Դասարանական էքսկուրսիաներ բոլորս էլ գնացել ենք: Դրանք ուսումնական ծանր տարվա ընթացքում, դպրոցական հոգսերից հանգստանալու հիանալի միջոց են: Ասում են` մարդու հետ մինչև ճանապարհ չգնաս, չես իմանա, թե ինչպիսին է նա: Այդ առումով էքսկուրսիաները մեզ լավ հնարավորություն են տալիս մեր ընկերներին ու համադասարանցիներին ավելի լավ ճանաչելու:

Կան արտահայտություններ, որ արվում են էքսկուրսիաներից առաջ ու դրանց ընթացքում, այդ արտահայտությունների գործածումը արդեն ավանդույթ է դարձել, համենայն դեպս մեր դասարանում: Օրինակ`«Ես եմ պատուհանի մոտ նստելու», «Վարորդին ասեք` երգի ձայնը բարձացնի» և այլն:

Գոյություն ունեն նաև չգրված օրենքներ էքսկուրսիաների համար`
Օրենք համար 1. Ավտոբուսի հետևում միշտ ավելի ուրախ է անցնում, քան առջևում:
2. Միշտ մեկը ճանապարհին իրեն վատ է զգում, ու իր պատճառով մեքենան կանգնեցնում են:
3. Վարորդի երգերը սովորաբար երեխաների ճաշակով չեն:
4. Միշտ կա մեկը, ով ամբողջ ընթացքում թթված նստում է ու բոլորի տրամադրությունը փչացնում:
5. Կա մեկը, որի աչքերը բոլոր դասարանական նկարներում փակ են:
6. Ուտելիքը միշտ ավելանում է:
7. Բոլորն սկսում են ակտիվանալ էքսկուրսիայի միայն վերջում:
Եվ այսպես շարունակ:
Դասարանական էքսկուրսիաները դպրոցականների կյանքի կարևոր ու անմոռանալի պահերից են: Տարիներ անց կարոտով ենք հիշելու դրանք ու մեր խենթությունները: Առաջ էքսկուրսիաները մեզ համար միայն ընկերների հետ ժամանակ անցկացնելու միջոց էին, դե…հիմա էլ, բայց դրանք հիմա մեծամասամբ կրում են ուսումնաճանաչողական բնույթ:
Արդեն 10-րդ դասարան եմ, ավարտելուն մնացել է երեք տարուց էլ քիչ ժամանակ, որը չեմ էլ հասկանալու ինչպես է անցնելու, և հիմա նոր սկսել եմ գնահատել դպրոցական տարիներիս քաղցրությունը, իսկ ավարտելու մասին բոլոր մտածմունքները իմ մեջ ինչ որ տխուր զգացում են առաջացնում:
Դպրոցը կավարտվի, մեր հուշերում կմնան միայն մեր խենթությունները, լավագույն ընկերները ու էքսկուրսիաների անմոռանալի պահերը:

Մի օր նստեցի չորրորդ համարի գազել: Վարորդի հետևի նստարանին նստած էին երկու կին և մեկ երեխա: Ճանապարհին կանայք հաճախ էին խոսում երեխայի հետ և տալիս նրա անունը: Նրա անունը Դավիթ էր: Պարզվեց, որ վարորդի թոռնիկի անունը նույնպես Դավիթ է: Նա թեքվեց ու սկսեց խոսել երեխայի հետ:

-Անունդ Դավի՞թ է:

-Հա:

-Իմ թոռնիկի անունն էլ է Դավիթ: Քանի՞ տարեկան ես:

-Հինգ:

-Կոնֆետ կուզե՞ս:

-Հա:

Վարորդը հանեց մի կոնֆետ և տվեց երեխային:

Քիչ անց ամենահետևի նստարանից լսվեց երեխայի ձայն:

-Այս կոնֆետը փոխանցեք այն երեխային,- ասաց վարորդը:

-Բայց այստեղ երկու երեխա կա,- լսվեց հետևից:

Վարորդը մեկ կոնֆետ էլ տվեց: Հետո Դավիթին առաջարկեց սուրճ, բայց Դավիթը հրաժարվեց: Այս դեպքից հետո տրամադրությունս բարձրացավ: Շատ լավ է, որ մենք ունենք այսպիսի վարորդներ: Նախընտրում եմ երթևեկել կամ քաղաքային երթուղայիններով կամ ավտոբուսներով, բայց երբ տեսնեմ հենց այս գազելը, անպայման նստելու եմ:

Սկսենք նրանից, որ 16 տարեկանում հասակս 185-ից ավելի է։ Շատերի երազանքն է լինել բարձրահասակ, իսկ ոմանց համար սովորական բան։ Մի քանի դրական կողմեր ասեմ։ Կարող ես առանց աթոռին բարձրանալու փոխել լուսամփոփի լամպը, բարձր տեղերից վերցնել իրեր, կորցնել մարդկանց ամբոխի մեջ համարյա անհնար է։ Եվ վերջում, «վերևում» օդը «զով» է։

Քանի որ դրականները նշեցի, անհնարին է չխոսել բացասականների մասին։ Ասեմ ձեզ, հաճախ տառապում ես գլխացավով: Կհարցնես` ինչու, ասեմ.

-Էղ անդեր դռների ռամկեկը ըմբես ցածր կսարքեն, օր քիչ մե անուշադիր էղար, վերջ, գլխացավը պատրաստ է։

Հասանք ամենազզվելիին: Ճանճի համար նախատեսված սոսնձոտ ժապավենները, որ Ամասիայում կհանդիպես շատ առաստաղներից կախված, ամեն անգամ տակով անցնելիս մազերիս է կպնում։

Չնայած այս բոլոր բացասական և դրական կողմերին, ես շատ ուրախ եմ, որ բարձրահասակ եմ։ Գնահատեք այն, ինչ ունեք։

Սեպտեմբեր 1, ոմանց համար ուղղակի դպրոց գնալու և տանջանքները սկսելու սկիզբ, իսկ ինձ համար այս տարին յուրահատուկ էր: Ինչո՞ւ, ասեմ, քանի որ առաջին անգամ եմ մտնելու դպրոց: Չէ՛ չէ՛ սխալ հասկացաք, առաջին անգամ ավագ դպրոց եմ գնալու: Ովքեր անցել են այդ փուլով վստահ եմ, որ ինձ հասկանում են:

Բուռն սպասումների հետ մեկտեղ ինձ համար շատ կարևոր օրը ես հիվանդ էի:

-Օ՜, ինչպիսի դժբախտություն:

Ինչևէ համառեցի ու գնացի դպրոց: Է՜, եթե իմանայի, որ դպրոց հասնելուց 10 րոպե հետո տուն եմ գալու, հաստատ չէի գնա:

Մի խոսքով, սեպտեմբերի մեկս անցկացրի տանը ջերմության և հարբուխի հետ միասին: Հաջորդ օրը մի լավ բարկացա ինձ վրա. «Էսպես չեղավ: Եթե նայես հիվանդ լինելուն, դասի հաստատ չես գնա: Շուտ վեր կա՛ց, տրամադրվիր ու գնա, անգամ դասարանի երեխեքին չես տեսել, չի կարելի, չէ՞»:

Հա, մի զարմացեք, ես շատ եմ ինձ հետ խոսում ու շատ եմ բարկանում, երբ ծուլությունն է խոսում իմ մեջ: Վեր կացա ու գնացի: Անհանգիստ էի, ողջ ճանապարհին` մտքերի մեջ: Բայց դասարան մտնելուն պես կարծես ուրիշ մարդ դարձա: Ով լիներ իմ փոխարեն, չէր դառնա, երբ դուռը բացում ես, ու քեզ է դիմավորում ժպիտով զարդարված մի աղջիկ: Նելլի` մեր դասրանի էներգիան, ով լարված սպասում է պահի հասունացմանը, որ «հարամի» ու իր կարծիքը, թեկուզ սխալ, բայց առաջ տանի:

Իսկ հիմա ամենակարևորը պատմեմ: Պարզվեց, որ իմ ամենասիրելի ուսուցչուհին` ընկեր Դոլինյանը, Նելլիի հորաքույրն է, այժմ նաև մեր:

-Երեխեք, ի՞նչ ժամ ա սրանից հետո:

-Հորաքույր ա, այսինքն, գրականություն կամ հայոց լեզու:

Այս երկխոսությունը ամեն օր պարտադիր հնչողներից է մեր դասարանում:

Չեմ կարող չպատմել նաև մեր դասղեկից` ընկեր Հայրապետյանից: Էներգիա՞, դա մեղմ է ասված, տրամադրության մի ողջ աշխարհ:

Ուզում եմ խոստովանել, որ մինչ դասերի սկսվելը, իմ վառ երևակայությունը, ինչքան ինձ թույլ էր տվել, փորձել էր պատկերացնել դասընկերներիս, դասղեկիս, բայց ոչ այսքան լավ, ինչպիսին հիմա է և կլինի միշտ: Անգամ ծիծաղում եմ ինձ վրա այդքան անհանգստանալու և մտահոգվելու համար: Ճիշտ է, շատ եմ կարոտում նախկին դպրոցս, բայց ավագ դպրոցը լրիվ ուրիշ իրականություն է, որտեղ մենք մեզ արդեն մեծ ենք պատկերացնում և մի փոքր լրջանում ենք, սկսում ենք ավելի հասուն ու ճիշտ մտածել, իսկ հրաշալի ուսուցիչների խորհուրդները պարզապես ճիշտ ուղեցույց են մեր դժվար ճանապարհին:

Հ. Գ. Ավագ դպրոցում հորաքույր էլ ունեցա:

Երբ բոլորիս, ինչո՞ւ չէ՝ նաև իմ ներկայությամբ խոսում են ինժեներների, ծրագրավորողների, ֆիզիկ-մաթեմատիկոսների ու նման այլ մասնագիտությունների տեր մարդկանց մասին (շատերը, սրանք լսելով, ուզում են գլուխներն առնել, փախչել, որովհետև հիշում են իրենց մաթեմատիկայի ու ֆիզիկայի դասերը, թեորեմների ու օրենքների վրա գլուխ ջարդելն ու էլի արդյունքի չհասնելը), միանգամից ենթագիտակցության խորքերից դուրս է ցատկում գրքերի ու համակարգիչների մեջ թաղված, ամբողջ օրերով աշխատասենյակում փակված, դեմքի անկենդան արտահայտությամբ մի մարդու կերպար, որի ոչ մի ասած խոսքը թվում է, թե չենք հասկանալու։ Անկեղծանամ. փոքր տարիքում ես հենց այսպիսի պատկերացում ունեի:

Գիտե՞ք, վերոնշյալ մարդիկ էլ մեր նման ունեն երազանքներ, զգացմունքներ, նախասիրություններ, ու դրանք կարող են բնավ էլ կապված չլինել քիչ առաջ նշածս «գլուխ առնել – փախնելու» բաների հետ։ Իրենք էլ կարող են լինել ռոմանտիկ, երբեմն՝ շատ ավելի, քան մենք, դուք։ Իրենց սենյակի պատերն էլ կարող են ներկված լինել «աղջկական» վառ գույներով, մահճակալի վրա կարող է Թեդի դրված լինել, սեղանին էլ՝ ինքնուրույն պատրաստած սիրուն բաներ, իրենք էլ կարող են լինել արվեստասեր։

Տեսնես՝ քանի՞ հոգի հավատաց։ Բայց հավատացեք, ճիշտ եմ ասում, համենայն դեպս՝ որպես ապացույց իմ օրինակն ունեմ աչքիս առաջ։ Ես էլ եմ ստանում տեխնիկական կրթություն, երբեք չեմ բողոքել էն «վախենալու» առարկաներից, խնդիր լուծելն էլ շատ լավ է ստացվել, բայց ամբողջ կյանքումս երազել եմ արվեստի հետ կապված մարդ լինել։ Բառերով նկարագրելու չի, թե ինչքան եմ ուզեցել երգել թեկուզ մի երգ, նվագել որևէ երաժշտական գործիքի վրա. դաշնամուր, ջութակ, քանոն, լա՜վ, գոնե դհոլ… Երևի ամբողջ հոգով ուզելն էլ դա է. միշտ թվացել է, թե ահա հոգիս մեջիցս դուրս կգա ներքին մեծ ձգտումից։ Ծնողներս երկուսն էլ երաժշտական կրթություն ունեն. մայրս դաշնամուր է նվագում, հայրս՝ ջութակ, դաշնամուր ու էլի չգիտեմ ինչեր։ Երկուսն էլ իրենց կամքին հակառակ են գնացել երաժշտական դպրոց, դրա համար էլ ինձ ու քրոջս երաժշտական կրթության չեն տվել։ Երկուսն էլ լավ երաժշտական լսողություն ունեն, քիչ-միչ էլ երգում են։ Մեր տանն ունեցել ենք ջութակ, ակորդեոն, դհոլ, ԵՐԿՈՒ դաշնամուր, բայց ոչ մեկով նվագել չեմ իմացել, միայն կարողացել եմ տխրախառն հիանալ գործիքներով։ Միշտ ասել եմ. «Թող ես փոքր ժամանակ չուզեի նվագել, թող չեմուչում անեի, բայց ստիպեի՛ք, հիմա գոնե մի բան նվագել կիմանայի, մեջներիդ ամենաանտաղանդը ես չէի լինի, կմեծանայի, ձեզ էլ շնորհակալություն կասեի»։

Դեռ փոքր հասակից ուղեղումս տպվել է Բեթհովենի «Für Elise»-ի նվագը մայրիկիս կատարմամբ, որ իմ ամենա-ամենասիրածն է։ Մինչև հիմա էլ երազում եմ այն նվագել այնպես, ինչպես մայրս։ Լինում են, չէ՞, հեքիաթներ, որ երեխա ժամանակ շատ ենք հավանում ու ամեն անգամ քնելուց առաջ խնդրում ենք հենց դա պատմել։ Լինում են… Սա էլ իմ հեքիաթն էր, որ խնդրում էի մայրս նվագեր անընդհատ, որ չդադարեցներ։

Մեծացա, էլի բան չփոխվեց։ Երեկ նորից, մի քանի տարվա ընդմիջումից հետո, նույն երգը «պատվիրեցի»։ Երաժշտությունից բան չեմ հասկանում, երևի ակորդը, նոտան ու օկտավան, բեմոլն ու դիեզը իրարից չեմ տարբերում, չեմ էլ հասկանում՝ Բեթհովենն ինչ է ուզեցել երաժշտությամբ փոխանցել, բայց նվագը լսելիս երեկ զգացի, որ մեջս ոնց որ մի բան հալվեց, փորումս թիթեռնիկներ թռվռացին, հուզվեցի։ Ինքս ինձ հետ պայմանագիր կնքեցի, որ ամեն գնով սովորելու եմ նվագել, գոնե միայն այս մեկը։ Այսօր առավոտյան առաջին անգամ նվագեցի դաշնամուրով։ Նվագեցի Բեթհովենի «Für Elise»-ը… Բայց առայժմ միայն աջ ձեռքով։

Մի քանի ժամ եմ տանջվել, որ երբեք-երբեք չնվագած մատներս հարմարացնեմ դաշնամուրի ստեղների վրա ու մի մատով չնվագեմ։ Տանջանքներիս թեժ պահին մեկ էլ հայրս թե.

-Ազիզ ջան, իսկ արժի՞, որ դրա վրա ժամանակ ծախսես։ Ավելի լավ չի՞ մասնագիտական ուղղությամբ պարապես։

Բան չպատասխանեցի, նորից անցա տանջանքներիս։ Ախր, «տանջանք» բառն էլ տեղին չի է՜, դա ուղղակի … Քա՛ղցր տանջանք էր։ Մի քիչ սովորեցի թե չէ, զանգեցի մայրիկիս (աշխատանքի էր).

-Մամ, մի հատ լսի։

Մոտեցրել էի հեռախոսը դաշնամուրին ու նվագո՜ւմ էի։

-Էդ դո՞ւ ես նվագում, կյանք ջան։

-Հա՜, բա էլ ո՞վ։

Գնացի տատիկիս տուն.

-Տա՜տ, նվագել եմ սովորել։

Չգիտեմ՝ ոնց նկարագրեմ, որ պատկերացնեք իրար խառնված ոգևորությունս, ուրախությունս ու խանդավառությունս։ Ներսումս տիրող հաճելի անհանգստությունը հասկացա՞ք։ Դեմս դուրս եկած ամեն մեկին ուզում եմ հրավիրել նվագելս լսելու։ Ա՜հ, երևի գժվել եմ կամ էլ շատ շուտով կգժվեմ։

Աբովյանական ոճով ասված՝ տասնութ տարվա անկատար երազանքս էսօր կատարվեց։

Դեռ փոքր ժամանակից սիրել եմ դրսում քայլելուց անջատվել այս աշխարհից ու հիանալով քաղաքիս` Ջերմուկի բնությամբ, սկսել երգել: Մի անգամ եղբորս հետ քայլելուց էլի սկսել էի երգել, երբ ասաց, որ ուշադրություն դարձնեմ մեր բակի տաղավարում նստած տատիկներին: Տաղավարի տատիկները ուշադիր նայում էին ինձ: Մեկը ժպտում էր, մյուսը ինչ-որ բան էր քչփչում մյուսի ականջին… Հենց այդ օրվանից էլ սկսեցի ուշադրություն դարձնել մեր բակի տաղավարում նստած տատիկներին:

Համոզված եմ, որ բոլոր բակերում էլ բամբասող կանայք ու տատիկներ կան, ովքեր տեղյակ են, թե ով ուր գնաց, ինչու գնաց ու ում հետ, բայց մեր բակի տատիկները ուրիշ են. մի տեսակ, չգիտեմ, ժպտերես ու ջերմությամբ լի են: Եթե բակով անցնելիս հանկարծ չբարևես նրանց, համոզված եղիր, որ կսկսեն
քննարկումներ անցկացնել այս հերթականությամբ.
1. Էս ո՞ւմ թոռն ա:
2. Ո՞ւր էր գնում:
3. Ինչի՞ էր գնում:
4. Ինչո՞ւ մեզ բարև չտվեց:
Չնայած, մեկ է, այս քննարկումը միշտ էլ կա, եթե իհարկե, այդ պահին ուրիշի մասին չեն խոսում, ու եթե բարև ես տալիս, վերջին կետը փոխարինվում է այս արտահայտությամբ. «Ինչ էլ լավ աղջիկ է: Ամեն անգամ անցնելիս բարև է տալիս, երևում է, որ ծնողները ճիշտ են դաստիարակել»:
Մեր բակի սպիտակ տաղավարը հին էր, ու կարելի է ասել, արդեն ժանգոտել էր, երբ բակում կանգնեցվեց նոր ու ավելի գեղեցիկ կապույտ տաղավարը: Դրանից հետո տատիկները միշտ հավաքվում են այնտեղ ու սկսում իրենց «աշխատանքը»: Իսկ այս հինը, իմ կարծիքով, հենց նրանց բացակայությունից էր, որ ավելի արագ էր սկսել ժանգոտել, բայց դե մենք էլ դա նկատեցինք ու սկսեցինք վերանորոգման աշխատանքները: Մեկ շաբաթ հետո տաղավարը նորից դարձավ առաջվա նման հյուրընկալ, բայց այս անգամ այստեղ
ավելի շատ հյուրընկալում էին երեխաները: Մենք գնում ու նստում ենք այնտեղ, խաղում տարբեր խաղեր, կամ էլ ուղղակի զրուցում միմյանց հետ: Ու հենց այս տաղավարն էլ, ինչպես տատիկների համար կապույտ տաղավարը, մեզ համար դարձել է երկրորդ տուն ու լավ ժամանակ անցկացնելու համար հիանալի վայր… Ամռանը ու աշնան մի քանի շաբաթը, երբ դեռ ցրտերը չեն ընկել, առավոտյան ժամը իննից մինչ ժամը վեցը կապույտ տաղավարում նստած են մեր բակի տատիկները, իսկ արդեն ժամը հինգից մինչ ուշ գիշեր սպիտակ տաղավարում է հանգրվանում մեր բակի երիտասարդությունը: