջ կառուցված պարիսպի վրա կանաչ մամուռ էր աճել, պատերի հովի տակ վեր էին խոյացել փարթամ եղինջները, որոնց երկու կողմից էլ քաղհան անող չկար:

 

Երկու հազար քսան թվական

Կարմիր կակաչներ

Աշուն էր, մռայլ աշուն: Սարերից իջնող մշուշը գրկում էր գյուղը իր ձեռքեով, իսկ քամին պոկում էր լեռնաքարերի արանքներում աճող կակաչների նուրբ թերթիկները ու քշում ներքև` գերեզմանատուն, ուր մի քանի օր առաջ հողարկավորեցին Վահրամի որդուն` Արամին: Պատերազմ էր:

Կապտավուն սարերի նեղլիկ արահետով քայլում էր Մարիամը երեխան գրկին:

Արամն ու Մարիամը դպրոցական տարիներից միասին էին, ու չնայած ընտանիքների թշնամությանը` մինչ Արամը բանակ կգնար, միասին փախչում ու ամուսնանում են: Փախնելու օրը Արսենը ընտանիքի և մոտ բարեկամների հետ գնում է Վահրամի տուն` պատվով պահանջելու դստերը: Ու չնայած, որ Վահրամն էլ բարկացած էր որդու այդ անմիտ արարքից, հրաժարվում է նրանց առաջարկից, Մարիամն իր հերթին տուն վերադառնալ չէր ցանկանում: Երկար ու հանգիստ զրուցում են Արսենն ու Վահրամը: Զրույցի ավարտին Արսենը Մարիամին ասում է, որ այլևս հայրական տուն իրավունք չունի վերադառնալու:

Ամուսնության օրից սրվում են Արամի մոր ու Մարիամի հարաբերությունները: Առավոտ կանուխ լույս բացվում էր թե չէ, մայրը անասուններին սար քշելու հետ մեկտեղ բողոքում էր հարսից.

-Գործ անել չգիտի,- պատմում էր նա,- որ մի բան էլ խրատում եմ, տղուս աչքին դառնում եմ վատամարդ, ասում է, թե որ էսպես շարունակես, կնգաս կառնեմ կգնամ:

Ամռանը Արամին բանակ տարան: Մարիամն արդեն հղի էր: Փոխվեց Արամի մոր ու Մարիամի հարաբերությունները, հաշտվեցին միմյանց ներկայության հետ, մեկը տանն էր գործ անում, մյուսը` դրսում: Վահրամը անկախ ամեն ինչից, սիրով էր ընդունել հարսին, ու երբ կինն իր ներկայությամբ փորձում էր կշտամբել, նա ասում էր.

- Ախր, դեռ էրեխա է:

-էրեխա է, թող իրա հոր տանը մնար…

Գարնանը, մինչ Արամի բանակ գնալը, Մարիամի հետ փախչում էին, գնում ձորերը, հետո գյուղամեջ իջնում, հավաքում ջահելներին: Նայում էր պատշգամբից Աշխենը դստերը, կարոտում ու ափսոսում. «Ախր, հլը շատ ջահել էր, գնաց ու խալխին կին դառավ, հիմա էլ ոչ գալիս է, ոչ հիշում»:

Սկսվեց պատերազմը:

Առավոտյան հորթին սար քշելիս Աշխենը մոտեցավ Արամի մորը ու կցկտուր հարցրեց.

-Երեխեքը ո՞ նց են, Արամը զանգե՞լ է:

-Երկու օր առաջ ենք խոսել, Աշխեն ջան:

- Ասում են…

-Գիտենք, բայց Աստված մեծ է:

Մեկ ամիս հետո բերեցին Արամին: Սուգն ու վիշտը գյուղ վերադարձավ:  Բարձրահասակ, գանգուր մազերով, սև, խոշոր աչքերով տղա էր Արամը: Գյուղում սկսեցին պատմել բոլոր պատմությունները նրա հետ կապված ու ափսոսել:

Արամի որդին վաղաժամ ծնվեց, ու հույս չէին տալիս, որ կապրի: Ծանր էր նաև Մարիամի առողջական վիճակը: Աշխենն ամուսնուց գաղտնի այցելում էր դստերը, իսկ երբ հիվանդանոցից տուն են վերադառնում Մարիամն ու որդին, այցելում են նաև հայրն ու եղբայները: Այցելությունները դառնում են հազվադեպ: Արսենն իր ձեռքով է օրորոց պատրաստում թոռան համար: Ու թեև մայրը որդու Արմեն անունն էր դրել, տատիկները Արամ էին ասում: Ձմռան սկզբին երկու ընտանիքների տղամարդիկ  քանդում են պատը, որպեսզի գնալ-գալու համար ճանապարհը կարճանա, իսկ գարնան սկզբին նախկին պատի երկայնքով Մարիամը կակաչներ տնկեց:

Աշուն էր, մռայլ աշուն: Արևմուտքում վերջալույսի լուսեղեն հրդեհը կամաց-կամաց սկսեց մարել, ու հին հյուրանոցի նեղլիկ ճանապարհին երևաց Մարիամը` որդուն գրկած, ծաղիկները ձեռքին քայլում էր դեպի գերեզմանատուն: Հյուրանոցի գլխին կռնչյունով պտտվում էին ճայերը: Երեխան մոր գրկից ձեռքերը պարզել ու իր մոտ էր կանչում  թռչուններին:

Հարդագողի ճանապարհը

Բայց աչքերը մեր ― արևներ չտեսան,

Եվ մեր սրտերը ― լուսավոր հեռուներ։

Ու մշուշոտ մեր աչքերը հավիտյան

Որոնեցին պատահական աչքերում

Հարդագողի ուղիները ոսկեման,

Նրա անծիր, անծայրածիր այն հեռուն։

Ե. Չարենց

Բարձր լեռան գագաթին թառած արծիվը սուր ճիչ արձակեց, բացեց լայն թևերը ու ճախրեց: Իր ետևից ժայռից պոկվեց ու վայր ընկավ հսկայական մի ձնագունդ։ Լեռներով շրջապատված ճանապարհին, որը գալարվում էր օձի պես, թեժ ձնաբքի մեղմանալուց հետո երևացին երեք մարդ` մի կին և երկու փոքրիկ տղա: Գրեթե չէր երևում նրանցից ոչ մեկի դեմքը, փակված էր՝ հաստ շարֆերով ու բրդյա գլխարկներով։ Տղաների ձեռքերին գունավոր ձեռնոցներ կային, իսկ կնոջ ձեռքերը մերկ էին ու սառած։ Մի ձեռքում կտորից կարված կապույտ գույնի տոպրակ կար` մեջը մինչև ծայրը լցված կարտոֆիլ,  մյուս ձեռքով բռնել էր փոքր տղայի  ձեռքից, իսկ ուսին գցված էր սև, մեծ, մաշված պայուսակ: Գնալով ավելի մեղմանում էր բուքը: Մեծ տղան, որ մոտ յոթ տարեկան էր, քայլում  էր առջևից, երբ նկատում էր, որ շատ է հեռացել մորից և եղբորից, կանգնում ու սպասում էր մինչև  հասնեն իրեն: Փոքրը հինգ տարեկան էր, քայլում էր դժվարությամբ՝ գլուխը կախ: Քայլելով նեղլիկ ճանապարհով, նրանց դիմաց բացվեց  լայն արահետը․ հեռվում երևաց Սևանա լիճը: Փոքր տղան թողեց մոր ձեռքը ու  վազեց դեպի ժայռի գագաթը,  որտեղից  լիճը երևում էր ավելի պարզ: Երկու եղբայր նայում էին մեծ անտառին ու անգույն թվացող լճին,  բայց հանկարծ  քամի բարձրացավ ու քշեց փոքրի գլխարկը: Մեծ տղան վազեց գլխարկի ուղղությամբ: Մորը թվաց, թե որդին վայր ընկավ, ոտքերը թուլացան, ձեռքից վայր գցեց տոպրակը, կարտոֆիլները գլորվեցին ճանապարհով մեկ: Մայրը վազեց  ու տեսավ, որ որդին բարձրանում է ժայռը, սառած ձեռքը մեկնեց ու քաշեց հետ՝ իրեն,  հետո պինդ գրկեց, խորը շունչ քաշեց և ուժեղ ապտակեց անմիտ քայլի համար, բայց տղան ձայն չհանեց: Փոխարենը փոքրիկը լացեց ու փաթաթվեց մորը՝ եղբայրը գլխարկը դրեց փոքրի գլխին: Մայրը մյուսին էլ գրկեց: Հետո հետ վերադառնալով սկսեցին հավաքել ճանապարհով մեկ  գլորված կարտոֆիլները: Անցնելով արահետը, երևաց մռայլ գյուղը, գյուղի գորշ տները ու նույնքան գորշ` երդիկներից դուրս եկող ծուխը: Գյուղ մտնելուն պես շները վրա եկան և շրջապատեցին նրանց: Փոքր տղան վախեցավ ու փաթաթվեց մորը, մեծը, ընդհակառակը, մոտ գնաց ու շոյեց մեծ սև շան դունչը:  Ճամփորդները դանդաղ  գյուղ մտան, նրանց ետևից էլ` շները, մառախուղը, ու մայրամուտը պատեց գյուղը:

Այս  հիշողություններն արթնացան մոր սրտում այն ժամանակ, երբ հավաքում էր տան իրերը ու հանկարծ ձեռքն ընկավ  տղաների միակ լուսանկարը, այդ հասակում:  Լուսանկարը արվել էր մի ֆրանսիացի զբոսաշրջիկի կողմից, նկարում տղաներն էին շների հետ: Նկարել էր ու մի օրինակ թողել գյուղապետարանում: Հետո նկարը հասել էր մորը: Հավաքում էր իրերը դանդաղ, դժվարությամբ քայլելով ու մի ձեռքը դողում՝ դժվար էր աշխատեցնում: Քառասունհինգ տարեկան չկար, բայց մազերը ճերմակած էին, դեմքը՝ կնճռոտած: Նկարներն էլ հավաքելուց հետո մի կերպ քաշեց աթոռն ու նստեց, դեմքն առավ ափերի մեջ: Լսվում էր միայն ժամացույցի տկտկոցը:

-Աշխեն, վեր կաց: Կմրսես, այ բալա,- սեղանի մոտ քնած կնոջը արթնացրեց մի պառավ:

- Տիգրանս դեռ  չի եկե՞լ..,- մի կերպ հարցրեց  նա:

-Չեմ տեսել, ու՞ր է գնացել:

- Գնացել է ավտո ճարի, շատ բան չենք տանելու հետներս` երեխու հագուստն ու նկարները: Ինձ էլ ոչինչ պետք չի այս տանից:

- Քո տունն է, այ բալա,- ասաց պառավը՝ նստելով:

- Երբ նոր էի հարս եկել, իմը չէր, քոնն էր ու տղունդ: Տղուդ  մահից հետո դուրս էիր հանում: Իմն է, բա իմը չէ՞:  Գնում ենք  քաղաք, նանի ջան, տուն կառնեմ, Տիգրանիս ուսման կտամ՝  հերը երազում էր անասնաբույժ դառնար, ինքը օդաչու է ուզում:  Բանակ չեն տանի, կմնա ինձ  խնամակալ, ես էլ կաշխատեմ: Երեխուս կամուսնացնեմ, թե կուզես, նանի ջան, դու էլ արի,  թոռանդ մոտ եղի: Երեխես մենակ ա մնացել էս գեշ աշխարհում, դու էլ էստեղ  մենակ կմնաս: Ամոթ է, մարդը մարդուն մենակ չի թողնի:

-Չեմ հարմարվի, հարս ջան,- ասաց պառավը հոգոց հանելով:

- Կհարմարվես, ես որ ձեզ հարմարվել եմ, դու էլ քաղաքին կհարմարվես,- ասաց, նայեց սկեսուրին ժպտալով:

Երկուսն էլ լռեցին, չնայած շատ բան կար ասելու, բայց  տարիները մարդուն ավելի հասուն են դարձնում` սովորեցնում են լռել, իսկ ցավը` սիրել,  և որ ամենակարևորն է, ներել: Չնայած  խարխուլ է աշխարհը,  մեկ էլ տեսար`  փոխվում է լրիվ հակառակը:

Առավոտյան Տիգրանը իջեցնում էր իրերը ավտոմեքենայի մոտ, իսկ վարորդը դասավորում էր: Աշխենը հայելու դիմաց հավաքում էր վարսերը: Հետո ներս մտավ Տիգրանը.

-Ամեն ինչ պատրաստ է, մամ, տատիկն էլ է եկել, գնա՞նք:

-Գնա, հիմա կգամ,- ասաց մայրը:

Դուրս եկավ, որ նստի ավտոն, մի պահ կանգ առավ, հետո փոխեց ճանապարհը, Տիգրանը վազեց մոր ետևից: Մայրը մտավ գերեզմանատուն, քարերի մոտով անցավ, իսկ  հետո փռվեց որդու գերեզմանաքարին, հեծկլտալով լաց էր լինում . «Իմ տղես, առաջնեկս, սիրտս, մոտիցդ ես էլ ո՞նց գնամ»:

Տիգրանը  լուռ մոտեցավ մորը՝ գրկեց, հիշեց այդ չարաբաստիկ օրը, թե ոնց ամբողջ գյուղով թնդաց եղբոր մահվան բոթը: Մայրը այգում բերք էր հավաքում, երբ հարևանները ներս մտան: Խոսեցին հետը, ձեռքը դրեց սրտին ու ուշագնաց եղավ: Պատերազմը տարավ իր եղբորը,  գուցե նաև մորը: Զինկոմիսարիատից  երեք շաբաթ հետո գրկած մայրը տուն բերեց որդու  հագուստը, լվաց ու արդուկեց առանձին, խնամքով կախեց պահարանի առջևի մասում, ասես թե հետ պետք է գար…

Աշուն էր, ուշ աշուն: Քամին լճից սուլելով բարձրանում էր ու գնում դեպի լեռները:  Գյուղից քաղաք տանող հնամենի ճանապարհով  քայլում էր մի ծեր կին` ձեռքին երկու  կտորից կարված տոպրակ,  մեջը` լիքը խնձոր: Կաղում էր կինը, տոպրակները կարծես քարշ էր տալիս: Հանկարծ կանգնեց, որ հանգստանա: Տոպրակը շուռ եկավ, և գլորվեցին խնձորները ճանապարհով մեկ: Մի տղա երեխա շան հետ  մոտ վազեց, բայց կնոջը տեսնելով կաշկանդվեց: Կինը չհավաքեց խնձորները, այլ տոպրակից հանեց մի քանի հատ և մեկնեց նրան.

-Վերցրու, իմ բալա:

Երեխան երկու ձեռքերով վերցրեց դրանք ու նայեց հեռացող կնոջ հետևից: Լեռների կիրճում ճանապարհն ամայի էր, միայն մի ժայռի կատարին հպարտ նստել էր սեգ արծիվ: Հանկարծ թռչունը սուր ճիչ արձակեց ու թռավ: Ճեղքեց կապույտ երկինքը ու կարծես մխրճվեց մեռնող արևի վերջին շողերի մեջ:

Նվիրվում է ընկերոջս հիշատակին։

meri avetisyan

Հայ թատրոնն այսօր

Յուրաքանչյուր շղթա բաղկացած է օղակներից, և այդ օղակներից  նույնիսկ մեկի բացակայությունը խախտում է շղթայի համաչափությունը: Այդպիսի մի շղթա է պետականությունը, որի օղակներից մեկն էլ հանդիսանում է մշակույթը: Որքան ամուր է պետականությունը, այնքան ամուր ու ազդեցիկ է արվեստը և մշակույթը: Դեռևս  Քրիստոսից առաջ հինգերորդ դարում թատրոնը  ծնվեց և  իր բուռն արտահայտումը ստացավ Հին հունական քաղաքակրթության զարգացման շրջանում: Թատրոնը, որպես արվեստի ճյուղ, արմատավորվեց, զարգացավ ու իր մեջ ներառեց արվեստի մյուս բնագավառները: Այլ կերպ ասած, թատրոնը  արվեստների միավորումն է, և թատրոնն է իր ինքնաարտահայտման բնույթով ունակ մարդու հասցնել հոգևոր ինքնամաքրման, մաքրագործման, կամ ինչպես Հին հույները կասեին. «Կատարսիսի»:  Թատրոնը  յուրաքանչյուր դարաշրջանում  արտահայտվեց յուրովի: Թվում էր, թե քսաներորդ դարասկզբին կվերանա թատրոն ասվածը, քանի որ զարգանում էր ֆիլմ արտադրությունը: Սակայն թատրոնի արմատները ավելի խորն են և նույնիսկ հիմա` քսամեկերորդ դարում, արդի թատրոնը իր դրսևորման յուրահատկությամբ շարունակում է գրավել հանդիսատեսին:

Առհասարակ թատրոնը մնայուն արժեք է, ճկուն է` կարողանում է որսալ իրեն անհրաժեշտը, դա կարող է լինել նորարարություն, գաղափար կամ մեկ այլ բան: Թատրոնը  հասարակության արատները ծաղրողն ու քննադատողն է, բայց միևնույն ժամանակ, ամեն ինչ կենցաղից ավելի բարձր կերպով ներկայացնելու արվեստը: Բեմում փոքրիկ մարդկային խնդիրը դառնում է համամարդկային և հուզում բոլորին, նույնիսկ մարդասպանին կարող են կարեկցել և ընդունել, որովհետև մենք տեսնում ենք նրա հոգու շերտերը: Սակայն բեմում ամեն ինչ պայմանական է, կեղծ  և պատրանք: Միևնույն ժամանակ գրավիչ, հետաքրքիր և մարդկային, ահա թե ինչն է թատրոնի հավերժական լինելու գաղտնիքը:

Ըստ թատերագետների քսանմեկերորդ դարասկզբում թատրոնը անցումային փուլում է: Մեզ մոտ` Հայաստանում, թատրոնն ետ է մնացել իր ժամանակաշրջանից: Չենք կարող ասել, որ չունենք թատերագետներ, սակայն նրանք  չեն ստանում համարժեք պետական աջակցություն, նրանց ստեղծագործությունները գրեթե չեն բեմադրվում: Պետությունը հարկ եղածի  պես չի խրախուսում թատրոնի կամ առհասարակ մշակույթի զարգացմանը, ամեն ինչ բարձիթողի վիճակում է: Բացակայում է արդի թատրոնի մատուցման ձևը, որոշ պետական թատրոններ դեռևս նախորդ դարերի  ցուցադրման ոճն է  և կարծես թե չեն ընդունում նորը: Ցավոք,  քիչ է նաև երիտասարդ սերնդի ներգրավվածությունը:  Մարզերում սահմանափակ են ներկայացումները, և կարելի է ասել, ոչինչ  չի նպաստում թատրոնի հետագա աճին: Այնինչ պետք է թատրոնը վերելք ապրելուց բացի ներկայացներ ժամանակաշրջանը, օգներ ժողովրդին հաղթահարելու անցած արհավիրքները և խոսեր նրանց անունից : Ոչ թե մնար նույն տեղում. դա վտանգավոր է, որովհետև ուժեղը միշտ հաղթում է թույլին, իսկ մենք հիմա թուլացել ենք  և պիտի վախենանք  օտար մշակույթների  ազդեցությունից, քանի-որ վտանգ  կա սեփականը կորցնելու: Իսկ սեփական մշակույթքը ու ազգային արժեքները կորցրած ժողովուրդը միաձուլվելուց բացի դառնում է ոչ ոք և մնում պատմության քառուղիներում:

Մշակույթի հետ մեկ տեղ անկում է ապրում նաև կրթությունը: Ժամանակակից Հայ իրականության մեջ  ամենինչ գնում է լճացմանը , ինչը և սարսափելի հետևանքների կարող է հանգեցնել: Սակայն մենք ունենք ազգային գենոֆոնդ: Մեր ժողովուրդը ստեղծագործող է, արարող  և իմաստուն: Այդ ժողովրդի անհատներն են  մեր վաղվա քաղաքակրթության ու մշակույթի զարգացման միակ հույսը, նրանք պիտի  ամբողջ աշխարհին ներկայացնեն մեր դարավոր մշակույթը և ստեղծագործ ժողովրդի  ամուր կամքն ու գաղափարները:

meri avetisyan

Ինչ եմ սովորում ԵԹԿՊԻ-ում

Ես հաշվել եմ իմ ամենօրյա ճանապարհը: Այն կազմում է մոտ 130 կմ, կամ գուցե ես եմ չափազանցնում, բայց ամեն դեպքում Սևանից Երևան և հակառակ ուղղությամբ, ես ամեն օր գնում-գալիս եմ։ Երևանում է գտնվում իմ ինստիտուտը, որը իր բնույթով եզակի է, իր ոճով և չափազանց ակտիվությամբ թատերական ինստիտուտը միշտ տարբերվել է։ ԵԹԿՊԻ-ն  մշակութային բուհ է, և այստեղ սովորողները մշտապես ծանրաբեռնված են դասերով, փորձերով ու քննություններով։

Թատերական ինստիտուտը տան  պես է. այստեղ է անցնում իմ օրվա մեծ մասը: 9:30-ից մինչև ժամը 7-ը մնալ ինստիտուտում, իսկ երեկոյան գնալ որևիցե ներկայացում կամ ֆիլմ դիտելու: Բայց  բացարձակապես չեմ հոգնում, քանի որ  ինձ դուր է գալիս։ Ես մասնագիտությամբ սցենարիստ դրամատուրգ եմ, խորանալով այս մասնագիտության մեջ, սովորեցի ամենակարևոր բաները, որոնք վստահ եմ, գրողներին միանշանակ պետք կգան:

Եթե ցանկանում ես գրել պատմվածք, սցենար կամ որևիցե այլ նյութ, ապա այն պետք է ունենա իր մեկնարկը, կուլմինացիան (գագաթնակետ) և հանգուցալուծումը, ցանկացած նյութ պետք է ունենա ինչ որ մի խնդիր: Ինչպես իմ կուրսղեկն է ասում. «Գրականությունը սկսվում է այնտեղ, որտեղ խախտվում է ներդաշնակությունը», և օրինակ էր բերում Հովհաննես Թումանյանի «Գիքորը» պատմվածքի մեկնարկը. «Գյուղացի Համբոյի տունը կռիվ էր ընկել»: Ի՞նչ էր պատահել` կռիվ էր ընկել, ահա սա է խնդիրը և սրա վրա է հյուսվում ամբողջ ստեղծագործության և ֆիլմի սցենարը։ Սցենարը առհասարակ պետք է ունենա, այսպես ասած, սյուժետային մի (բարակ թել), որը պետք է հյուսվելով, ամբողջ ֆիլմը հասցնի իր տրամաբանական ավարտին։

Ֆիլմում և գրականության մեջ շատ կարևոր է նաև կերպարների միջև կոնֆլիկտը, որը պետք է հասունանա ամբողջ ֆիլմի ընթացքում և իր վերջնական լուծումը ունենա՝ կամ հերոսները հասնեն երջանկության կամ ինքնասպանության, ինչը հաճախ հանդիպում է Ա.Չեխովի պիեսներում։ Մեր խնդիրը այն չէ, որ միանգամից հաշտեցնենք ու ելք գտնենք  հերոսների համար, այլ այն, որ կոնֆլիկտը աղետի, կատաստրոֆայի հասցնենք և նոր լուծում գտնենք։ Ֆիլմում ցանկացած փիլիսոփայական գաղափար պետք է արտահայտվի ոչ թե խոսքով, այլ կոնֆլիկտի գործողություններով։ Ֆիլմում շատ կարևոր է դրամատիկական իրավիճակը, որից կերպարը պետք է դուրս գա, կարևոր է նաև մոտիվացիան, որը պիտի ազդի գիտակցական, ենթագիտակցական, բնազդային մակարդակի վրա։

Ցանկացած հոդված գրելիս պետք է ուշադրություն դարձնենք, թե ինչ ենք գրում և թե ինչպես պետք է գրենք: Եթե օրինակ, նյութը պետք է ծառայի հանրությանը, պետք է գրված լինի հանրամատչելի լեզվով, իսկ եթե գիտական նեղ մասնագետների շրջանակի համար է, ապա պետք է գրվի տերմինաբանությամբ, որը հասկանալի է միայն տվյալ բնագավառի մասնագետներին։ Գրական նյութ գրելիս կարելի է օգտագործել պատկերավոր գեղարվեստական բոլոր միջոցները, ինչը նյութին գեղեցիկ երանգներ կտա։ Եթե նյութը պետք է ծառայի ֆիլմին կամ թատրոնին, ապա մեծամասամբ պետք է լինի գործողություններից բաղկացած, բայց կարևոր է նայել, որ հեղինակը ուղղորդումներ տա և մանրամասն բացատրի տվյալ իրավիճակը և վայրը, իսկ խաղը պետք է թողնել արտիստի երևակայությանը և ունակություններին։

Թատրոնին կամ ֆիլմին ծառայելու համար նախ պարտադիր է իմանալ դրանց ակունքները, պատմությունը, զարգացման ընթացքը ու ժանրերը,  պետք է կարողանալ աշխատել այդ բնագավառում ծառայող յուրաքանչյուր անդամի հետ, սկսած հավաքարարներից վերջացրած ռեժիսորները: Պետք է կարողանալ բոլորին հավասար վերաբերմունք ցուցաբերել, քանի որ եթե մի դերասանի հետ շատ աշխատես, մյուսի հետ ո՛չ, ապա համոզված եղիր, որ ֆիլմդ կամ ներկայացումդ դատապարտված է տապալման։ Պետք է բոլորը իմանան, թե ինչ արդյունքի կարող են հասնել աշխատասիրությամբ, վարպետությամբ ու ճշտապահությամբ: Պատկերացնո՞ւմ եք, թե ինչ կլինի, եթե դերասանը որոշի ուշանալ ներկայացումից կամ նկարահանումից…

Ուրեմն, ամեն ինչում պետք է լինել լավ վարպետ և ճշտապահ, պետք է իմանալ, որ լավ ռեժիսոր լինելու համար պետք է լինել լավ դերասան։ Լավ դերասան լինելու համար պետք է իմանալ էթիկայի բոլոր կանոնները ու լինել ճշտապահ: Լավ սցենարիստը պետք է լինի դերասան ու ռեժիսոր, որպեսզի այնպես գրի, որ իր գրածը կարողանա մեկնաբանի ռեժիսորը և կարողանա խաղալ դերասանը։

Տեսնո՞ւմ եք, ամեն ինչ սերտ փոխկապակցված են, մեկի միջակությունը խանգարում է մյուսներին և ամբողջ այն նախագծին, որով զբաղվում են։

Ահա այսպես ամեն օր երևի 130 կմ անցնելով, ես սովորում եմ այն, ինչ կարևոր է ինձ համար, և այն, ինչ ես շատ եմ սիրում: Գուցե մի օր ես կդառնամ սցենարիստ կամ թատերագետ, բայց ինչպես Կ.Ստանիսլավսկին է ասում. «Արվեստով պետք է զբաղվել անշահախնդիր»։

Ազատության գինը

Համացանցով ծանոթացա մի աղջկա հետ, ով անօգնական կենդանիներին օգնում էր, խնամում, ընտանիքներ գտնում նրանց համար, և երբ իր էջում տեսա խոշոր դեղին աչքերով և դեղին ու սպիտան գույներ ունեցող փոքրիկ կատվին, մտածեցի, որ կարող եմ իր համար լավ ընկեր լինել: Ամեն ինչ արեցի կատվին իմ տուն բերելու համար։ Մի քանի օր հետո մենք մտերմացանք: Կատուն իմ տանը արժանացավ հատուկ վերաբերմունքի ՝ միշտ ուշադրության կենտրոնում էր, մշտապես խնամում էի, խաղում հետը, կերակրում իր համար նախատեսված հատուկ կերով։

Այո՛, կարող եք մտածել, որ այս պատմության մեջ ոչ մի արտասովոր բան չկա, բայց մի օր կատվին ես գտա իմ պատուհանագոգին. նա ականջները սրել էր և ուշադիր նայում էր դեպի դուրս։ Մոտեցա, ես էլ նայեցի. մեր բակն էր, ոչ ոք չկար ու ոչինչ չկար հետաքրքիր, ինչին կարելի էր այդպես սևեռուն նայել, բայց նա այնտեղ նստեց երեք ժամից ավել, իսկ առավոտյան, երբ բացվեց մեր տան դուռը, կատուն փախավ, ու ես չկարողացա նրան բռնել։ Ինչո՞ւ փախավ կատուն։ Ես շատ երկար էի մտածում նրա գնալու մասին, նույնիսկ տան դուռը բաց էի թողել, որ գար, համոզված էի, որ կգա, իջնում էի մեր բակ ու կանչում նրան, սպասում էի, որ վազելով կգա, մեղավոր աչքերով ինձ կնայի, կամ գոնե կարձագանքի իմ կանչին, բայց…

Հակառակ իմ սպասումներին, կատուն այդպես էլ չեկավ, ու հիմա հաստատ գիտեմ, որ չի գալու։ Պատճառը սահմանափակումն էր: Նրան, ինչպես բոլորին, ազատություն էր պետք՝ մի բան, որը հասկանալը շատ դժվար է: Նույնիսկ սերը, որ վեր է ամեն ինչից ՝կորցնում է իր արժեքը, երբ սկսում ես սահմանափակել սիրելիիդ։ Ահա թե ինչու են մարդու համար պատիժ ընտրել ոչ թե՛ մահը, այլ ազատազրկումը։ Կյանքը ոչինչ չարժե առանց ազատության։ Լավ է մեռնել որպես ազատ մարդ, քան ապրել որպես գերի։ Կատվի համար երևի ոչինչ չարժեր ՝ սերը, հոգատարությունը, ուշադրությունը, եթե նա չուներ ազատություն: Երևի ճնշվում էր տան պատերի մեջ, երևի նրա համար հարազատ հողը ավելի երանելի էր, քան տան հարմարավետ գորգը, իսկ ես մտածում էի, թե օգնել եմ իրեն նոր կյանք շնորհելով, իրեն սիրելով։

Ես հիմա էլ եմ ասում, որ արտասովոր ոչ մի բան չկար այս պատմության մեջ, բայց միայն դրանից հետո ես սկսեցի գիտակցել ԱԶԱՏՈՒԹՅՈՒՆ ասվածի գինը։ Երևի մեր դժբախտությունների պատճառը հենց սահմանափակումներն են։ Մենք մեզ համար ինչ-որ սահմաններ ենք գծել ու ապրում ենք դրա կաղապարներում` մտածելով, որ դա չի կարելի, դա դուրս է մեր սահմաններից, այնինչ տիեզերքը անսահման է, բայց փոքրիկ մարդն իր համար սահման է գծել ու ապրում է դրա ներսում:

Ես հասկացա, թե ինչ է ազատությունը։ Ոչինչ հետ չպահեց կատվին. ահա ամենակարևորը, որ ես սովորեցի։