Լուսանկարը՝ Լաուրա Գրիգորյանի

Շատերը ցանկանում են նմանվել դերասաններին, պարողներին և այլ հայտնի դեմքերի: Ես էլ մի ժամանակ  ցանկանում էի նմանվել Տաեռա Բենքսին, որովհետև նա մինչև մոդել դառնալը շատ փորձություններ էր հաղթահարել, դիմակայել էր կյանքի դժվարություններին և հասել իր երազանքին: Կար ժամանակ, երբ ուզում էի նմանվել «Մուսա լեռան 40 օրը» գրքի գլխավոր հերոսին` Գաբրիել Բագրատյանին: Նրա համար, որ շատ խելացի էր և կարողացավ միավորել հավատը կորցրած ժողովրդին և նրանց մեջ սերմանել հաղթանակի ոգին: Բայց հիմա ուզում եմ նմանվել մայրիկիս՝ Լազային: Նա շատ խելացի, համբերատար կին է: Գիտի ինչպես լեզու գտնել ցանկացած մարդու հետ, ցանկացած վայրում և ցանկացած պարագայում: Դա երևի իր մասնագիտությունից է, նա նոտար է: Նաև ուզում եմ նմանվել հայրիկիս՝ Մինասին: Նա իմ մեջ սերմանել է հաղթանակի ոգին, որ պարտության դեպքում պետք չէ հուսահատվել և հարկավոր է ավելի շատ աշխատել` նպատակին հասնելու համար: Նրան նայելով հասկանում եմ, որ պետք է հայրենիքիս պատմությունը լավ իմանամ, որ ազգիս պիտանի մարդ դառնամ:

Լուսանկարը՝ Լիանա Աբրահամյանի

Մեր գյուղն այժմ կոչվում է Վերնաշեն: Իր հիմնադրման ժամանակից մինչև 18-րդ դարի կեսերը կոչվել է Սարկողովք կամ Սրկղունք: 12-15-րդ դարերում հանդիսացել է Պռոշյան իշխանների ամառանոցը: Կոչվել է նաև Բաշքենդ: Իսկ 1940 թվից կրում է ներկայիս անունը: Մեր գյուղը մտնում է Եղեգնաձորի շրջանի մեջ, որը Ազիզբեկովի շրջանի հետ զբաղեցնում է Վայոց ձորի տարածքը: Այստեղ բնակվել են շատ հին ժամանակներից: Վերնաշենը շատ հարուստ է եկեղեցիներով, մատուռներով, կամուրջներով, խաչքարերով: Վերնաշենում են գտնվում Թանարի, Սպիտակավոր Աստվածածնի, Արկազի սուրբ Խաչ վանքերը, գյուղի մեջ գտնվող սուրբ Հակոբի եկեղեցին, Բոլորաբերդ (այժմ Պռոշաբերդ) ամրոցը, բազմաթիվ խաչքարեր և մատուռներ:

Հին գյուղը տեղակայված է եղել եկեղեցու շրջակայքում, թիկնած սարին` այդ պատճառով էլ գյուղը կոչվել է Սարակողովք՝ իրար կիպ կպած տներով, այնպես, որ վտանգի դեպքում պաշտպանությունը լինի հուսալի: Եվ հենց այդ ժամանակաշրջանում հինգ հարյուր ընտանիք է վերագաղթել նաև Վայոց ձոր` իրենց նախնիների ծննդավայր, և մեր գյուղը նոր շունչ է առել: Այստեղ բնակություն են հաստատել նաև Պարսկաստանի Սալմաստ գավառից վերագաղթած յոթ ընտանիք: Ի՞նչ իմանաս, գուցե այդ ընտանիքների նախնիները եղել են հենց Վայոց ձորի այս անկյունում և հենց այդ ժառանգական բնազդն է նրանց մղել դեպի Վերնաշեն գյուղը: Վերնաշեն գյուղի հիմնադիրներն են եղել Բաղդասարը, Մուրադը, Կարապետը, Մարգարը, ով արտահայտված սևուկության պատճառով կոչվել է Ղարամելիք, հենց ինքն էլ եղել ` գյուղի մելիքը:  Այդ մասին բազմիցս լսել եմ պապիցս, գյուղի տարեց մարդկանցից: Վերջին անգամ այդ մասին վկայություն է տվել երրորդ սերնդի ներկայացուցիչ ութսունվեցամյա Ռուբեն Բաղդասարյանը: Պապս բազմիցս պատմել է, որ Բաղսոյի «յալը» ամբողջությամբ պատված է եղել խնձորենու և այլ ծառերի խիտ անտառով: Վառելիքի ծառը ժողովուրդը կտրում էր և գլորելով իջեցնում գետակի ափը: Նաև ավելացնում էր, որ գետակի հովիտը ևս պատված էր խնձորի և ընկուզենու այնքան խիտ անտառով, որ արևի մայր մտնելուց հետո երեխաները սարսափում էին անտառ մտնել: Լուսնյակի լույսն էլ գետին չէր հասնում:  Այնքան շատ խնձոր էր լինում, որ մի մասը տալիս էին անասուններին, իսկ ընկույզը մեկ առ մեկ հավաքել չկար. ցախավելներով կավլեին ու կտանեին ըստ պահանջի: Այսպիսով, ըստ ավանդության, մեր գյուղը վերաշինողները եղել են յոթ վերագաղթած ընտանիքները, որոնց նախնիները Շահ Աբասի կողմից բռնագաղթել էին Պարսկաստանի Սալմաստ, Խոյ գավառներ: Մեր նախնիներից փոխանցված այս պատմությունը հավաստի է թվում:

Մալիշկա

Եթե ուզում ես իմանաս, թե Հայաստանում ինչ կա,

Խորհուրդ կտամ  քեզ անպայման դու գաս Մալիշկա:

Էստեղ ապրում են հասարակ մարդիկ գյուղացի,

Հենց դրա համար էլ ասում եմ քեզ` համեցի…

Մեր բարբառը շատ լավն ա, ով ինչ ուզում ա` ասի:

Մեր խոսքը լսելով` կընկնես դու հավեսի:

Մեր մաքուր պարզ հոգին չարն ու վատը կանտեսի,

Ու թող աշխարհը նայի մեզ, աշխարհը մեզ լսի:

Կրկներգ.

Մալիշկայից լավ տեղ չկա ես աշխարհում,

Մալիշկեցու ոգին կլինի միշտ իմ սրտում,

Կհիշեմ ես իմ գյուղը ու ուր էլ  գնամ,

 Ես իմ հեռավոր տնից էստեղ կվերադառնամ:

Ես  հպարտ եմ, որ Մալիշկա գյուղում,

Դե պարզ ա, ես իմ գյուղը շատ-շատ եմ սիրում:

Մեր սար ու ձորի բնությունը լրիվ ուրիշ ա,

Ուզում ես ճանաչել Հայաստանն, արի Մալիշկա…

Արի ու ճանաչի Հայաստանն, արի Մալիշկա:

«Ի՞շթար ես, բալա ջան»,- կասի ամեն մի մեր:

Կրկներգ.

Մալիշկայում ի՞նչն ա տարածված. Դե, իհարկե, սոխը:

Սոխի մարգ կա համարյա ամեն մի տան կողքը:

Հիմա քչից ներկայացնեմ մեր գյուղի մարդկանց,

Որ ինձնից չնեղանան գյուղացիներս հանկարծ:

Բամբասկոտի անունը երևի չեմ ասի,

Որովհետև իմ մասին հաստատ կբամբասի:

Մեր մեծ մարդու անունն ա Սիրեկան պապի,

Հաջորդ տարի ինքը իր հարյուրը կփակի:

Գյուղում շատ տարբեր մարդիկ թող ինձ ներեն.

Համոզված եմ նրանք այս երգը շատ կսիրեն:

Ես ապրում եմ փոքր քաղաքում՝ Կապանում։ Ուզում եմ պատմել մեր քաղաքի ամենահետաքրքիր մարդու՝ Նադյա տատիկի մասին։ Նադյա տատիկը ազգությամբ ռուս է։ Նրա ամուսինը մահացել է, իսկ որդին զոհվել է Արցախյան պատերազմի ժամանակ։ Նա շատ բարի է։ Օրինակ՝ երբ մեկը իրեն օգնում է, նա միշտ կոնֆետներ է տալիս։ Ես մեր բակում չեմ ճանաչում այնպիսի մեկին, ով Նադյա տատիկի մասին վատը կասի։ Նադյա տատիկը շատ մաքրասեր կին է։ Նա ամեն աշուն առավոտյան ժամը յոթին վեր է կենում ու ավլում բակի տերևները։ Իմ մեջ միշտ տպավորվել են նրա խոսքերը, նա միշտ ասում էր, այծը որ այծ է, իր տակը մաքրում է։ Իսկ երբ հարցնում ես նրան, թե կցանկանա՞ր արդյոք վերադառնալ ՌԴ, նա պատասխանում է, որ ինքը հայ է ու ՌԴ-ի «բաբուշկաների» հետ գործ չունի։

Լուսանկարը՝ Հրաչյա Արզումանյանի

Մեզանից յուրաքանչյուրը հերոս է յուրովի, մեկը՝ ընկերոջ, մյուսը՝ ընտանիքի, երրորդը՝ հայրենիքի, իսկ չորրորդն էլ համայն հայության համար։ Իմ շրջապատում ու հայրենիքում կան բազում հերոսներ, սակայն ես կպատմեմ իմ հայրիկի մասին։ Հայրս՝ Սուրիկ Վահրամի Փարսադանյանը, ծնվել է 1962 թվականի սեպտեմբերի չորսին Կապան քաղաքում։ Սովորել է Հ. Ավետիսյանի թիվ ինը միջնակարգ դպրոցում, հետո Լեռնային տեխնիկումում, իսկ այնուհետև ուսումը շարունակել է ՌԴ-ում։ Ինստիտուտն ավարտել է 1988 թվականին՝ ստանալով ինժեներ-շինարարի որակավորում, իսկ հետո վերադարձել է Կապան։ Շատերի պես մասնակցել է արցախյան ազատագրական շարժմանը, վիրավորվել և զրկվել ոտքից, իսկ հիմա երկրորդ կարգի հաշմանդամ է։

Իմ կարծիքով հերոսությունն այն է, որ այդ վիճակում 1999 թվականին կազմել է ընտանիք և ունի երկու աղջիկ, մի տղա։ Ես դեռ փոքր հասկից տեսել և տեսնում եմ, թե նա ինչպես է պայքարում ու հաղթահարում կյանքի բոլոր դժվարությունները։ Հայրս երբեք չի հուսահատվում և անգամ դժվարին պահերին միշտ կատակում է։ Հայրս ինձ օգնում է դասերս պատրաստելու հարցում։  Նա ամեն կերպ ցանկանում է, որ մենք չհուսահատվենք ու չտեսնենք այն դժվարությունները, որոնց նա առնչվում է ամեն օր: Սակայն ես փոքր չեմ  ու հասկանում եմ այդ ամենը:

Կրակ, ծուխ, խարույկի մեջ եփված կարտոֆիլ, կիթառի մեղմ հնչյուններ, ցուրտ, ջերմություն  և գիշերային երկար  ու անվերջանալի զրույցներ, քննարկումներ, պատմություններ: Զրույցներ ազգային ինքնագիտակցության, ինքնաճանաչման, երգ ու պարի, բանահյուսության, մշակույթի, արվեստի, ավանդույթների մասին…

Գյումրու ՄԷԿ ՀԿ-ն ` ՀՀ մշակույթի նախարարության աջակցությամբ և Քանդակագործության ազգային պարկ թանգարանի մասնակցությամբ սեպտեմբերի 24-26-ը կազմակերպել էր «Ես եմ Սասնա ծուռը» հանրապետական մրցույթ-փառատոնը:            Փառատոնի նպատակն էր` պրոպագանդել ազգային մշակույթն ու արվեստը, նպաստել «Սասնա ծռեր» Էպոսի ավելի լայն ճանաչմանը: Փառատոնին մասնակցում էին շուրջ 40 երիտասարդներ Հայաստանի բոլոր մարզերից՝ բացառությամբ Սյունիքի և Արցախի: Նրանք եկել էին ներկայացնելու իրենց աշխատանքները՝ նվիրված էպոսի այս կամ այն ճյուղին կամ դիպվածին: Մասնակիցները յուրովի փորձել էին ներկայացնել  իրենց «Սասնա ծռին» արվեստի տարբեր ոլորտներում. երգ, պար, ասմունք, արձակ, չափածո, քանդակ, նկարչություն և այլն: Մասնակիցներից շատերը էպոսին տվել էին ժամանակակից շեշտեր՝ իրենց աշխատանքներում արտացոլելով արդի միտումները: Դա են վկայում աբստրակտ նկարչական աշխատանքներն ու քանդակները, ռեփ կատարումը, էսսեները և այլն: Մասնակիցներին հանձնարարված էր իրենց հետ բերել իրենց մանկության՝ Դավթի թուրը: Քանի որ ես էլ էի մասնակցում ծրագրին, հետս տարել էի իմ Դավթի թուրը: Ու չնայած եղածներից ամենապարզն էր, բայց, ըստ իս, ամենազորավորն էր, քանի որ հզոր թրերով բոլորը կարող են հաղթել, իսկ պարզ թրերով` միայն Դավիթները: Մրցույթի նպատակներից էր նաև մասնակիցներին հասցնել այն գիտակցությանը, որ էպոսում և ազգային-մշակութային կյանքում ձևերի մեջ չպետք է փնտրել արժեքները, այլ բովանդակության ու գծերի: Մենք՝ մասնակիցներս, Գյումրու Հաղթանականի զբոսայգու քանդակների պուրակում՝ ծառի վրա, ամրացրեցինք մեր թրերը՝ այն հավատով, որ ամեն տարի այդտեղ պիտի նոր թրեր ավելանան՝ Դավիթների ու Խանդութների թրեր:

Միջոցառման ընթացքում ծրագրի  կամավորների օգնությամբ ծանոթացանք և խաղացինք էպոսում տեղ գտած խաղերը: Այդ թվում՝  հոլախաղ, գոմշակռիվ, լախտախաղ, չլիկ-դաստա, գուրզ նետել և այլն:

Հանդիպում ունեցանք նաև նկարիչ Արարատ Սարգսյանի հետ, ով հավաքել էր Սասնա ծռերը Գյումրվա բարբառով, կավի վրա հետաքրքիր նկարազարդումներ էր արել իր՝ ձեռքով պատրաստված կաղապարների միջոցով, և հրատարակել էր Սասնա ծռերի ևս մեկ պատում: Մեզ այցելեց նաև սցենարիստ, դրամատուրգ Արթուր Էդարը, ով լսեց մեր էսսեները և խորհուրդներ տվեց:

Ներկայացրեցինք մեր աշխատանքները, լսվեցինք ու լսեցինք, ունեցանք տարբեր սեմինարներ, ֆլեշմոբ արեցինք Գյումրիում դեպի Մայր Հայաստան արձանի բարձունքը, մեծ խարույկ վառեցինք: Ահավոր քամի էր ու կրակի բոցերը տարածվում էին օդի մեջ՝ իրենց մեջ ամփոփելով մեր ամենանվիրական երազանքներն ու նպատակները: Դա պարզապես խարույկ չէր: Այդպիսի կրակ կար նաև մեր հոգում: Օդապարիկների վրա գրեցինք Հայաստանի բոլոր մարզերի և Արցախի անունները, երազանք պահեցինք ու բաց թողեցինք երկինք: Այդ օրը ես առաջին անգամ հորաքույր դարձա: Ու մի օդապարիկ էլ իմ Արևիկի համար բաց թողեցինք: Ու չնայած օրը ահավոր քամոտ էր, օդապարիկներից շատերն էլ պատռվել էին, բայց օդ բարձրացան: Հատկապես գեղեցիկ էր Արևիկի օդապարիկի վեր բարձրանալը: Այն մի մասից պատռվել էր, մի քիչ վառվել, հետո մի պահ կպել էր ծառի ճյուղին ու մնացել, բայց մենք բոլորս հավատում էինք, որ այն կբարձրանա: Այո՛, հատկապես այդ մեկը՝ Արևիկինը: Մենք հավատում էինք ու խնդրում և… եղավ: Ահավոր գիժ ու խելառ զգացողություններով պահեր էին: Կյանքում միշտ այդպես է, եթե անկեղծ հավատում ես, ապա երազանքդ իրականություն է դառնում: Այնուհետև վերադարձանք ճամբար ազգային երգ ու պարով, հայրենասիրական բացականչություններով:

Մեր բոլոր միջոցառումներին ակտիվ կերպով մասնակցում էին գյումրեցի երիտասարդները, իսկ գիշերներն անցկացնում էինք խարույկի շուրջը՝ տեղի բնակիչների ընկերակցությամբ, ովքեր անսահման հոգատարություն էին ցուցաբերում մեր նկատմամբ: Ճամբարային բանակումի ամբողջ ընթացքում մեզ հետ էին ՀՀ ոստիկանության, ԱԻՆ, շտապօգնության և հրշեջ ծառայության աշխատակիցները, ովքեր հավատարիմ կերպով հսկում էին ճամբարի անվտանգ ընթացքը: Այդպիսի պահերին իսկապես վստահություն ես զգում երկրիդ, պետականության հանդեպ: Իսկ դա շատ կարևոր և հաճելի զգացում է:

Միջոցառման ավարտին ծրագրի ղեկավար Արթուր Գևորգյանն ասաց, որ մենք գուցե այդքան էլ չգիտակցեցինք այն կարևորությունը, որ թողեցինք Գյումրի քաղաքի մշակութային կյանքում, բայց դա իրոք մեծ էր: Մշակութային մթնոլորտ քաղաքում ստեղծվում է հենց այսպիսի միջոցառումների շնորհիվ:

Գյումրին սիրեց մեզ, մենք էլ՝ Գյումրիին: Մեզնից յուրաքանչյուրը մի մասնիկ թողեց իրենից այնտեղ և մի մասնիկ էլ իր հետ վերցրեց: Ու այդ մասնիկը միշտ կկապի թե՛ մեզ՝ իրար, թե՛ մեզ՝ քաղաքին:

Հիմա՝ օրեր անց,  շորերի վրա միայն խարույկի ծխի հոտն ու օրերի, հիշողությունների, զրույցների վերհուշն է մնացել,  իսկ ներսում՝ բանականության և էության մեջ, մի շատ կարևոր բան, որ գուցե հիմա այդքան էլ լավ չենք գիտակցում, բայց իր հետքն իսկապես ունեցավ մեր մեջ: Տարիներ հետո այդ հետքը կխոսի մեր մեջ, ու այդ խոսքը շատ բան կասի վաղը: