Երևի լսել եք varks.am-ի մասին, որը «Բարի գործեր» նախագծի միջոցով ծրագրեր է ֆինանսավորում։ Մի օր որոշեցինք դիմել։ Քանի որ մեր` Տավուշի մարզի Վերին Կարմիրաղբյուր գյուղի դպրոցը ընդհանուր վերանորոգման կարիք ունի, չէինք կարողանում կողմնորոշվել, թե կոնկրետ ինչի մասին կարելի է ծրագիր կազմել։ Վերջապես որոշեցինք․ դահլիճի վերանորոգում։

Ծրագիր ներկայացնելու փուլին ընդամենը 3 օր էր մնացել, շտապել էր պետք։ Դիմեցինք դպրոցի տեխնոլոգիայի ուսուցչին՝ Ավագ Մխիթարյանին, որը սիրով իր վրա վերցրեց պատասխանատվությունը։

Նախավերջին օրն էր։ Առավոտյան 11։30 սկսեցինք ու ժամը 18։00-ին, երբ բոլորն արդեն տներում՝ տաք վառարանների մոտ հանգստանում էին, ավարտեցինք։

Եվս մի քանի ծանր օրեր անցան, երբ սպասում էինք պատասխանին՝ արդյոք ծրագիրն ընտրվել է քվեարկության փուլին մասնակցելու։

Առաջին փուլը հաղթահարված էր… Անչափ ուրախ էինք, բայց դա դեռ քիչ էր։ Մեր բախտն այնքանով էր բերել, որ մեր ծրագրի քվեարկությունը 28 օր էր տևելու, այնինչ մյուսներինը՝ 30-31 օր։ Սակայն դա էլ մեզ բավականին երկար թվաց։ Պետք էր օր ու գիշեր քվեարկել, որպեսզի կարողանանք արդյունքի հասնել։

Մեր մրցակից ծրագրերը Հայաստանում բնակչությամբ երրորդ քաղաք Վանաձորից ու Ալավերդուց էին։ Սա բավականին մեծ փորձություն էր մոտ 1650 մարդ բնակչություն ունեցող մի փոքրիկ գյուղի համար։ Ցավոք, դա միակ խոչնդոտը չէր։ Շատերը, ում օգնությունն ակնկալում էինք ստանալ, հրաժարվեցին օգնել։ Նրանց մեջ կային և մարդիկ, ովքեր ինչ-որ ժամանակ գյուղն էին ներկայացնում։ Մարդիկ, ովքեր խոսում էին հայրենասիրությունից, բայց հարկ եղած պահին իրենց գյուղին չսատարեցին։ Դա էլ ինչ-որ տեղ հիասթափեցնող էր, բայց պատասխանատվությունը շատ մեծ էր, և մենք չնահանջեցինք։

Երբեմն չհաճախելով դասերի ու պարապմունքների, երբեմն մի կողմ դնելով նույնիսկ հիվանդ լինելու փաստը՝ մենք՝ աշակերտներս, շրջում էինք համայնքի գյուղերով ու քաղաքներով, այցելում զորամասեր ու գործարաններ, զանգահարում հեռու-մոտիկ ծանոթների ու բարեկամների՝ այդպիսով փորձելով պահպանել գոնե երրորդ հորիզոնականը։

Վերջին 24 ժամերը կարծես չէին անցնում։ Այդ օրը նույնիսկ համացանցն էր մեր դեմ դուրս եկել։

Վերջապես, մեզ րոպեներ էին բաժանում հաղթանակից։ Սկսեցինք հետհաշվարկը։ Ու հաղթեցի՜նք… Այո, հենց առաջին հորիզոնականով։ Նույնիսկ դժվար է պատկերացնել, բայց մենք կարողացանք։ Հաջորդեցին բացականչություններն ու ուրախության արցունքները։

Սա մեծ հաղթանակ էր։ Կառուցվելուց 30 տարի հետո առաջին անգամ, թեկուզ ոչ ամբողջությամբ, դպրոցս կվերանորոգվի։

Հրաչիկ պապը մեր գյուղի ազատամարտիկներից է: Պատմում է, որ երբ սկսվեց ադրբեջանա-հայկական պատերազմը, 1992 թվականն էր, լուրը հասավ ժողովրդին, որ պետք է լքեն գյուղը` Տավուշի մարզի Բարեկամավան գյուղը: Կանանց և երեխաներին հանեցին, գյուղում մնացին տղամարդիկ: Սկսեցին գյուղը գնդակոծել «գրադ» կայանից:

Այդ ժամանակ գյուղը զենք չի ունեցել, մի քանի որսորդական հրացան էր, պաշտպանվում էին բահերով, եղաններով և անգամ քարերով: Ոմանք վիրավորվեցին, ունեցանք բազմաթիվ վիրավորներ, բազմաթիվ զոհեր: Գյուղը շրջապատված էր անգամ դեսանտներով:

-Օմոնը մտավ Հացուտի պոստը, որը նոր էր կառուցվել, անփորձ, անմեղ մարդիկ էին, Օմոնը ջարդեց նրանց, մեծ զոհեր տվինք, անգամ սահմանապահ շանը՝ Գռաֆին խփեցին,- պատմում է Հրաչիկ պապը:

-Հետո մտան մի ծեր մարդ ու կնոջ տուն, ամուսնուն տարան, կնոջ վիզն էլ կտրեցին և դաժանաբար սպանեցին:

Հրաչիկ պապը ցավով է պատմում և հիշում այն ժամանակվա դեպքերը:

Պատմում է, որ շատ անգամ հիշելիս նստում է և մանկան նման հեկեկում: Կորցրեց ընկերներին, հարազատներին, և անգամ հույսը չնչին էր, որ կփրկվի ինքը: Բազում գնդակներ է իր վրա վերցրել մեր գյուղը` Բարեկամավանը, և սահմանում ապրող ամեն մի ծեր, որ եղել է այդ տարիներին գյուղում, անգամ չի ուզում պատմել և վերհիշել ցավը: Անգամ վտանգված էին ճանապարհները, պատմում է, որ թաքնվում էին ճանապարհներին և հարձակվում մեքենաների վրա, գերի վերցնում կամ էլ տեղում վառում մեքենայի մեջի մարդկանց և հեռանում:

-է՜հ, որը պատմեմ և որը թողնեմ,- Հրաչիկ պապը պատմում է ցավը՝ արցունքն աչքերին: -Ես արդեն ծերացել եմ ու իմ սերունդներին եմ տալիս իմ զենքը, թող լինեն համարձակ, անկոտրում, երբեք թշնամու գնդակից չվախենան և չփախչեն, եղեք հպարտ, որ բարեկամավանցի եք, ամեն մեկս մեր ուժի չափով պահենք մեր հողը, իսկ մնացած հողերն էլ դեռ պիտի վերադարձնենք: Մեր գյուղը սահմանապահ է, կից ադրբեջանական սահմանին, եկողներն էլ կասեն, թե էս փոսի մեջ ո՞նց են ապրում:

Գիտե՞ք՝ կան բաներ, որոնք անկախ ամեն ինչից՝ պահել է պետք, ու կան նաև հաղթանակներ, որոնք մարդուն ուժեղ են դարձնում և հպարտ:

 Գյուղացիները իրենց փողոցում կատարվող իրադարձությունները երբեք բաց չեն թողնում: Տղամարդկանց շրջանում հատկապես մեծ իրարանցում է առաջանում, երբ հարևաններից մեկի մեքենան փչանում է, հատկապես, երբ մեքենան վերջերս են գնել ու նոր մոդելի է: Բոլորը իրենց պարտքն են համարում հավաքվել ու կանգնել մեքենայի կողքին: Անգամ Արթուրը, որ ամբողջ կյանքում տրակտոր է վարել, խոր ու մտածկոտ հայացքով նայում է շարժիչին, «ապե»-ներով հագեցած խառը ու տարօրինակ նախադասություններ ասում ու նեղանում, որ իրեն չեն հասկանում: Ընդհանրապես, բոլորն էլ գալիս ու լուրջ հայացքով նայում են, սկզբում փորձում են առաջինը լուծումը գտնել ու հասկանալ, թե ի՞նչն է խնդիրը, բայց կամաց-կամաց սկսում են ուրիշ խոսակցություններով տարվել` մեքենային ու տիրոջը թողնելով մենակ:

Առհասարակ, ձմռան ցուրտ օրերից բացի` փողոցի անկյուններից մեկում միշտ տղամարդիկ են հավաքված, ու միշտ հեռվից մեկը` բարձր խոսելով ու գոռալով քննարկմանը մասնակցելով, ուշացած մոտենում է: Տղամարդիկ հարևանություն են անում փողոցում, կանայք` սուրճի սեղանի շուրջ կամ տան դռան դիմաց, երբ հարևանին տուն են ճանապարհում: Տղամարդիկ հարևանություն են անում մի կապոց խոտ ու բահ փոխանակելով, կանայք` շաքարավազ ու մերան: Տղամարդիկ վիճում են ու երեկոյան կովերին դաշտից տուն բերելիս բարձր ծիծաղում, կանայք վիճում են հավիտյանս հավիտենից: Հավաքված տղամարդիկ խոսում են ու երբեմն լսում իրար, կանայք միայն խոսում են։

Մեր փողոցում ամեն օր լուրջ հարցեր են լուծվում, որովհետև Հրաչը երկրի կառավարման լավագույն ծրագրերն ունի, միայն թե հավես չունի դրանք գրելու, ներկայացնելու. ինքը զբաղված է, հողը պիտի մշակի: Վրեժը Ռուսաստանի հետ հարաբերությունները կարգավորել հաստատ կարող է, բայց դե «զահլա չկա»` քաշքշուկների մեջ ընկնելու: Անուշը բավարարվում է միայն գյուղատնտեսական հարցերը քննարկելով, թե չէ` ամբողջ երկրի հոգսը մի քիչ շատ է իր ծերացած ուսերի համար։

Մեծ հարցերից իջնելով փոքր գյուղ՝ կանայք սկսում են ապրել բոլորի փոխարեն՝ եթե ես լինեի Գոհարի տեղը, տղային էդ աղջկա հետ չէի ամուսնացնի, ախր, դա հարսի փռած լվա՞ցք ա, ես բա էդպես կանեի՞։ Սուրճի բաժակները դատարկվում են մեկ օրվա հավաքված թեմաների հետ. բոլորի կյանքը քննարկված ու դատապարտված է, ճիշտն ու սխալը՝ որոշված, մնաց միայն փողոցի երկու երիտասարդների նոր-նոր սկսվող սերը բացահայտել, բայց սուրճն արդեն վերջացել է, ճաշն էլ վաղուց գազօջախին եռում է։

Գյուղում կանայք իրենց տղաներին հարսնացու են ընտրում ըստ աղջիկների` լավ եփել-թափելու, գործ անելու մակարդակի` բացի, ինչպես հասկացաք, Գոհարից: Գյուղում ապրող աղջիկները բակ ավլել, լվացք փռել ու եփել-թափել պիտի կարողանան, բայց ավելի լավ է` միայն եփել, իսկ եթե կենցաղային գործերը հիանալի անելուց բացի նաև հող մշակել կարողանան, այ դա իսկական երազանքների հարս է: Ո՞ւմ է հետաքրքիր աղջիկների սովորածը, կարդացածը, հավանած գրքերն ու սիրած ֆիլմերը: Գյուղի կանայք հիմնականում գործ անողներին են սիրում, որովհետև ոչինչ, որ իրենց հարսի հետ երկու բառ փոխանակելն անհնար է, ոչինչ, որ հարսի համար երեխա դաստիարակելն անհնար է, կարևորը առավոտյան 9-ին արդեն բակը մաքուր, ճաշը պատրաստ ու փոշիները սրբված լինեն: Բայց շատ մի մտածեք, ինչ էլ անեք, մեկ է` հարևանի հարսը, դե գիտեք, միշտ էլ լավն է:

Տղամարդիկ հարևանություն են անում Ամանորից Ամանոր` խոպանից վերադառնալիս, կանայք` տղամարդկանց սպասելով: Գյուղում տղամարդիկ իսկական հարևանություն անել գիտեն, կանայք էլ:

-Բարև, Բորո ձյաձա, ազատ ե՞ս` ինձ մեր գյուղ տանես:

-Հա, Աննա ջան, արի գնանք, համ էլ մերոնց կտեսնեմ:

Մեր գյուղ` Բարեկամավան չհասած, Բորո ձյաձան պատմեց մի պատմություն, որը շատ հուզեց ինձ և հիշողությանս մեջ մնաց առ այսօր:

-Է՜, էս էլ մեր գյուղը, կարծես հանգած թորոն լինի…

-Թորոն, ի՞նչ է թորոնը,- հարցրեցի ես:

-Է՜, Աննա, թորոնը չգիտե՞ս ինչ ա.:

-Չէ, Բորո ձյաձա, առաջին անգամ եմ լսում «թորոն»:
-Թոնորը գիտես, չէ՞:

-Հա:

-Թորոնը նույն թոնիրն ա: Ուղղակի հին ժամանակներում ասում էին թորոն: Խորնանց տախտը գիտե՞ս, չէ: Գալիս էինք գյուղի ջահելներով էդտեղից նայում վառվող թոնորին՝ մեր գյուղին: Էն ժամանակ գյուղի բնակչությունն էնքան շատ էր, որ գյուղը նման էր թորոնի:

Հասնում էինք գյուղ արդեն, գյուղի ոլորաններն էինք իջնում: Ես նայեցի գյուղին, մի քանի ծխացող տան և խորը շունչ քաշեցի:

Եվ այո, եղել է ժամանակ, որ այս հանգած թորոնում եղել է այնքան մարդ, որ գյուղը նմանեցրել են այրվող թորոնի, իսկ հիմա այդ նույն մարդիկ արտերկրում են, գնում են, բոլորը գնացին… Գնացին իրենց երեխաներին թշնամու գնդակից պաշտպանելու, որոշ մասն էլ գնաց աշխատանք չունենալու պատճառով: Գյուղում մնացին մեծամասնություն կազմող ծերերը:

Հանգավ մեր թորոնը, մնաց մի քանի փոքրիկ վառվող պեծ, որն էլ քիչ – քիչ կմարի: Եվ ինձ պես, մնացած գյուղացիներն էլ, ցավով են նայում մեր թորոնին, բայց ի՞նչ արած, «Հանգած թորոնում հաց չեն թխում»: