Բարև, հի՛ն բարեկամ․․․ Էսօր ուզում եմ փոփոխությունների մասին խոսել։ Նկատած կլինես՝ հոդվածներիս մեծ մասում փորձառությունս փորձում եմ ծառայեցնել ընդհանուր եզրակացությունների հանգելու, ասել է թե՝ ուզում եմ էնպես անել, որ իմ պատմությունները քո կյանքում դնես, քեզ դնես էդ պատմությունների մեջ, պատկերացնես ու զգաս ու հետո համաձայնես կամ չհամաձայնես ինձ հետ՝ սեփական եզրահանգմանդ գալով։ Այսօր էլ էդ նույն ձևով փոփոխություններից եմ ուզում խոսել։

Անցյալ տարի այս օրերին վիզայի գործերով էի զբաղված, դեսպանատան փաստաթղթերն էի պատրաստում, նման պատասխանատվություն երբևէ չէի ստանձնել, բայց պիտի ամեն ինչ կոկիկ արվեր, թղթերը՝ բոլորը տեղում, անհրաժեշտ տվյալները՝ թղթապանակների մեջ խնամքով դասավորված, դե, ես էլ պիտի տեղը տեղին հագնված լինեի, որովհետև մաման ասել էր՝ դեսպանատուն ես գնում, էն մողեսով վզնոցդ չքցես ու դեղին մեծ ակնոցդ չդնես (բարձր ծիծաղում եմ): Սպիտակ, արդուկած վերնաշապիկով ու կիսաշրջազգեստ հագնելուն չհամաձայնած ջինսով Անահիտը Իտալիայի դեսպանատանն էր, նախատեսվածից 25 րոպե շուտ։ Մամայի հետ էի գնացել։ Ամեն ինչ շատ լավ ընթացավ, երկու շաբաթ հետո էլ Երևան վերադարձա՝ էդ շոգ ու կրակին վիզաս ստանալու։ Էս անգամ արդեն էն իմ սիրած մեծ դեղին ակնոցով ու մողեսիկովս, ավելի ճիշտ՝ դա մողես չի, սալամանդր է, մաման է էլի մողես ասում։

Անձնագրիս մեջ «խփած» առաջին վիզաս՝ դեպի երազանք, նպատակ ու նվաճումներ տանող կյանքի պաշտոնական մեկնարկը։ Ու վիզան ստանալուց հետո ժամանակը սկսեց ավելի արագ անցնել, որովհետև գիտակցում էի՝ մեկնելս սարերի ետևում չէր, իսկ մամայի՝ ինձ շարունակ անհրաժեշտ իրեր գնելն ու աստիճանաբար ճամպրուկս դասավորելը ամեն օր կարծես ասեր՝ Անահիտ, բան չմնաց։ Մի պահ եկավ, որ պատուհանից նայելիս անտրամաբանական լացում էի, ու ռոմանտիկ կամ զգացմունքային լինելովս չեմ պայմանավորում դա, այլ ուղղակի նրանով, որ գիտակցում էի՝ կտրվում եմ էս պատշգամբից, էս երկնքից, էս երևացող աստղերից, շենքի բակում անընդմեջ կանգնող տարբեր մակնիշների մեքենաներից ու նույն այդ բակի արևածաղկի սերմեր «չրթող» ժողովրդից։ Ու լաց լինելը կարոտի, ափսոսանքի ու այդ սովորական դարձած առօրյան անսովոր կերպով լքելու արդյունքն էր։ Մեկնելուս նախորդ գիշերը բոլորով էինք լացում, ես ու Մարին՝ նույն սենյակում, բայց իրարից հեռու նստած ու անկախ՝ ձևացնելով, որ իրար չենք նկատում։ Մաման էլ լացում էր մյուս սենյակում, պապան էր գնում-գալիս ու ծխում, միամիտ չեմ, շատ ծխելու պատճառը հասկացել էի։ Գիշերվա հազարին արթնացանք, ու աշխարհի ամենատարօրինակ ու խառնիխուռն զգացողությունները մեջս՝ պատրաստվեցի, ու դուրս եկանք բոլորով։ Հրաժեշտից ծանր բան չկա, հոգիս քարուքանդ եղավ, սիրտս հազար կտորի բաժանվեց, ու էնպիսի տպավորություն էր, որ ինձ թողեցի օդանավակայանում ու թռա՝ առանց ինձ։ Զգույշ, զգոն ու ուշադիր հասա Իտալիա։ Ու շարունակեցի մնալ նույնքան զգոն ու ուշադիր էնտեղ ապրած էս բոլոր ամիսներին։ Էս բոլոր պահերը համարյա մի տարվա հնություն ունեն, բայց դեմքի ամեն արտահայտություն աչքիս առաջ է, չեմ ասի՝ երեկվա օրվա պես, բայց թարմ է ու չհնացող։

Թռիչքիս նախօրեին, ընթացքում ու նույնիսկ թռիչքիցս հետո երկար եմ մտածել միջիս կանխատեսելի ու ինչ-որ տեղ տրամաբանական անհանգստությունը լավագույնս հիմնավորելու համար։ Շատ չանցած՝ հասկացել եմ, որ նոր մարդիկ, բազմազանությունն ու տարբերությունը իմ երազածն են կյանքը բացահայտելու համար, բայց և այնպես, ես ուզում էի ես մնալ, բարեկամս։ Գիտե՞ս՝ ես ուզում էի էն արագախոս ու արագաքայլ Անահիտը մնալ, ում ասածից շատերը բան չէին հասկանում, բայց ասում էին՝ ինչ չամիչ երեխա ես։ Ես ուզում էի չկորցնել ամենափոքր լավ բանից ուրախանալս լացով արտահայտելու «ղզիկ» սովորությունս ու մեկ-մեկ ծայրահեղ դարձող նեղացկոտ բնավորությունս։ Ու ամենակարևորը, ես միջիս հայուհուն պահպանել էի ուզում։ Իրականում չէի վախենում, որ կկորցնեմ էս ամենը, ուղղակի չէի ուզում ժամանակը աննկատ իր «սև գործն» աներ, ու ես վերջում նայեի ու տեսնեի, որ անճանաչելիորեն փոխվել եմ ու ինքս ինձ չգիտեմ։

Մի տարի անցավ․․․ Ասում են՝ էլի ասածներիցս բան չեն հասկանում, հարազատներիս՝ «Խոսելու ընթացքում կարաս ձևի համար շնչես, Անուլիկ»-ը էլի ականջներումս է, ես էլի շնչակտուր եմ լինում, որովհետև չեմ կարողանում դանդաղ քայլել, ընդհանրապես, հապշտապ շարժվող ու մեկ-մեկ շուրջը եղածը ջարդուփշուր անող անփույթ ու  կտրուկ տեսակս մնայուն է։ Ռոմանտիկ դրամաների կամ Մարիի «Ամենախելացիի» հերթական հաջողության հանդեպ իմ առաջին արձագանքը դեմքիցս հոսող հավատարիմ արցունքներն են, ու ես էլի նեղանում եմ ինձ ամենահարազատ ու մտերիմ մարդկանցից՝ հոգուս հետ խաղալու ու պարզապես նրա համար, որ ամեն ինչ սրտիս շատ մոտ եմ ընդունում։

Միջիս հայուհի՞ն․․․ Գիտե՞ս՝ փոքր հասակում Տերյանի «Մի խառնեք մեզ․․․»-ը ու Չարենցի «Ես իմ անուշ Հայաստանի․․․»-ն արտասանելիս ակամա հպարտություն էր ծնվում մեջս, բայց հոգիս չէր զգում ՝ ինչքան իմն է էդ անուշ Հայաստանն ու ինչքան ուրիշ ենք մենք՝ երբեք ոչ մեկին չխառնվելու աննկարագրեի անկրկնելիությամբ։

Եվրոպան՝ Եվրոպա, Իտալիան՝ ռոմանտիկայի, սիրո ու մշակույթի տուն ու թանգարան, մշակույթներն էլ՝ սիրուն ու բազմազան, բայց սկզբունքներդ ու արժեքներդ անփոփոխ թող մնան, բարեկամս, ճիշտ էնպես, ինչպես արժանիքներդ պիտի անփոփոխ մնան։

Մինչև գնալս էլ շատ էի լսում․ «Գնաց Ամերիկա, փոխվեց, առաջ էսպիսին չէր, լավ երեխա էր», շրջապատում ասում էին, ես էլ լսում էի ու մտածում՝ ժամանակ կանցնի, ես էլ Իտալիայից կվերադառնամ, չէի ուզի, որ ինձ իրենց մի մասնիկը համարող մարդիկ ասեն՝ գնաց-եկավ, փոխվեց, առաջ էսպիսին չէր․․․

Իհարկե, բարեկամս, շատ բաներ են փոխվում քո մեջ, բա էդպես էլ պիտի լինի, բնականաբար։ Ավելի ինքնուրույն, աչալուրջ ու հավասարակշռված էն մարդը, ով ապրում է մեջս, ձևավորվել է նաև շնորհիվ այս մեկ տարվա, որի ընթացքում իմ ամենահավատարիմ ու հուսալի ընկերը հենց ես եմ եղել, օրս կազմող-կազմակերպողը, հաջողությունս պայմանավորողն ու գրաֆիկս մշակողն էլ եմ ես եղել․․․ «Քեզ թափ տուր, բան չմնաց, էս մի տեքստն էլ կարդա, նոր կքնես»-ը ես ինքս եմ ինձ ասել, բարեկամս։ Մաման կասեր դա, եթե կողքի սենյակից գար տեսներ, որ լուսամփոփի լույսի տակ իտալերեն եմ պարապում, կամ ականջակալներն ականջիս՝ ինտեգրալ հաշվում։ Մաման կասեր, բայց մաման հեռու էր, ու ես էի մաման, պապան, քույրիկը, եղբայրը ու մյուս բոլորը։ Իհարկե, քեզ վրա մի քանի հոգու պատասխանատվություն վերցնելով ու ինքդ քո առաջ մեծ նպատակներ դնելիս դրանց քայլ առ քայլ մոտենալով՝ դու անասելի հասունանում ես, մեծանում։ Ժպիտդ համեմվում է քիչ ավելի իմաստությամբ, որի մեջ ժամանակի թախիծն է նշմարվում, էն թախիծը, որ պարուրել է ամեն անգամ, երբ մաման էդպես էլ դուռը չի բացել ու բարկանալով չի ասել, որ արագ անցնես քնելու։ Էն թախիծը, որը լվացք անելիս փոշին մի քիչ ավել լցնելիս «Հերիք ա, բալաս» ասող չլինելու պատճառով է ծնվել, ու էն թախիծը, որը հարազատներիդ նկարներին նայելիս ծնված ժպիտն ուներ։ Ժպիտդ մտածված է դառնում, ավելի խորը, ավելի հասուն ու ավելի գիտակցված։

Սրանք են էն սիրունագույն ու ինչ-որ տեղ անհրաժեշտ փոփոխությունները, որոնք լավն են, կարևոր են, կենսական են ու գնահատելի։ Նկարագրել չկարողանալու չափ շնորհակալ եմ էս մի տարվան` այ, էսքանը ձեռք բերելու համար։

Բայց, բարեկամս, «ես փոխվել եմ» չեմ ասում, որովհետև սա փոխվել չի, սա էլի ես եմ՝ կարևոր մի քանի հատկանիշներ ձեռք բերած ու կյանքի մի գեղեցիկ ու նոր փուլով անցած։ Սկզբունքներս, արժեքներս ու արժանիքներս նույնն են ավելի, քան ես ինքս պատկերացնել կարող էի։

Ու, բարեկամ իմ, փոխվելուց առաջ չմոռանաս հաշիվ տալ ինքդ քեզ, գնահատել քեզ նախ քո, հետո քո մտերիմների աչքերով, ճանաչել քո էն յուրահատուկ ու չկրկնվող գծերը, որոնց շնորհիվ դու դու ես։ Չմոռանաս, որ աշխարհի երեսին մեկը արագաքայլ կամ արագախոս մեկին տեսնելիս քեզ է մտաբերում, սկզբունքային ու սեփական ազգով ու մշակույթով հպարտ մեկին հանդիպելիս էլ էլի դու ես հայտնվում մեկի հիշողության մեջ։ Բարեկամս, չջնջես քեզ քո մտերիմների ու ինքդ քո հիշողության միջից՝ ամենանասիրուն հատկանիշներդ վերացնելով։ Զգույշ ու զգոն եղիր ինքնակատարելագործման ու փոխվելու սահմանին, տարբերիր, գիտակցիր, մտածիր․․․ Շեշտեր չեմ դնում բայերիս վրա, որ հրամայական երանգ չստանան, պարզապես հորդորում եմ։ Չմոռանաս, որ հետ ես գալու, բարեկամս։ Էնպես արա, որ հետ գալիս օտարություն չզգաս ու օտարություն չտարածես շուրջդ, քո սիրելի ու մտերիմ մարդկանց աչքին մնաս էն նույն համով ու չամիչ երեխան, ով մի տարով մեծացավ, ում մազերը քիչ ավելի երկարեցին, ժպիտը քիչ ավելի իմաստնացավ, բայց ով իր պահպանողական բնավորությունն ու մտածելակերպը մեծ ու ազատ աշխարհում չկորցրեց․․․ Պահպանել սովորիր այն, ինչն իսկապես քո մասն է՝ քո սկզբունքները, արժեքներն ու կյանքդ իմաստավորող երևույթները։ Պահպանիր տեսակդ ու քեզ, և ազատամիտ լինելով հանդերձ, պահպանողական մնա այն ամենի ու այն բոլորի հանդեպ, որոնք քոնն են, ու որոնք դու ես։ Չկրկնվող տեսակովդ միշտ ուրիշ մնա, բայց երբեք ուրիշը մի դարձիր, հարազա՜տս․․․

Սովորական մի շաբաթ օր էր, առավոտյան ժամը ութն անց կես, կամ էլ արդեն ինն էր։ Դեռ մինչև վերջ չարթնացած, պատերին քսվելով ու կահույքից բռնվելով, նա հասավ խոհանոց, միացրեց թեյնիկն ու գնաց կողքի սենյակ։ Բոլորը դեռ քնած էին, իսկ ով էլ քնած չէր, վաղուց գնացել էր տանից։ Նստեց սեղանի մոտ ու դեռ կիսափակ աչքերով նայեց թղթերի կույտին, որոնք երկու շաբաթ է, ինչ կուտակվում են գրասեղանի անկյունում։

Չէ, խաբում եմ, սովորական շաբաթ չէր։ Սովորական չէր, որովհետև սեղանի մոտ նստածին այդ երեք հարազատ դեմքերն արդեն նայում էին ոչ թե համակարգչի էկրանից, այլ շրջանակի ապակու տակից։ Նրանք նման չէին երեկվա նույն երեքին, որոնք բաժանել էին համակարգչի էկրանը երեք ոչ հավասար մասի՝ պարբերաբար մեկով պակասելով ու ավելանալով։ Թեյնիկն ուժեղ ձայնով անջատվեց, կարծես թե ցանկանում էր ամեն ձևով արթնացնել նոր արթնացած, բայց արդեն հոգնածին։ Դեռ երկար էր եռման ջրով լի թեյնիկը միայնակ սպասելու խոհանոցում, քանի որ մի քանի րոպե առաջ թեյ խմել ցանկացողը գլուխը դրել էր սեղանին և տեղից բարձրանալու ցանկություն չուներ։

Շաբաթը իրոք սովորական չէր․ նկարում նրանց մեջ ավելի շատ կյանք կար, քան երեկ համակարգչով խոսելիս, և, ընդհանրապես, վերջին երկու շաբաթվա ընթացքում։ Միայն չորրորդն էր, որ չէր փոխվել՝ գլուխն ափի մեջ դրած, հայացքն ու մտքերը Աստված գիտի՝ որտեղ։ Նկարի փոշին սրբեց ու տեղը դնելուց հետո մի կերպ տեղից բարձրացավ ու գնաց խոհանոց։ Արդեն ոչ բավականաչափ տաք թեյ, թխվածքաբլիթ և կրկին սեղան ու նկար։

-Ի՞նչ ես տենց նայում, դու էլ չես հավատո՞ւմ, որ երեկ վերջինն էր։ Տես, իսկ երրորդը հավատում ա ու շատ էլ ուրախ ա։ Ի՞նչ, չորրո՞րդը, ինքը միշտ ա էդպես, ուշադրություն մի դարձրու։

Դեռ երեկ՝ այս նույն ժամին, նրանցից երկուսը միացրին վիդեոչաթն ու սկսեցին աննպատակ կարդալ առաջին չորս հարցը, հույս ունենալով, որ դրանք վերջին անգամ են կարդում։ Վերջին անգամ էր նայում արցունքներից լղոզված տառերով այդ հարցաշարին, ինչից հետո գնաց թեյ խմելու։ Իսկ հիմա թեյն արդեն սառել էր, թխվածքաբլիթն էլ առանց թեյ էլ չէր ուտվի։

Նկարից էլի չորրորդը նույն դեմքով նայեց նրան, կարծես թե ասում էր․

-Ի՞նչ ես նստել, ոչ մեկը քեզ համար թեյ չի բերելու։ Չնայած ինչի՞ եմ էս ասում․ անիմաստ ա ամեն ինչ, միևնույն ա, չես գնալու։

-Գնում եմ, գնում, էլի սկսեց մուննաթը։

-Ես լինեի քո տեղը, չէի գնա, – ասաց երրորդը,- հանգիստ նստի տեղդ ու ոչ մի բան մի արա, մեկ ա պրծել ենք։

Երրորդը ճիշտ էր, բայց նա դեռ ցանկանում էր թեյ խմել։ Նորից գնաց խոհանոց ու միացրեց թեյնիկը՝ այս անգամ մնալով այնտեղ մինչև ջուրը չեռա։ Տաք թեյ խմելու հույսով հասավ սեղանին ու մեկ անուշադիր շարժումով հերթական անգամ գցեց շրջանակը՝ ինչպես միշտ դեմքով ներքև։

-Էլի դու զարմացա՞ծ ես։ Քեզ երբ գցեմ, միշտ այս նույն դեմքով ես։ Բայց այս անգամ ոնց որ շատ վախեցար, հա՞։ Կարևորը, ապակին չջարդվեց։

Նորից նայեց թղթերի կույտին, մոտիկ քաշեց ու սկսեց դասավորել ու առանձնացնել, ինչից հետո տեղավորեց դարակի մեջ, որ մոռանա, մինչև մի երրորդ կուրսեցի չհարցնի դրանց գոյության մասին։

Ամեն դեպքում դա սովորական շաբաթ օր էր, անսովոր էր միայն այն, որ այդ երեքին էլ համակարգչով չի տեսնի․ կտեսնի միայն նրանց նկարներն ու դրանց կողքը հայտնվող նախադասությունները կկարդա, երբ կվիճեն միասին հավաքվելու օրվա ընտրության մասին։ Կհիշի, որ էլ պետք չէ կարդալ ու հասկանալ այդքան պարզ, բայց միևնույն ժամանակ, բարդ թվացող առարկան, կուրախանա, որ արդեն ժամանակ կունենա գիրքն ավարտելու ու նորը սկսելու համար։ Կնայի դատարկ սեղանին դրված նկարին․

-Դե, երևի ճիշտ ես անում, որ ժպտում ես։ Երեկ ամեն ինչ վերջացավ։

Անցած ամիս էր, որ հայտարարեցի.

-Ես երջանիկ եմ։ Ունեմ երկու հատ կակտուս ու շուն։ Ես երջանիկ եմ։

Շոգերից չէ, բայց փախնում էի Քյավառ, որ շանս տեսնեմ։

Հիշում եմ վերջին իրիկունը, որ տեսա։ Գրկած բերել էի տուն, դրել էի գիրկս ու սիրում էի։ Պապին եկավ, գրկիցս առավ ու սկսեց փորը մերսել։ Բոբը նվնվում էր, բայց զգում էինք, որ չէր ուզում պապին կանգ առնի։

-Ի՞նչ ա, շո՜ւնս,- պապին առաջին անգամ ասաց «շունս» Բոբին, ու մի պահ ինքն էլ զարմացավ ու քաշվեց իր ասածից, բայց հետո դուրն եկավ, նորից ասաց։

Տատին կողքի բազմոցին էր, բարեկամի ուղարկած նկարներն էր նայում։ Թեմայից դուրս բան ասեմ։ Տատիս տեխնիկայի հետ շատ լավ է, հա. մենակով միկրոալիքային վառարանն էլ կմիացնի, սերիալն էլ կդնի, երեխու նկարներն էլ կնայի։

-Արի երեխո՛ւն նայի։

-Ես ստեղ իմ երեխուն եմ նայում,- ու էլի փորը մերսում էր պապին։

Մի 5 րոպեից Բոբը ակտիվացավ, պապիկի վրայով ման էր գալիս, լպստում էր ձեռքերը։ Ահավոր շատ էի ուզում գիրկս վերցնեմ, սիրեմ։ Բայց ավելի հաճելի էր նայել, թե ոնց է պապին խաղում հետը։

Առաջին օրը, որ տեսա Բոբին, փոշու ու ներկի մեջ կորած էր։ Լողացրի, չորացրի, դարձել էր սև փրչոտ գունդ։ Ավելի փափուկ իրեն չեմ հիշում, քան էդ պահին էր։ Բոբն ուներ ուղիղ երեք օր՝ ինձ համոզելու, որ ինքն իմ տեսած ամենահիմար շունն էր։

Էն շունը, որ փոսն ընկավ, տեսավ՝ չի կարողանում դուրս գալ, սկսեց ուղղակի պտտվել փոսի մեջ։ Կողքը կանգնած մոտիվացնում էի, դուրս էի կանչում, մի կերպ քաշեց հանեց իրեն։ Ու երկու րոպե հետո փոսի բերանին կանգնած ներքև էր նայում։ Հաջորդ վայրկյանին արդեն փոսի մեջ էր։

Բոբը երկու ճանապարհ ուներ այգի մտնելու, երկուսին էլ քաջածանոթ էր։ Մեկը՝ յասամանի ծառերի կողքով էր, որտեղով մենք էինք մտնում սովորաբար, մյուսը՝ գետի կողմից էր, էդտեղով պապան էր գնում, երբ գործ էր անում։ Բայց Բոբը վարդերի թփի մեջ մտավ, խրվեց ու մնաց փշերի մեջ, մինչև հանեցի։

Բոբը էն քիչ շներից էր, որ վերջը բռնեց իր պոչը, բայց էդ իրեն բան չասաց։ Բռնում թողնում էր անընդհատ, հետո գլորվում էր կողքի, ու նորից նույնը։ Հիշում եմ, որ պոչի հետ երկար խաղալուց հետո գալիս, պառկում էր ոտքերիս կողքը, ես էլ ընտրյալ էի ինձ զգում, մտածում էի, որ ինձ իր տիրոջ պես է ընդունում արդեն։

Բոբը գնդակով խաղալ չգիտեր։ Չէ, լուրջ, ոչ թե չէր սիրում, այլ չգիտեր։ Նայում էր գնդակին, գնդակը նայում էր Բոբին, ու ոչ մի բան։ Մենակ թե մի անգամ մեջքի վրա փռված էր, մատներս էր փորձում կծել, ես էլ գնդակը բերանը դրեցի։ Երևի էդ պահին հասկացավ, որ գնդակը առհասարակ կարելի է բերանը դնել ու խաղալ։ Բայց դրանից հետո էլ երբեք մոտիկ չգնաց գնդակին։

Գիտե՞ք՝ ինչի Բոբ։ Որովհետև Թաթիկն ու Կրեմիկը բավականաչափ առնական չթվացին մնացածին, իսկ Բոբը գինով կուտվեր։ Հետո Բոբ անունը շատ հավես է երկարացվում։ Սենց ասում ես Բո՜բ, ու «ո» տառը ձգելու ժամանակից կախված զգացվում է՝ էդ ջղային ասած էր, թե՝ ոնց։

Մի անգամ էի շատ ուժեղ վախեցել Բոբի համար, երբ տիզ էի գտել մաշկին կպած։ Էդ ինչ ահավոր էր։ Ճմռթված ու անհասկանալի ինչ-որ մարմնագույն պարկ կպած էր շանս վզից ու արյունն էր խմում։ Տզից համ զզվում էի, համ վախենում։ Տարա պապիկի մոտ, մտածեց կեղտ էր ուղղակի, բայց որ ձեռք չտվեցի ու էդ «ուղղակի կեղտը» ոտքերը չբացեց։ Սարսափ։ Ես Բոբին էի բռնել, պապին՝ դանակը։ Դրեց մաշկին ու քերելով պոկեց։ Գետնի վրա արդեն դրա հարցերը լուծեցինք։ Բոբի հեչ պետքն էլ չէր, երկու րոպե հանգիստ էր մնացել, հիմա էներգիա էր կուտակվել մեջը, սկսեց վազել էլի։

Շատ հիմարն էր Բոբս, բայց իմ երազանքների շունն էր։ Որ իմացա՝ էլ չկա, հարմար պահ չեղավ, որ լացեմ իր հետևից, իսկ Բոբի հետևից արժեր լացել։ Ու եթե Собачья жизнь-ի գոնե կեսը ճիշտ է, Բոբս հետ կգա մի ուրիշ շան տեսքով։ Ու պապին էլի կխղճա, կվերցնի, գրկած կնստի ու կասի` շունս։

Հ.Գ. Բոբի հիշատակին։ Կսպասեմ քո վերադարձին։

1. Պապան երբեք չի ասում «չէ» կամ` «ոչ»: Բայց, եթե իրեն հարց ես տալիս, պիտի տիրապետես իր «այո»-ների 51 երանգներին: Հարցադրում անելիս, ցանկալի է «նյուխ» ունենալ ու հասկանալ, թե էդ ո՞ր «այո»-ն էր:

2. Եթե ուզում ես, պապայի «աչքը մտնել», ուրեմն իր հետ քաղաքականությունից բացարձակապես մի խոսիր: Օրինակ, եթե ասում ես, որ X կամ Y կուսակցությունն ամենաուժեղն է, ու էդ ընթացքում պապան առանց միմիկայի ուշադիր վրադ է նայում, ուրեմն պապան մտքի մեջ մի հազար անգամ սեղանի վրա դրված առաջինն աչքին ընկած առարկայով քեզ խփում է:

3. Պապան չափից դուրս համբերատար ու հավասարկշիռ մարդ է: Ինքը անպարագիծ հանգստությամբ  կարող է լսել ցանկացած ցնդաբանություն ու անիմաստ պատմություն:  Էս փաստը հաստատում է 2-րդ կետը, որովհետև, եթե հավասարակշիռ չլիներ` մտքի մեջ չէր խփի:

4. Պապան աշխարհի չափ սիրում է մամային: Եթե քեզ պապայից ինչ-որ բան է պետք, ուրեմն պարզապես լավ եղիր մամայի հետ, օրինակ, կարող ես` հատակը մաքրել, ճաշ պատրաստել, փոշիները վերցնել ու վերջապես գլուխդ կախ լսել` ինչ ասում է մաման:

5. Եթե չես ուզում պապան «թարսվի» հետդ, ուրեմն, ախպերական, Դավալուի կոնյակը մի գովիր:

6. Չուշանաս երբեք: Եթե պապան ասել ա` 14:16 եղիր X վայրում, հանկարծ չգնաս 14:15 կամ 14:17: Պապան տանել չի կարողանում անճշտապահ ու անպատասխանատու մարդկանց, դե օրինակ` ինձ: Բայց դե ես որոշ քայլեր ձեռնարկում եմ դեպի լույսը գնալու համար:

7. Ցավոք, պապան միշտ զբաղված է: Ինքը միշտ ժամանակ չունի, որովհետև գրաֆիկով դասակարգում է իր բոլոր անելիքները, որ ժամանակի կորուստ չլինի: Պապան էնքան զբաղված է, որ եթե պլանավորում ես իր հետ տեղ գնալ, պիտի  մեկ ամիս առաջ օր վերցնես: Օրինակ, մենք երեխաներով, հունիսի 1-ին օր ենք վերցրել, որպեսզի հուլիսի 1-ին պապայի հետ գնանք գազանանոց: Մենք գնահատում ենք նրա հետ անցկացրած ժամանակը:

8. Պապան նաև շատ լավ խոհարար է: Ճիշտ է, մամայի պես սալորի թթու, բադրիջանի ու դդմիկի լցոնած եսիմինչիկ ու վարունգի լավաշ չի կարողանում սարքել, բայց աշխարհի ամենահամով հայկական խորովածն է սարքում:

9. Պապան սիրում է բոլորին, մանավանդ նրանց, ովքեր պատրաստակամություն են հայտնում իր մեքենան լվանալ:

10. Եվ վերջապես, նրան է պատկանում լավագույն ընկերոջ, հրաշալի հոր և շատ ուժեղ մարդու պաշտոնական հավաստագիրը:

Շնորհավոր ծնունդդ, պա՛պ, ես քեզ շատ եմ սիրում:

Գիտեք, զարմանում եմ, թե էս երեխեքը ինչ մանկություն են հիշելու։

Այփադով տորթ սարքելը, տիկնիկներին հագցնել-հանելը, թե գնդակ խաղալը։
Հիշում եմ, երբ փոքր էի, ինձ համար տորթ սարքելը հողին մի բաժակ ջուր ավելացնելն էր, իսկ լավագույն դեպքում մի երկու ծաղկով վրան ձևավորելը։
Տիկնիկներս… Ինչքան էի դողում ամեն տիկնիկի, իր շորի, իր հետ կապ ունեցող ցանկացած իրի վրա: Իրենք իմն էին, ուրեմն ես պատասխանատու էի իրենց համար։
Ես այն մանկությունն եմ ունեցել, որում ես նորմալ զուգագուլպա` ռետուզ, չեմ ունեցել, որովհետև ատել եմ իրեն։ Ու իր վրա ցանկացած փոքր բացվածքը կհանդիսանար իր վերջը։ Իմ կյանքի միակ ռետուզը եղել է նապաստակի ականջներով ռետուզը: Էսօրվա պես հիշում եմ մամայիս հորաքույրը Մոսկվայից էր բերել։ Էդ իմ միակ ռետուզն էր, որի վախճանը ես չտվեցի, ու ավելին, ինձ մոտ դժվար ժամանակներ սկսվեցին իրենից հետո։ Ես միշտ զարմանում էի, թե իմ տարիքի երեխեքը ինչ էին գտնում իրենց կարմիր- վարդագույն ծաղիկներով ռետուզների մեջ, ու ես վերջապես ունեցել էի իմ կյանքի մոխրագույն նապաստակով ռետուզը։ Գիտեք, ամեն մարդ իր մանկությունում ունեցել է իր բաժին նապաստակով ռետուզը։
Մանկություն, որտեղ պապս դեռ կար։ Որտեղ պապենց տան առավոտները լավագույներն էին, որովհետև պապս ժամերով հետս խաղում էր։ Ես իր պապն էի, ինքը` իմ թոռը, բայց երբեք ինձ մոտ չէր ստացվում հասնել պապիս «գերպապական» հմտություններին, որովհետև դրանք անզուգական էին, որովհետև ինքը կախարդական էր: Պապս մանկությանս լավագույն էջերի վերնագրեր դնողն էր, ինքը գունավորել, երանգներ է տվել մանկությանս։ Ինքը մանկությանս վառ գույնն էր ու գույնն է։
Մանկություն, որում մենք երեխա էինք ու մեր բակի, փողոցների ամեն մի քարի մեջ մենք կայինք, մենք խաղում էինք անխնա, առանց մի վայրկյան մտածելու, որ տանը համակարգիչ կա, «վայֆայ» կա, կամ չգիտեմ` ինչ գրող ու սև ցավ կա։ Մենք խաղում էինք մինչև կռվելը, իրար վրա քար շպրտելը ու առաջին լացը։
Մենք էինք մեր մանկությունը։ Մանկություն, որում ես մանուկ էի։ Մանկություն, որում պապս կար։

Դեռ սեպտեմբեր ամիսն էր, երբ դպրոցում քննարկումներ սկսվեցին:

-Տեսնես` էս տարի էքսկուրսիա կգնա՞նք:

-Հուսով եմ` այո, – մեկս մյուսին հույս էինք տալիս:

Արդեն գարուն էր, ու հույս էլ չունեինք, որ մեր երազանքը իրականություն կդառնա, բայց արի ու տես, որ մեր համայնքի վարչական ղեկավարն ու դպրոցի տնօրենը մեզ համար անակնկալ էին պատրաստել:

-Հավաքվեք ուսուցչանոցում, տնօրենը ձեզ կարևոր բան ունի ասելու:

-Երեխաներ, ամբողջ տարի ձեր աշխատասիրության և ուսման մեջ առաջադիմելու համար մայիսի սկզբին գնում ենք էքսկուրսիա, ուղևորությունը` դեպի Երևան: Կալավան համայնքի վարչական ղեկավարն ասաց, որ համայնքապետարանը հոգում է ողջ ճանապարհածախսը:

Դպրոցի երեխաներս շատ էինք ուրախացել: Երբ տանն ասում էինք, որ ուզում ենք էքսկուրսիա գնալ, ծնողները ուրախանում էին, սակայն գյուղից Երևան հասնելու համար  անհրաժեշտ էր ճանապարհածախս, ինչ որ մի բան ուտելու համար գումար ու նման շատ բաներ: Եթե դրանք բոլորը գումարում էինք իրար, հսկայական գումար էր ստացվում, չնայած ծնողների մեծ ցանկությանը, չէին կարողանում այդքան մեծ գումար տալ:

Էքսկուրսիային նախորդող օրը ծնողները հավաքվեցին դպրոցում: Հենց այդ   ժամանակ էլ իմացանք, որ մնացած ծախսերը հոգում է «Թայմ Լենդ»  հիմնադրամի տնօրեն Ռոբերտ Ղուկասյանը:

Դե, մեզ էլ ի՞նչ էր մնում, եթե ոչ` վայելել մեր հիասքանչ օրը:

Առավոտյան ժամը ութին շարժվեցինք Դպրաբակ գյուղից: Գնացինք Հաղթանակի զբոսայգի, իջանք Կասկադի աստիճաններով, քայլելով հասանք Հանրապետության հրապարակ, հետո գնացինք Պատմության թանգարան: Լավ տպավորություններ ստացած, մի փոքր հոգնած ու քաղցած գնացինք «Տաշիր պիցա», այնտեղ ճաշեցինք և ուղևորվեցինք Կենդանաբանական այգի: Նոր էինք ներս մտել, երբ անձրև սկսվեց:

-Ուֆ, էս անձրևն էլ ժամանակ գտավ գալու:

-Անձրև՞ն է, որ մեզ պետք է խանգարի,- ասացինք մեկս մյուսին ու գնացինք առաջ:

Կենդանաբանական այգուց դուրս եկանք թրջված ու մրսած, նստեցինք մեքենաներն ու վերադարձանք Կալավան:

Զարմանալին էլ այն է, որ ոչ մեկս չհիվանդացավ:

Մենք բոլորս շատ շնորհակալ ենք  համայնքապետարանին, Ռոբերտ Ղուկասյանին և ողջ ուսուցչական կոլեկտիվին մեզ անմոռանալի օր պարգևելու համար:

Ըստ  ֆրանսիացի  փիլիսոփա Ժան Պոլ Սարտրի` գրքերն աշխարհի  արտացոլանքն   են,  որոնք պարունակում են  նրա անսահման խորությունը, բազմազանությունն ու անկանխատեսելիությունը։

Աշխարհի տարբեր երկրներում մարդիկ փորձում են կրթվել, գիտելիքներ ձեռք բերել, իսկ դրանց ստացման հիմնական ու ամենավստահելի միջոցը շարունակում է մնալ գիրքը։

«XX դարի 90-ականների տնտեսական և էներգետիկ ճգնաժամը պատճառ դարձավ, որ գիրքը մի տեսակ անտեսվեց կենցաղի ստվերում: Այդ տարիներին, կապիտալիստական դարձող մեր հասարակության մեջ ձևավորվեց որոշակի արհամարհական վերաբերմունք գրքի նկատմամբ: Գրքի «անկման»-ը նպաստեց նաև մտավորականների զգալի արտագաղթը»։ (Հատվածը մեջբերված է Հայաստանի գրադարանային միության նախկին նախագահ Ռուզան Տոնոյանի «Ընթերցանության ընդհանուր պատկերը ՀՀ-ում» հոդվածից):

Այնուամենայնիվ արդեն 21-րդ դարն է, անցել է  մոտ 40 տարի, փոխվել են ժամանակները, փոխվել են ընթերցանության ձևերը, բայց արդյո՞ք  փոխվել է մարդկանց վերաբերմունքը գրքի նկատմամբ։ Մերօրյա հասարակությունը գրքեր կարդու՞մ է, և եթե այո, ապա ինչ եղանակով։ Ասվածի վերաբերյալ հարցումներ իրականացրինք Վանաձորի թվով 50 բնակիչների շրջանում` նրանց մեջ ներառելով տարբեր տարիքային խմբերի անձանց։ Հարցվածներից բոլորը նշեցին, որ գրքեր  կարդում են, իսկ  թե ինչ եղանակով, պատկերը տարբերվում է։ Օրինակ, ուսանողներն ավելի շատ նախընտրում են աուդիոգրքերը` խնայելով ժամանակն ու տեսողությունը. «Եթե պետք է ճանապարհ գնամ, նախընտրում եմ այդ ընթացքում աուդիոգիրք լսել»,- նշում է  իրավագիտության բաժնի ուսանող Արեն Խարազյանը։ Իսկ արդեն համեմատաբար ավագ սերնդի ներկայացուցիչները տպագիր գիրքը ավելի են գերադասում: «Տպագիր գիրքը ոչնչի հետ չեմ փոխի, գրքի «հոտը զգալը» շատ կարևոր է գրքի միջինը հասկանալու համար»,- նշում է ուսուցչուհի Սուսաննա Հակոբյանը։

Ըստ համալսարանի գրադարանի աշխատակցի` գրադարաններում մասնագիտական գրքերի պակասն է հաճախ ստիպում դիմել համացանցի օգնությանը։ Իսկ թե ընկալման տեսանկյունից գրքի և էլեկտրոնային գրականության կամ աուդիոգրքի միջև ինչ տարբերություններ կան, հոգեբանության բաժնի ուսանողուհի Սոնա Տիգրանյանը նշեց, որ դա ավելի շատ կախված է ոչ թե գրքի տեսակից, այլ դրա բովանդակությունից, տվյալ անձի աշխարհընկալումից ու հետաքրքրասիրությունից։ Ես  ավելի շատ համացանցային, այսինքն` էլեկտրոնային գրականությունն եմ նախընտրում։

Թեման   բազմակողմանի  քննարկելու  և  ներկայացնելու համար հարցազրույց  ունեցանք Վանաձորի գրադարանների կենտրոնացված համակարգի փոխտնօրեն  Տաթև Աղաբաբյանի հետ.

-Թյուր կարծիք է այն, որ գիրք կարդացող չկա, կամ սերն է նվազել տպագիր գրականության նկատմամբ։ Մեր գրադարանում ընթերցողների պակաս երբեք չի եղել։  2017 թվականի գրադարանների օպտիմալացումից հետո Վանաձորի թիվ 3 մանկական գրադարան այցելուների թիվը մեծացել է։ Բացի այդ  ընթերցողներն ավելի շատ դեպի գիրքն են ձգտում` գերադասելով էլեկտրոնայինից և աուդիոգրքերից։ Ես դրա պատճառը կարող եմ ասել որպես ընթերցող. տեսողական հիշողության զարգացում, գրքի հոտ, ընթերցանության պրոցես, ահա սրանք են հիմնական այն պատճառները, որոնք մարդկանց դրդում են ընտրել տպագիր գիրքը։ Մենք էլ մեր ուժերի ներածին չափով փորձում ենք ժամանակակից գրքեր ձեռք բերել, հները թարմացնել, այդ կերպ  փորձելով ընթերցողի պահանջը կատարել։

Ըստ վիճակագրության` նախորդ տարվա համեմատ գրադարաններ հաճախողների թիվը մոտ 2000-ով ավելացել է։ Իհարկե այս փոփոխությունները  կապված են նաև գրադարանների օպտիմալացման հետ, ինչն էլ իր հերթին հանգեցնում է ընթերցողների քանակի ավելացմանը։                                                                                                                                                                                                                                   Թեման եզրափակելով նշեմ, որ ընթերցանությամբ զբաղվել բոլորիս է անհրաժեշտ. կարևոր չէ, թե ինչպես ենք գիրք կարդում, կարևորը կարդալն է, կրթվելն ու գրագետ հասարակություն ձևավորելը։

Ես Մոսկվայում եմ ծնվել, մի շատ ցուրտ ձմռան ամենաերկար գիշերվա օրը։ Ես, իհարկե, ոչինչ չեմ հիշում, բայց հորաքույրս պատմում է, թե ինչպես էր քույրս սառույցների վրա թռվռալով գնում հիվանդանոց, որ ինձ տեսնի։ Ասում են՝ երբեք այդպես չէր շողացել։ Քույրս էլ 4,5 տարեկան էր այդ ժամանակ, բայց անհամբեր սպասում էր իմ ծնվելուն։ Հետո պատմում են, որ շատ ուրախացել էր, որ աղջիկ եմ, ոչ թե տղա։ Մեր տանն էլ, որ ինչ-որ բարեկամներից լսել է, թե ափսոս, որ տղա չեմ, սկսել է տղաներին զզվանքով նայել։ Մի ուրիշ բարեկամի տղա երեխայի էլ, որ դարակներն է քանդել, շորից բռնել է ու ասել. «Սրանի՞ց էիք ուզում»։

Բայց ես դրա մասին չէի ուզում պատմել, ու ոչ էլ ինչ-որ զվարճալի պատմության։ Ես զվարճալի պատմություններ չունեմ էլ, որովհետև ամենաանհամ ու անհետաքրքիր երեխան եմ եղել, որին դուք կարող եք պատկերացնել։ Դե, եթե իհարկե, քույրս չպատմի։ Իրեն որ լսեք՝ հրաշք եմ եղել։

Ուզում եմ պատմել մի նկարի մասին, որը արվել է ինձ հիվանդանոցից տուն բերելուց հետո։ Մահճակալի վրա քույրս է՝ թուշիկներով սիրուն երեխա, երջանիկ հայացքով նայում է իր կողքին ինչ-որ հետքի։ Այդ ինչ-որ հետքը ես եմ։ Սև, ուռած դեմքով, գլուխս 90 աստիճան թեքած, որ կարծես վրայիցս պոկած՝ կողքի դրած լինի, ձեռքերը վերև ինչ-որ արարած է։ Ու Հասմիկը էնպես է նայում էդ հետքին, կասես մի հրաշք է տեսել։ Հիմա ինչքան էլ փնտրեմ այդ նկարը, չեմ գտնի, երևի գյուղում է մնացել, բայց հիշողությանս մեջ շատ վառ է։ Առաջին անգամ շատ էի ծիծաղել դա տեսնելիս։ Քույրս էլ միշտ շուրջս է պտտվել, ասում են՝ նույնիսկ ինքն է ինձ քնացրել միշտ։ Առաջին անգամ էլ, որ գրկել է, ուղիղ գլխիս վրա գցել է ներքև։ Ասում են՝ դրա համար եմ մի քիչ խփնված, դրա համար էլ եմ Հասմիկին շնորհակալ։ Կատակ են անում։ Դե, երևի։

Ուզում եմ, որ բոլոր երեխաները լինեն իրենց ընտանիքներում կամ գոնե քույր-եղբայրների համար այնքան սպասված ու սիրելի, ինչքան ես էի Հասմիկի համար։

Թող բոլոր երեխաները ունենան իրենց կյանքում մեկին, ով կնայի իրենց այնպես, ինչպես 4,5 տարեկան Հասմիկը իր կողքի անճոռնի գորշ հետքին։

Մարիամ Նալբանդյան

***

Մերոնց պատմություններն իմ մասին միշտ աչքի են ընկել ինչ-որ հրաշալի հնչեղությամբ։ Ես մի «հերոս» էի` որից սարսափում էին բոլորը։ Ոչ, ես ամենևին էլ հրեշ չէի, ուղղակի սիրում էի ամեն բան ջարդուփշուր անել` տեսնելու համար, թե ինչ կա ներսում։

Մերոնք պատմում էին, որ մի անգամ չեչաքարով խազել եմ մորեղբորս նոր գնած մեքենան, որ տեսնեմ, թե ինչ գույն կա մոխրագույն ներկի տակ։

Մի անգամ էլ ծնունդիս օրը նվիրած խաղալիք մեքենան էի կոտրել, որ հասկանամ, թե ինչպես է շարժվում, ու թե ինչ փոքրիկ կանաչ բան կա դրա ներսում։

Ես քիչ բան եմ հիշում իմ մանկությունից, ինչն էլ հիշում եմ` մերոնց պատմածի մտավոր վերապատկերումն է։ Բարեկամներս պատմում են, որ մի անգամ, երբ շատ էին բարկացել ինձ վրա, կորել էի։ Այդ օրն էլ սաստիկ քամի ու անձրև էր եղել, ու բոլորը դուրս էին եկել ինձ փնտրելու։ Իսկ ես գիտե՞ք, թե որտեղ էի… Ես խնձոր էի ուտում գազի բալոնի հետևում նստած։

Այ, այդպիսի «հերոսական սխրանքներ եմ գործել»։

Սարգիս Մելքոնյան