Սովորական առավոտ է։ Արթնանում եմ ոչ թե աքլորի կանչից, այլ աշխատավոր մարդկանց ձայներից: Ժողովուրդը իր վաստակած հանգստից հետո էլի սկսում է նույն գործերը: Բոլորս էլ ծանոթ ենք գյուղի առօրյային․ այն սկսվում ու վերջանում է գործով, բայց միևնույնն է, չենք բողոքում ու հիշում ենք էն լավ ասացվածքը․ «Ով աշխատի, նա կուտի»։ Առանց տրտնջալու անցնում ենք գործի: Գյուղում, եթե ժամանակին չաշխատես, ապա ձմռանը չես կարող գոյատևել: Ի տարբերություն Հայաստանի այլ բնակավայրերի, մեզ մոտ գյուղատնտեսական աշխատանքները սկսվում են մեկ-երկու ամիս ուշացումով։ Պատճառը կլիման է, բայց տանջանքը էլի նույնն է մնում: Տարվա 7-8 ամիսը գյուղացին արարում, ստեղծում ու իր արդար քրտինքով վաստակում է իր օրվա հացը: Աշխատում են գրեթե բոլորը՝ մեծից փոքր, և այդ աշխատանքի հետ էլ համատեղում մնացած գործերը: Ամենադժվարը ուսանողների համար է, երբ առավոտ շատ վաղ արթնանում են, գնում Վանաձոր, դասերից հետո վերադառնում տուն ու սկսում գյուղատնտեսական աշխատանքները։ Անգամ դասերը սովորելու ժամանակ չեն գտնում, կամ էլ գիշերները մի կերպ հասցնում են: Նույնը դպրոցականների մոտ է, էլի ուսումն ու գործը համատեղում են: Ասացի՝ աշխատում են գրեթե բոլորը, իսկ չաշխատողների հիմնական մասը Ազգային ժողովի պատգամավորներ են կամ էլ քաղաքագետներ: Մի ամբողջ օր նստում ու խոսում են քաղաքականությունից, խնդիրներ առաջ քաշում, լուծումներ տալիս, ներքին կոնֆլիկտների մեջ ընկնում։ Թվում է, թե ազգային ժողովի շենքը տեղափոխվել է մեր գյուղ: Ի վերջո, խնդիրներին լուծում են տալիս ու մութն ընկնելուն պես գնում իրենց տուն, հաջորդ օրը նոր օրակարգով էլի հավաքվում: Էսպես անցնում են տարվա 7-8 ամիսները, հետո էլի անցնում ենք ձմեռվա հանգստին ու նորից մտածում հաջորդ գարնան մասին:

-Րեխե~ք, ճամփեքը չուրացել են. կարանք արդեն տռանը խաղ անենք:

-Հա~, դուզ ա ասում. քանի օրերը տաք են, եկեք քնանք մորու:

-Քացինք…

Ու էսպես քանի ու քանի անգամներ ենք անհամբերությամբ սպասել օրերը տաքանալուն, որովհետև մի փոքր անձրևն էլ մեզ «զրկում էր» դրսում «գործնագործ» ու էլի լիքը խաղեր խաղալուց: Մենք միշտ տեղ գնալիս մրցում էինք, թե որ մեկիս կոշիկները ամենաքիչը կցեխոտվեն, իսկ էստեղ՝ Երևանում… էստեղ ցեխ չկա, էստեղ տաք օրերին այգուց բացվող անվերջանալի կանաչ տեսարաններ չկան, էստեղ քեզ համար գարունը չի սկսվում էն ժամանակ, երբ գնում եք ձնծաղիկ քաղելու ու դրանք ամենասիրելի ուսուցչուհիներին նվիրելու: Էստեղ շենքերի բարձրությունները չեն թողնում նկատել բնության ծաղկունքն ու զգալ, որ հեռվում՝ինչ-որ անհայտ տեղում, կրկին բացվում է ձնծաղիկը … Էստեղ չի իմ մանկությունը… Էստեղ հեշտ է ֆիզիկապես, էնտեղ՝ իմ հարազատ Չորաթանում՝ հոգեպես: Դե… Երևի, էլի: Կամ էլ ես եմ սխալվում: Էստեղ ամեն քայլափոխի սննդի կետ է, ու դու դրսում քաղցած չես մնա, մինչդեռ դպրոցում, երբ բուֆետը չէր գործում, մենք կռիվ էինք տալիս քաղցի հետ, ալարում էինք տնից բան բերել, ու գիտե՞ք ինչով էինք կշտանում. խակ ընկույզով: Իսկ դա, որ մեր լեզվով կոչվում է «կակալ», մաքրել և ուտելուց հետո քո ձեռքերը առնվազն մեկ շաբաթ սևանում էին, և ժավելը մի կերպ էր օգնում: Հա, հա, մենք հանուն դասարանցիներով մի բան ուտելու, էդպիսի բաներ էինք անում, ու թքած, թե սևանում էինք, կարևորը էդ ամենի մեջ դպրոցական (երևի թե մանկական) ջերմություն կար, իսկ հիմա՝ մնացյալ հուշեր ու կարոտ: Մենք երկար դասամիջոցին օգնում էինք դպրոցի նեքևում գտնվող տատիկին ցախերը տեխափոխել, ու գիտե՞ք՝ ինչու. որպեսզի թույլ տար իր բակից մանուշակներ հավաքենք ու փնջերով տանենք ուսուցիչներին, չնայած շատ հաճախ էդ գործընթացը էնքան երկար էր տևում, որ մենք ստիպված ուտում էինք մեր բաժին թուքումուրը, բայց դե էլի մենք անում էինք նույնը, էլի սիրահարված մեր գործին, էլի նույն հաճույքով, էլի նույն անկեղծությամբ:
Գյուղում ամեն մի անկյուն իմն էր, ամեն մի անկյուն մի հուշ էր ինձ համար, ամեն մի ճամփա տանում էր մեր տուն, ամեն անցնողի պարտադիր էր բարևելը, դիմացինը՝ թաղամասից նորություններ կորզելը, կամ էլ՝ գլուխգովելը, որ մեր թաղամասն ամենալավն է: Դե, հա, ում համար չի իր թաղամասը լավը…
Մենք մեր թաղում տուն էինք սարքել, կավիճով ներկել էինք պատերը, վերմակներով ծածկել էինք մուտքը, գդուլներից (կոճղերից) սարքել սեղանն ու աթոռները ու մեզ համար գտել էինք սնունդ. հարևանի ծառի խակ շլորներն էին, որոնք ձեռք բերելու համար մեզ պետք էր թաքուն ու անձայն մտնել այգի, երևի թե իսկական հետախույզի պես, որովհետև … Դե, պատկերացրեք:
Բայց էստեղ նույնիսկ մեր թաղը չեմ ուսումնասիրել: Միայն գիտեմ թաղամասի խանութի ու մի երկու փոքր բաների մասին, բայց կարող եմ ասել գյուղ տանող ճանապարհը առանց սխալվելու, նույնիսկ աչքերս փակ: Երևի թե ամենաշատը սպասում եմ էդ ճանապարհը նորից անցնելու ու էն հեռվում թողած մանկությունս գրկելու:

Սովորականից ավելի աշխուժություն, կանանց միամսյակ, շատ վաճառված ծաղիկներ ու արդեն դատարկ դրամապանակներ, այս ամենը խոսում է նրա մասին, որ եկել է սպասված գարունը։ Մի շարք մայրերին նվիրված միջոցառումներ, գարնանը վերաբերող պատի թերթեր, դեռ չավարտված օլիմպիադաներ, անվերջ դասեր ու պարապմունքներ։ Դպրոցական կյանքը շատ աշխույժ է այս շրջանում, հատկապես՝ ավագ դասարաններում։ Մոտ է այդքան սպասված գարնանային արձակուրդը, կազմակերպվում են խնջույքներ ու առաջին հանրապետության հարյուրամյակի առթիվ միջոցառումներ։

Աշխուժացել է կյանքը նաև Սոլակում։ Տաք եղանակը հնարավորություն է տվել ծառերը ավելորդ ճյուղերից մաքրելու, նոր տնկիներ տնկելու ու պատվաստներ անելու։ Բոլորը բարձրանում են արտերի վիճակը պարզելու, ու աչքաչափով էլ բերքատվությունն են որոշում։ Այս ժամանակահատվածում գյուղի մեծերին ավելի հաճախ կարելի է տեսնել բակերում, մշակույթի տանը կամ որևէ պատի տակ հավաքված։ Երիտասարդները ևս աշխուժացել են, հաճախակի են դուրս գալիս շրջելու, խնջույքներ են կազմակերպում ձորում, որտեղից էլ ձնծաղիկներով են վերադառնում։

Կանանց տոնի կապակցությամբ շատ տղաներ էին ձոր իջել ձնծաղիկ հավաքելու, որպեսզի նվիրեն իրենց մայրերին, քույրերին, տատիկներին և աղջիկներին։ Գյուղացիների այս շրջանի մտավախությունը ցրտահարությունն է, որը սպառնում է նոր բողբոջող ծառերին։ Գարունն արդեն մտել է իր հունի մեջ, և մարդիկ սպասում են մարտ ամսվա գժություններին, քանի որ այս ամիսը շատ անկանխատեսելի է։

Ուզում եմ պատմել մեր գյուղի կանանց մտածմունքի մասին տոն օրերին: Լսելով նրանց խոսակցությունը, չես կարող անտարբեր անցնել: Հիմա կանանց մի մասը գեղեցկության սրահներում են, մի մասը տանը իրենց նվեր ստացած ծաղիկներն են ծաղկամանի մեջ դնում, իսկ մյուս մասը դրսում արևի տակ, քարին նստած մտածում է, թե պարտքերը ոնց է փակելու, երբ է դաշտի աշխատանքները սկսվելու և նման շատ այլ բաներ:

-Էս ծխելու օրենքն էլ հանեցին, էլի չպրծանք: Իմ մարդը շատ-շատ ա ծխում: Ամսեկան 60 հազարից ավել գնում ա էդ պապիրոսի վրա: Մեր գրպանը կծակե՞ր էդ փողը: Օֆ, չգիտեմ: Երեկ տղես էր զանգել (ծառայության մեջ է գտնվում Մատաղիսում), ասում եմ` ո՞նց ես, հա ասում ա՝ լավ եմ, լավ, բայց հազում էր: Երեխուս վրա իլլաջ չկար: Ես էդ զգում էի, հիվանդ էր (այդ ասելով`փորձում էր զսպել արցունքները, բայց արևի լույսը մատնում էր՝պսպղացնելով դրանք):

-Դե հիմա ոչինչ, օդ ա փոխել, ընդեղ ցուրտ էլ ա, առավոտները էդ ցրտին վազելուց ա մրսել, երևի: Կդզվի, հո տենց չի՞ մնա (փորձում էր հանգստացնել նրան հարևանուհիներից մեկը):

Փողոց մտավ առևտրականի մեքենա, որին պարտք էր նստած կանանցից մեկը: Հասավ նրանց, կանգնեց.

-Հը՞, չունե՞ս:

-Չէ, Վազգեն ջան: Մնա՝ թոշակին (մեքենան գնաց): Օֆ, էսքան տունը նստել կլինի՞: Երբ ա էս դաշտի գործերը բացվելու: Թոշակին մի հատ տենամ կարա՞մ ինձ լաթիկ առնեմ՝ դաշտի մեջ հագնելու համար, սրանք լրիվ հալից ընկել են:

-Հա, քեզ մարտի 8-ի նվեր արա (ասաց մայրս):

-Հա՜, բախտավոր ինձ: Մի տարի եմ մարտի 8-ին լավ նվեր ստացել` ոսկու կոմպլեկտ, վարկով առած էր, տարանք գրավ դրեցինք, գնաց, կորավ:

Կանանց մի մասը իր հոգսաշատ մարտի 8-ը նշում է այսպես:

Բոլորս էլ գիտենք, որ Տեառնընդառաջի տոնից հետո մեծ փոփոխություններ են տեղի ունենում մարդկանց առօրյայում։ Հունվար ամսվա թանկացումները նորից կրկնվում են այդ տոնին, և մարդիկ զինված սպասում են դրանց։ Ովքեր նշում են այդ տոնը, բացի սննդամթերքից գնում են նաև նվերներ, սպասք և այլն։ Իսկ նրանք, ովքեր չեն տոնում Տեառնընդառաջը, ստիպված հարմարվում են թանկացումներին և տուժում։ Բայց տոնից հետո դատարկ խանութներում դեռ շարունակվում են թանկացումներն այնքան, մինչև նորից լցնում են դատարկ տեղերը և զեղչերի միջոցով ապրանքների գներն իջեցնում են։ Ինչևէ, այդ շրջանը արդեն հասցրինք հաղթահարել և մուտք ենք գործում մեկ այլ շրջան։ Երկրորդ շրջանը ես անվանում եմ «փետրվարյան հեղափոխություն»։ Եվ իրոք, Ամանորից հետո սկսված ճգնաժամից գյուղում հազիվ հասցնում ենք փետրվարին դուրս գալ։ Բոլորն արդեն աշխատում են, ապահովված են ֆինանսապես։ Գյուղացիներն ընկնում են հունի մեջ ու անցնում իրենց սովորական կյանքին, մինչև հաջորդ տոներն ու հաջորդ Նոր տարին։ Հեղափոխություն է նաև դպրոցներում։ Արձակուրդից եկած աշակերտները նոր ծրագրեր են ձեռնարկում։ Մասնակցում են օլիմպիադաների, մրցույթների։ Օլիմպիադա ասացի՝ հիշեցի։ Գրականության օլիմպիադայի ժամանակ պատահական ու հաճելի հանդիպում ունեցա 17.am-ի թղթակից Կարինե Նահապետյանի հետ։ Նա կանգնած էր մուտքի մոտ և ուղեկցում էր մասնակիցներին։ Եվ ակամա հիշեցի Չարենցի ու Նալբանդյանի հանդիպումը Պետրոպավլովյան ամրոցում։ Պարզապես այս անգամ հանդիպել էին Լաուրան ու Կարինեն տասներեքերորդ դպրոցում։ Թեմայից մի փոքր շեղվեցի, բայց ամեն դեպքում, դժվար ժամանակներ ենք ապրում և պետք է մեծ ջանք գործադրենք հեղափոխությանը զուգահեռ ընթանալու համար։

Երևի մեկ շաբաթ առաջ էր։ Սովորական երեկո էր, նստած դասերն էինք անում, երբ հանկարծ «լույսերը տարան»։ Մտածեցինք, թե վթար է եղել, և այդ պատճառով են լույսերը տարել։ Բայց այդ անլույս իրավիճակը մի փոքր երկար տևեց։ Դուրս եկանք և տեսանք, որ գյուղում ընդհանրապես լույս չկա, և այնքան ձյուն էր եկել, որ գյուղը ծածկվել էր սպիտակով։ Սա այն եզակի օրերից էր, որ դասերը կիսատ թողած՝ ամբողջ տնով մոմ էինք ման գալիս։ Գտանք… Եվ մեր գտած մոմն այնքան փոքր էր, որ տասնհինգ րոպեից հետո նորից մոմի որոնումների մեջ էինք։ Այս անգամ մոմ չգտանք։ Տատիկը, հիշելով իր ապրած մութ ու ցուրտ օրերը և օգտվելով մթությունից, պատմում էր, որ իրենք մոմ չլինելու դեպքում հին վառած մոմերը հալեցնում էին, հաստ թել էին դնում մեջտեղում և նոր մոմ ստանում։ Մենք էլ որոշեցինք նույնն անել։ Իհարկե, շատ լավ չստացվեց, բայց ամեն դեպքում՝ այն լույս էր տալիս։ Այդ լույսի տակ մենք հասցրինք տնայինները գրել, իսկ չսովորած դասերն այդպես էլ մնացին չսովորած։

Երբ սեղանին այլևս գիրք ու տետր չկար, ամենքս նստեցինք մի անկյունում ու սկսեցինք խոսել։ Ես ու եղբայրս հարցեր էինք տալիս տատիկին, թե ինչ էին անում երեկոյան ժամերին, ինչպես էին հասցնում դաս կամ որևէ գործ անել։ Տատիկս առանց շտապելու պատասխանում էր բոլոր հարցերին, պատմում էր հետաքրքիր պատմություններ։ Այդ մթությունից և անգործ վիճակից բոլորիս քունն սկսեց տանել։ Պառկեցինք քնելու։

Ինչպես միշտ, բոլորը քնել էին՝ բացի ինձնից։ Սովորականի պես մտքումս վերլուծում էի օրս։ Եվ ինձ համար հասկանալի դարձավ մի պարզ բան, որ նախկինում մութ ու ցուրտ տարիների մասին պատմություններին մեր սերնդի բոլոր ներկայացուցիչները թերահավատորեն էին մոտենում։ Մեզ պետք էր ընդամենը մի այդպիսի առիթ, որպեսզի մենք էլ հասկանայինք, թե ինչ ճանապարհ են անցել մեր տատիկները, պապիկները, ծնողները և արդեն մենք։

Ձմռանն իմ գյուղը սառում է, մրսում: Փողոցները դատարկվում են, ձայները լռում: Եթե բախտդ բերի, ու ձմեռը տաք լինի, փողոցում կանգնած կարող ես լսել թռչունների ծլվլոցը, կամ երբեմն տեսնել վազվզող թափառական շների: Հակառակ դեպքում դու պիտի կամ լռության ընկերը դառնաս, կամ՝ թշնամին: Բայց, այնուամենայնիվ, երբեմն դու կլսես դռան ճռռոցը, որովհետև մարդիկ դուրս են գալիս վառելափայտ վերցնելու և ներս են մտնում: Ձմռանն այստեղ քիչ բան է պետք երջանիկ լինելու համար: Հարկավոր է միայն տեսնել ծխնելույզից ելնող ծուխը և հասկանալ, որ մարդիկ դեռ մնացել են:

Ձմռանն իմ գյուղը սառում է, մրսում: Այն նաև ամբողջանում է ձմռանը: Ձմռանը մարդիկ չեն լքում Ագարակը, այլ գալիս են նրան ջերմացնելու: Գալիս են հիշողությունների հետևից, երբեմն խենթի նման մտնում մարդկանց տներ, փորձում լրացնել կիսատ թողած զրույցները, փորձում լրացնել այն դատարկությունը, որ առաջացել է դրսում: Մինչդեռ այստեղ առանց նրանց է դատարկություն առաջացել: Կիսատ է մնացել ամեն գործ. անմշակ է մնացել այգին, ծառին է մնացել միրգը, դաշտում է մնացել խոտը: Իսկ տերը… Տերը մնացել է դրսում։

Երբեմն, երբ ինչ-որ միջոցառում է լինում գյուղում, ու նկար եմ հրապարակում սոցցանցերում, մեկնաբանություններում դրսում ապրող ագարակցիները փորձում են հիշել, թե ովքեր են նկարի միջի մարդիկ, որ մի ժամանակ իրենց հարևաններն ու ընկերներն էին: Դեմքի կնճիռներում փորձում են գտնել այն պահերը, որոնք ապրել են միասին փողոցի ամեն անկյունում:

Գյուղս հիշում է, նա ամենալավն է հիշում, թե ինչպես էին նրանք առաջ ֆուտբոլ խաղում, «թռցնում» հարևան այգու ցոգոլները, լողում գետում: Գյուղս հիշում է, թե ինչպես էին նրանք «հալամուլա» և «յոթ քար» խաղում, ինչպես էին ձմռանը սահում բլուրներից ու ինչպես էին գարնանը իրար օգնելով դնում տան հիմնաքարերն ու փորում այգին: Գյուղս հիշում է: Գյուղս դրանով է ապրում: Գյուղս դրանով է գյուղ: Ագարակցին դրանով է ագարակցի:

Բայց և այնպես, իմ գյուղն օր օրի ծաղկում է, ավելի գեղեցիկ ու բարեկարգ է դառնում: Դառնում է ավելի գրավիչ, որովհետև անգամ դրսում գտնվելով՝ ագարակցին պարտքի և պատասխանատվության զգացում ունի իր գյուղի նկատմամբ: Իսկ գյուղս ամեն երեկո ննջում է՝ հավատալով, որ վաղն ավելի լավ է լինելու:

Արդեն բոլորիս տներում հետտոնական տրամադրություն է։ Մինչև տոները հնչող բողոքներին նորերն են եկել փոխարինելու։ Բայց այս անգամ եկեք այդ բողոքներից չխոսենք, որովհետև տարին նոր է սկսվել, և համոզված եմ, այդ բողոքների մասին դեռ կհասցնենք խոսել։

Պետք է նշեմ, որ ամեն տարի յուրովի են անցնում տոները թե գյուղում, թե մեր տանը։ Ինչպես միշտ տան միջավայրը ջերմ է և տոնական։ Այդ օրերին խոհանոցի համեղ ու գրավիչ բույրերը չեն պակասում։ Միայն պակասում է ժամանակը, քանի որ հյուրերը երբեմն չափից շատ են լինում։ Գյուղում տարեցտարի   հրավառությունները շատանում են։ Իհարկե, կան այնպիսի ընտանիքներ, որոնք քաղաքում էին տոնում Ամանորը, բայց միևնույնն է, գյուղացիները այն համարում են ընտանեկան տոն և աշխատում են ամեն կերպ նշել իրենց տանը։

Ամեն տարի բոլորը ասում են, որ քիչ են ծախս անելու, բայց չգիտես ինչու, չի ստացվում։ Այդ ինչու-ն էլ ամոթն ու պատիվն է։ Ամեն դեպքում այդ օրերին թեկուզ առաջին անգամ մենք տեսնում ենք մեր վաղեմի ծանոթներին, բարեկամներին, որոնց չենք տեսել, բայց իրենց պատմելով, այնքան արկածների միջով ենք անցել միասին։ Երեկոյան ժամերին, երբ հյուր ենք գնում, կարելի է նկատել մի առանձնահատկություն։ Տարվա վերջին օրվանից մինչև տոների ավարտը բոլորի տան բակի լույսերը վառ են։ Գյուղացիները կարծում են, որ տարին պետք է վառ լույսով ճանապարհել, որ նոր եկող տարին իր հետ լույս բերի։ Սեղան գցելիս ևս մոմ են վառում, որ տան ճրագը միշտ վառ լինի։

Այդքան լեցուն ու զբաղված օրերից հետո մենք արդեն դպրոց ենք գնում, և աշակերտների միակ բողոքն այն է, որ չեն հասցրել հանգստանալ, քանի որ տոները իրենց տանը դեռ չեն ավարտվել։ Եվ իրոք, բոլորը սպասում են Հին Նոր տարվան։ Այդ օրը երեկոյան մարդիկ սեղան են գցում ու ընտանեկան շրջապատում փոքրիկ խնջույք կազմակերպում։

Մեր տանը ևս այդ օրը յուրովի է նշվում, քանի որ տատիկս ասում է, որ դա ևս մի լավ առիթ է տան անդամներին համախմբելու մի տանիքի տակ ու մի սեղանի շուրջ։