Լուսանկարը` Մուշեղ Վարդանյանի

Բոլորիս հայացքները անընդհատ ճամբարային հարցեր քննարկելուց մռայլվել էին, ու միանգամից Ասպրամի ձայնը (Ասպրամը մեր`ջոկատավարներիս ջոկատավարն էր).

-Բայց դուք իսկապես… Դե…

-Մենք լիովին պատրաստ ենք,- գրեթե միաձայն գոչեցին տասներկու «ցավին անտարբեր, դավին անտեղյակ» երիտասարդներ:

Դուրս եկանք մեր հիմնական հանդիպման վայրից, ու մեր հանդիպումը մի քանի րոպե անց շարունակվեց արդեն օնլայն: Հետաքրքիր հանդիպումներ են. այդտեղ ավելի հանգիստ էր, մեկս մյուսի ձայնի հուզումնալից ելևէջները չէինք լսում,  ուղղակի կարդում էինք հայտարարվածներն ու վերջ:
«Լա′վ, անցանք քնելու, շուտ պիտի արթնանանք»: Չգիտեմ, թե ով գրեց, բայց հաստատ ես լսեցի նրա ձայնի խիստ տոնը, որը ինձ այնքան էլ չճնշեց, քանի որ համակարգիչը դեռ երկար էր ինձ իր մոտ պահելու: Իսկ առավոտյան քույրս էր.
-Դե, արթնացիր, ուշացանք:
Բարեբախտաբար նա էլ է ջոկատավար, այլապես ես ո′չ կարթնանայի, ո′չ էլ ջակատավար կլինեի…

Լուսանկարը` Մուշեղ Վարդանյանի

Երեխաները հավաքվել էին, ջոկատավարները` նույնպես: Սկսեցինք յուրաքանչյուրս իր ջոկի երեխաներին հավաքել և աշխատել: Ջոկի անուն, ջոկի նշան, առաջաբան, լոգո: Մոտավորապես 15 երեխաների բերել ընդհանուր հայտարարի, երբ յուրաքանչյուր երեխա ունի 2-3 տարբերակ. իսկապես բարդ գործ է:
-Դե, էլ ի՞նչ հարցեր ունեք,- մի կերպ երեխաների պահանջները ավարատած` ասացի ես:
-Ընկե′ր Լուսինե, իսկական պարադոքս է ամառային դպրոց-ճամբար. ամառային ճամբարը հանգստանալու համար է, դպրոցը`անհանգստանալու:

Մի պահ զարմանք պատեց ինձ, թե ինչպես է ութամյա երեխան սովորական երևույթներից, որի վրա մենք երբեք չէինք մտածել , պարադոքս ստեղծել: Դե, դա երեխաների մենաշնորհն է. անսովորից տարբերակել սովորականը, իսկ սովորականից`անսովորը: Բայց իմ զարմանքի գագաթնակետը նրա` ինձ «ընկեր»-ով դիմելն էր: Իմ միակ «ընկեր»-ը, որն ինձ անասելի ուրախացրեց` չնայած դրան, որ այլևս չէի կարողանում ուրախանալ հոգնած լինելու պատճառով: Իրոք, ինչքան անհետաքրքիր ու գորշ կլիներ աշխարհն առանց երեխաների:
Ջոկատավարները ինչպես միշտ հավաքվել էին ու շարունակում էին իրենց քննարկումը` այս անգամ ավելի մռայլ դեմքերով. մեկը հոգնել էր, մեկի գլուխն էր ցավում, իսկ մեկն էլ անհոգ նստել էր` երջանիկ ժպտալով: Հրճված էի երեխաների պարզությունից ու մաքրությունից: Բայց եթե Ասպրամը նորից կրկներ նույն հարցը, թե արդյոք ուզում ենք աշխատել, ապա կասկածի տակ կդրվեր մեր ճամբարի հետագա կյանքը: Առողջապահության օրը փոխարինեց հումորի օրվան, հումորի օրը` սպորտի օրվան, երկրորդ օրը` երրորդ օրվան, երրորդը`չորրորդին և այսպես շարունակ: Բայց հարմարվեցինք և′ մենք, և′ երեխաները: Մենք էլ չէինք սպասում Ասպրամի հարցին, իսկ երեխաները պարադոքսներ էլ չէին փնտրում: Յոթերորդ օրը վրա հասավ: Գրկախառնություններով ու հրաժեշտի խոսքերով լի օր: Նույնիսկ հուզվեցինք` չնայած դրան, որ բոլորս էլ Վայքում էինք ապրում և ամեն օր մեկս մյուսին տեսնում էինք: Մենք կարոտելու էին մեր «Նավաստիներին», «Ադամանդներին», «Իմաստուններին» և բոլոր ջոկատներին, կարմիր քարտերին, նկատողություններին ու խրախուսական միավորներին…
Անփորձ էինք` փորձեցինք, անտեղյակ` տեղեկացանք: Հիմա այստեղից մենք վերցնում ենք մեծ աշխատափորձ, որը չենք ստանա ուրիշ ինչ-որ տեղից`աշխատել երեխաների հետ: Թե կարողանում ես աշխատել երեխաների հետ, կաշխատես նաև ցանկացածի հետ: Ամենքիս ներսում բարեբախտաբար դեռ երեխա է ապրում…

Լուսանկարը՝ Լուսինե Բաղդասարյանի

Ինչքան հետաքրքիր է, չէ՞, որ մարդիկ ինչքան էլ յուրահատուկ լինեն, փորձում են ինչ-որ բանով նմանվել դիմացինին, նմանակել նրա արածները կամ ասածները: Օրինակ, փոքր երեխաները փորձում են ասել բաներ, որ լսել են մեծերից: Մեր թաղամասում հաճախ մի մարդ է գալիս և կաթ է վաճառում` անընդհատ բացականչելով «Մա~լա~կո~, մա~լա~կո~»: Իսկ դրանից հետո հաճախ լսում եմ, թե ինչպես երեխաները դրսում խաղալիս, կրկնելով նրա խոսքերը, կանչում են. «Մա~լա~կո~,մա~լա~կո~»: Կամ հաճախ ենք հանդիպում այնպիսի փոքր երեխաների, որոնք հարդարվում են իրենց մայրիկների շպարման պարագաներով կամ հագնում են նրանց բարձրակրունկ կոշիկները`ցանկանալով ցույց տալ, թե իրենք մեծ են: Յուրաքանչյուր երեխայի համար իդեալ է հանդիսանում իր ծնողը, և ամեն մեկը ցանկանում է մեծանալով նմանվել նրան: Մի անգամ քեռուս որդուն հարցրեցի, թե ինչ ես ուզում դառնալ, երբ մեծանաս, նա պատասխանեց. «Պապա»: Ես մտածեցի` քեռիս ամեն ինչ պիտի անի, որ կատարյալ հայրիկ լինի, քանի որ որդին ցանկանում է իրեն նմանվել:

-Ընկեր Աստղիկ, մոռացել եմ գլխարկս:

-Ընկեր Աստղիկ, իմ կողքին նստիր:

-Ընկեր Աստղիկ, ինձ էլ դրանից կնկարե՞ս:

-Ընկեր Աստղիկ, կլինի՞ պահմտոցի խախանք…

Արդեն մեկ շաբաթ է` մեր դպրոցում գործում է ճամբար 1-4-րդ դասարանի երեխաների համար: Ջոկատավարները ես և իմ դասընկերներն ենք: Երեխաներն իրենց շատ լավ են զգում ճամբարում: Առավոտյան տարբեր խաղեր ենք խաղում: Ժամը 12-ին երեխաները լվանում են ձեռքերը և գնում բուֆետ  նախաճաշելու:

Նրանց հետ շատ հետաքրքիր է: Միասին նկարում ենք, երգում, հեքիաթներ կարդում:

Սկզբում մտածում էի, թե դժվար կլինի երեխաների հետ, ճիշտն ասած, մինչ այդ երեխաների հետ չէի կարողանում շփվել. միշտ կռվում էինք,  բայց հիմա սկսել եմ սիրել նրանց, հասկանալ: Հիմա վաղ առավոտյան ես անհամբեր շտապում եմ ճամբար, որովհետև նրանք սպասում են ինձ: Սա ինձ համար էլ շատ կարևոր ժամանակ է, քանի որ հասկացա, որ երեխաներից շատ բան կարելի է սովորել: Իսկ ամենակարևորը դասը, իմ կարծիքով, այն է, որ երբ քեզ սիրում ու վստահում են, դու դառնում ես ավելի լավը, ավելի պատասխանատու և կազմակերպված: Ես հիմա անցկացնում եմ իմ կյանքի ամենակարևոր ամառը և չեմ տրտնջում, թե օրերը ձանձրալի են:

Լուսանկարը՝ Արփինե Աղավելյանի

Ես շատ եմ սիրում գրքեր կարդալ, հատկապես նախընտրում եմ ֆենթեզի ժանրը: Եվ ինձ թվում էր, թե իմ հասակակիցներից բոլորին էլ հետաքրքրում են գրքերը, ուղղակի ամեն մեկն ունի իր նախընտրած ժանրը, հեղինակը, գիրքը: Բայց արի ու տես…. Որ գիրքը կարող է այլ գործառույթ էլ ունենալ:

Դասերից  հետո ես  միշտ այցելում եմ իմ դպրոցի մոտ գտնվող գրախանութը ու ինձ համար գրքեր ընտրում, անչափ հետաքրքիր քննարկումներ ունենում գրքերի և հեղինակների մասին` ինձ հետ արդեն ընկերացած վաճառողների հետ: Ամենահետաքրքիրը գրքի ընտրության պահն է, երբ շրջում ես սրահով, ուր ամենուրեք գրքեր են` զանազան գեղեցիկ կազմերով և թղթի բույրով:   Յուրաքանչյուր գիրք ընկալում ես որպես մի առանձին աշխարհ, որը սպասում է իր ընթերցողին: Այս վիճակը, իհարկե, կհասկանա նա, ով մտնում է գրախանութ և իր ձեռքն է վերցնում գիրքը և սկսում ճանաչել այդ անծանոթին, որը շատ շուտով կարող է դառնալ իր  ընկերը, խորհրդատուն և սփոփողը…

Մի օր, այդ խանութում ես, կանգնած գրքերի բազմազանության մեջ, ուսումնասիրում էի դրանք, երբ հանկարծ մի տղա եկավ և շփոթված հայացքով նայելով գրքերի բազմազանությանը` դիմեց վաճառողին.

-Ախպերս, ինձ մի հատ սիրուն գիրք տուր:

Վաճառողը զարմացած հարցրեց.

-Սիրուն գի՞րք , իսկ կարո՞ղ եք գոնե ինչ-որ հեղինակի անուն ասել:

-Աաաաա¯, ի՞նչ հեղինակ, ախպե´ր ջան, ես տենց բաներից հեռու մարդ եմ, կարևորը սիրուն մի բան տուր:

Վաճառողը շփոթվեց և առաջարկեց մի գիրք, որը սիրո մասին էր, և այդ գրքի շապիկի վրա սիրահար զույգ էր նկարված,  որոնք համբուրվում էին: Տղան երկար նայելով գրքի շապիկին ասաց.

-Ախպերս, էս ի՞նչ էս տվել, ընկերուհուս ծնունդն ա, ամոթա սենց բան տանեմ, ի՞նչ կմտածի:

Վաճառողը հետ վերցրեց այդ գիրքը և տվեց մեկ ուրիշը, որի շապիկը իսկապես շատ գեղեցիկ էր, չեմ էլ հիշում ինչ գիրք էր, միայն շապիկը հասցրեցի նկատել:  Տղան, գոհ իր գնումից, վճարեց և շտապ  խանութից դուրս եկավ:

Հաջորդ օրը`դպրոցում, պատահաբար լսեցի  մեր դասարանի  տղաների խոսակցությունը: Մեկը գիրքը կարդում էր, իսկ մյուսը նայում էր ընկերոջը և հանկարծ դժգոհ տոնայնությամբ ասաց.

-Այ մարդ, գիրք  ինչի՞ ես կարդում, ինչի՞դ է պետք:

-Հա էլի, գիդես շատ էլ պե՞տքս է,- պատասխանեց երկրորդը,- գիրք եմ կարդում, որ կարողանամ աղջիկ կպցնեմ, հիմա թազա մոդայա, աղջիկները սկսել են գիրք կարդալ:

Ես հազիվ զսպեցի ծիծաղս, բայց հետո հասկացա, որ առաջին հայացքից զվարճալի այս միջադեպը, իրականում շատ ցավալի է, և ինձ շատ է տխրեցնում:

Ինձ տխրեցնում է այս փաստը, քանի որ գրքերը մեր հասարակության մեջ այնպես անտեսված են, որ մարդիկ չեն էլ փորձում կարդալ,  կամ էլ կարդում են, ինչպես  իմ դասարանցին էր կարդում, որովհետև աղջիկ պետք է կպցնել, իսկ աղջիկների մոտ էլ «մոդա» է,  կամ էլ գալով գրախանութ պահանջում են «սիրուն» գիրք և հպարտորեն ասում,  որ իրենք գրքերից հեռու են: Իհարկե, կան նաև իսկապես գիրքը գնահատող մարդիկ, բայց ցավոք ճնշող մեծամասնությունը նրանք չեն:

Չեմ կարող հասկանալ այդպիսի մարդկանց. չէ որ գիրքը դա մի առանձին աշխարհ է, որը պարուրում է քեզ ընթերցանության ժամանակ, տալիս է քեզ փորձ, գիտելիք, հաճելի զգացումներ, կյանքը հասկանալու  իսկական իմաստնություն:

Գրքեր կարդալը նպաստում է սեփական կարծիքի ձևավորմանը, աշխարհայացքի ձևավորմանը,  կարդացող մարդը ապրում է հազար կյանք, իսկ մարդը, ով  երբեք չի կարդում, ապրում է ընդամենը մեկը: Եվ դեռ պարզ չէ, թե ինչպես է ապրում, կամ ինչու է ապրում…

Լուսանկարը՝ Անի Կարապետյանի

- Էլի լվա՞ցք ես արել ու մինչև հիմա չե՞ս փռել:

- Հեսա կանեմ, մամ:

Հիմար սովորությանս համաձայն էլի գործս կիսատ էի թողել, բայց  դե, գիշերվա հազարն էլ լիներ, պետք է վերջացնեի: Ինձ համար դրսում լվացք եմ փռում, մեկ էլ սարսափելի ձայներ լսեցի: Սկզբում մտածեցի նայածս ֆիլմի ազդեցության տակ եմ մնացել, բայց չէ, նույնը լսում էի շարունակ: Ձայները գալիս էին խողովակի միջից: Կարծեցի մեր բակի օձերը այլևս ինձանից թաքնվելու տեղ չեն գտնում և արդեն խողովակի մեջ են մտնում: Քանի որ չէի ուզում գիշատիչներին այդ դաժան ճակատագրին արժանացնել և հենց իմ ձեռքերով խեղդել, հայրիկիս դիմեցի:

- Այս անգամ նրանց խեղդել քեզ չի հաջողվի, ծիտիկ է:

- Ծիտի՞կ, ոնց թե պապ, մի կողմ գնա, թող`տեսնեմ:

Փաստորեն խեղճ ծիտիկը խողովակի մեջ էր մտել ու չէր կարողանում դուրս պրծնել (ինչևէ, ես սկզբում այդպես կարծեցի): Պետք է անպայման փրկել: Խողովակից մի կերպ հանեցինք, բայց նա շնորհակալություն հայտնելու փոխարեն տուն մտավ և կարծես ուզում էր ամեն ինչ փշուր-փշուր անել: Ես պատուհանը բաց թողեցի, որպեսզի իր շնորհակալությունը հայտնելուց հետո դուրս գա: Առավոտյան միայն նրա շնորհակալության հետևանքները տեսա, և ուրիշ ոչինչ: Էլի լվացքը ինձ էր սպասում, և նրանից նեղացած անցա իմ գործին: Նորից նույն սարսափելի ձայները…

Մի կողմ դրեցի ամեն ինչ և մոտեցա խողովակին, այս անգամ իրոք սարսափելի էր: Չէ, չէ, գիշատիչներ չէին: Խողովակում տեսա երեք ձու և երկու փոքրիկ ձագ: Այդ տեսարանը հրաշալի էր, սակայն այդ ժամանակ նոր հասկացա, թե ինչու էի արժանացել այդ շնորհակալությանը, և սարսափելին հենց դա էր, երևի այդ նույն պահին ես էլ նրանց համար մի գիշատիչ կենդանի էի: Փորձեցի նրանց օգնել, բայց խողովակից հանել այս անգամ չէի պատրաստվում: Ձեռքս վերցրեցի բահը և սկսեցի հողը փորել: Լսել էի ծիտիկները որդ են սիրում ուտել: Երկար,բայց միևնույն ժամանակ հաճելի չարչարանքներից հետո նրանց կերակուրը պատրաստ էր: Մայրիկս ճիշտ է ասում, որ ես միշտ ունքը ուղղելու փոխարեն աչքն էլ հետն եմ հանում, բայց այս անգամ բժիշկ դարձա և փորձեցի բուժել այդ վերքը: Իսկ նրանց համար մի անհանգստացեք, խողովակից հանել էլ չեմ փորձի, կմեծանան` իրենց ոտքով դուրս կգան:

Լուսանկարը՝ Դիանա Շահբազյանի

Թութը ավելի շատ օգտագործում են գյուղերում: Թթով պատրաստում են չիր: Չիր պատրաստելու համար նախ պետք է թութը թափ տալ: Թութ թափ տալու ժամանակ շատ օգնում են երեխաները. երեխաները բռնում են քյարխանան` հատուկ ծածկոց, որի մեջ պետք է լցվի թափվող թութը, իսկ մեկը, ով ուժեղ է, բարձրանում է ծառը, կանգնում ճյուղի վրա ու սկսում է ոտքով հարվածել:  Թափ տալու ժամանակ թութը ասես կարկուտի նման հարվածում է կտորին` թողնելով հյութեղ հետքեր, իսկ եթե թութը սև է, ապա նաև սև բծեր: Իսկ վերջում թութը լցնում են դույլի մեջ և տանում են տուն՝ չիր պատրաստելու նպատակով: Վերցնում են սկուտեղ, հատիկ-հատիկ  կողք կողքի դասավորում են թութը և դնում են արևի տակ: Թութը թողնում են արևի տակ այնքան, մինչև չորանում է:  Թթից նաև քաղցր օշարակ են պատրաստում` դոշաբ, որը շատ լավ դեղամիջոց է հազի դեմ: Թթից կարելի է նաև ստանալ օղի, գինի: Դե, կարծում եմ թթի օղին հայտնի է ողջ Հայաստանում: Թութն արդեն հասնում է, շուտով բոլոր այգիներում կլսվի ուրախ աղմուկ և ճոճվող թթենիները պար կբռնեն: