Ողջույն, իմ սիրելի օրագիր։ Հիշո՞ւմ ես, քեզ գրել էի, որ ներքին պատերազմները փորում ճիճվակրությունից ավելի սարսափելի են։

Այսօր արթնացա թարմ մսով կոտլետների հոտից։ Վաղ առավոտ էր, ու քիչ էր մնում բղավեի մորս, թե ով է տեսել լույսը չբացված տապակի բույր գցել ամբողջ բնակարանով։

Սիրելի օրագիր, մայրս իր սենյակում հանգիստ քնած էր ու գրեթե լուսանում էր։ Գիտե՞ս՝ այսպես է լինում, երբ քնիդ մեջ հայտնվում ես գյուղի տանն, ու խոհանոցում հարազատ մեկը աշխույժ շարժումներով ափերում կլորացնում է մսի գնդիկներն ու բակով մեկ տարածվում է տատիկի  ախորժակ գրգռող «ֆիրմեննի» կոտլետների հոտը։

Հիշում եմ, երկու տարի առաջ լրիվ հասուն որոշում կայացրի`   «Ընտանի՛ք, ես բուսակեր եմ»։ Երկար ժամանակ է, ինչ բացառել եմ միսը իմ ճաշացանկից, ու լացս գալիս է, երբ արթնանում եմ կոտլետի ու կարտոֆիլով տապակայի հոտը քթիս։

Սա իսկական ներքին պատերազմ է, ու նման չէ  «բազկաթոռային կռիվներին»։ Այսօրվա պես օրերին սիրտս ընկնում է հարազատ սարերը, ձգվում տատիս ծնկների մոտ ու լսում է Շողակն կախարդական երկրի ու երկու քույրերի մասին պատմությունները։ Նստում է յասամանի կանաչ տերևներին ու իբրև դոլարներ` հողից սուրճ է առնում ու պահարանից նոր հագուստներ։
Գողանում  է հարևանի  «գլխիս չափ» ազնվամորիները ու ծլկում խոտերի մեջ։
Իսկ մարմինս, այս օրվա պես օրերին քաղաքային երթևեկից ճզմվում ու թվում է` ուր որ է կփոքրանա։ Այստեղ` քաղաքում, ամեն բան գլխիվայր փոխվում է․ դոլարները, որոնցով կարելի է հաց ու նման բաներ գնել, այրում են զանգվածային ցույցերի ժամանակ`  փողոցի բանուկ կետերում։
Գիտե՞ս, հաճախ ինձ թվում է, որ այս քաղաքը ազատություն է տալիս բոլոր նրանց, ովքեր ուզում են սպանել ինձ։ Թույլ է տալիս, որ ասեն՝ գիրացել եմ, կապույտը ինձ չի սազում, մազերս ահավոր են, ու հնաոճ եմ։ Այստեղ մարդիկ ինձ լռեցնում են, թե գրել չգիտես։
Իմ սիրելի օրագիր, ես չեմ կարողանում դադարել քեզ գրելս, որովհետև միակ բանն է, որ ինձ մոտ մի քիչ ստացվում է։

Էստեղ` քաղաքում, սպիտակները ու սևերը դեռ ատում են միմյանց, ոմանք թանգարաններ են գնում «ինտիմ» ծանոթություններ հաստատելու համար։ Ինչ վերաբերում է ինձ, ապա դեռ շարունակում եմ մոռանալ հաց գնելը՝ տուն բարձրանալիս։ Ամեն ինչ գնալով հեռանում է իսկական բնույթից, ու վախենում եմ, որ ես էլ։

Իմ սիրելի օրագիր, ուզում եմ տուն վերադառնալ, որովհետև տատս շատ մաքուր է։ Տատիս ձեռքերն էնքան մաքուր են, որ քիչ է մնում ծնկեմ ու թույլ տամ ալյուրոտ ձեռքերով խառնի մազերս։
Մեր գյուղի տան մաքրությունից աչքերս ցավում են, թվում է՝ ուր որ է դուրս եմ գալու մի անկյունից ու գնամ բակում գանձեր որոնելու։
Գիտե՞ս ՝ տատիս մոտ ամեն ինչ էնքան մաքուր է, որ ես էլ եմ ուզում մաքրվել։
Այստեղ ուզում եմ գրել տատիս մասին։
Ուզում եմ, երբ վերադառնամ շորերս խնամքով հանի ու տաք ջրի մեջ մարմինս մաքրի մեծ ու փոքր վերքերից, որ քաղաքային փոշուց մրմռում են։ Նստեմ ու լսեմ կախարդական երկրի մասին, որը հաստատվել է  մեր բակի ջրի խողովակում։
Տատս իր ձեռքերում մսի գնդիկների պես կլորացնում ու կարգի է բերում ինձ։ Ու ինձ միշտ թվացել է, բոլորս էլ իմանում ենք տուն վերադառնալու իսկական ժամանակը։
Ես վերադառնում եմ տատիս ձեռքերին, երբ աչքերիս Շողակն երկրի կախարդական դարպասներն են։
Իմ սիրելի օրագիր, ես վախենում եմ բոլոր այն մարդկանցից, ում առաջին գիրքը «Դեկամերոն»-ը կամ  «Ոճիր և պատիժ»-ն է եղել։ Գիտե՞ս՝ խիստ աղջկական, ես շատ բաներից եմ վախենում։ Երբ փոքր էի, մեր գյուղի տան մութ սենյակներից էի փախչում ու կծկվում տատիս մոտ։ Հետո, այս կինը խոհանոցից դուրս եկավ` գոգնոցով ձեռքերը չորացնելով, բռնեց ձեռքս ու իսկական ասպետների պես անցանք երկհարկանի տան բոլոր մութ սենյակներով. իմ դեմքն ու ձեռքերը լույս տեսան։ Հիմա կուզեի, որ ամենամեծ վախս լիներ մութ սենյակներից, երկգլխանի հրեշներից ու բակում գանձեր չգտնելուց։

Իմ սիրելի օրագիր, ես վախենում եմ,որ երբ տուն վերադառնամ, այս լուսեղեն կինը տանը չլինի։

Իմ բառերն էլ նման են իր կիսալուսին թխուկներին․ երբ փոքր էի, խնդրում էի վառարանից հանել ու կիսահում ինձ տալ։ Իմ յուրաքանչյուր բառ խնդրանք է` տանը ինձ սպասելու կամ հավատարմության մեջ մնալու։

Իմ սիրելի օրագիր, ես քեզ չեմ կարող պատմել, թե ինչքան քաղցր է տուն վերադարձը։ Երբեմն այն բուրում է վարդի մուրաբայով, վանիլով, լվացքի հեղուկի կամ տանիքին կաթկթող անձրևի հոտով։
Տուն վերադարձը հաճախ ձգձգվում է դեպի նույն սարերը, որտեղ սիրտդ է, երկարում ու բարակում է։ Երբեմն գիշերներին թվում է, թե կտրվել ես կամ օտարացել։ Բայց այդ նույն գիշերներում էլ երազիդ հայտնվում է բահը ձեռքին մի աղջիկ ու տան յուրաքանչյուր անկյունից պատրաստվում է վազել դեպի բակ՝ գանձեր գտնելու ու հողեր փորելու։ Գիտե՞ս՝ տուն վերադարձը գալիս է հարազատ հոտերով ու ճիշտ ժամանակին, երբ անհրաժեշտություն կա հավաքվելու ու մսի գնդիկների պես կլորանալու հարազատ մեկի ձեռքերում։

Իմ սիրելի օրագիր, բարի լույս։

2019-ն էր, պատահաբար տեսա սոցցանցում, որ շաբաթօրյակի և ծառատունկի միջոցառում կա, և որոշվեց, որ որպես կամավոր պիտի գնանք Գեղարքունիքի մարզ, գյուղ Սեմյոնովկա, որտեղ պիտի լինեի երկրորդ անգամ: Սկզբում շատ էի վախենում, որովհետև ամաչում էի բոլորից, կաշկանդվում: Բայց ամեն ինչ ստացվեց լրիվ հակառակը, ամեն ինչ կտայի, որ մեկ անգամ ևս լինեի գյուղում: Բայց չխոսեցի ամենակարևորից: Երեխաները: Ամենաանկեղծ, ամենաբարի, ամենաաշխույժն ու ամենասիրունն էին: Ուրախանում էին ամեն մի փոքրիկ դետալից: Հպարտ էին, որ իրենց գյուղ ենք գնացել, օգնում ենք իրենց: Իրենք էլ՝ մեզ: Իրար հերթ չտալով՝ աշխատում էին: Տղաները շատ ծանր գործերն էին անում, բայց աղջիկներն էլ պակաս չէին: Որոշեցինք, որ վերջում պիտի խաղանք երեխաների հետ: 6-12 տարեկան սիրունիկ աղջիկներ էին, քիչ էին, բայց աշխատում էին քրտնաջան: Իրար ձեռքից բահն էին խլում, որ օգնեն մեզ:

Յուրաքանչյուրիս էլ պետք մի փոքրիկ բան, որպեսզի երջանիկ զգանք մեզ, երեխաների պես թռչկոտենք, ժպտանք և շնորհակալ լինենք մեր կողքին եղած ամենափոքրիկ բաների համար, որոնք մեզ երջանիկ են դարձնում: Պարզապես ժամանակ ու ցանկություն է պետք գտնել ինքներս մեզ երջանկացնելու համար:

Բայց մի տխուր փաստ՝ երեխաների հետ այդպես էլ չխաղացինք:

Շատերը գիտեն, որ հայրենիք բառի արմատը հայրն է, բայց ըստ իս՝ արմատը հայն է: Հայն է ոչ թե նրա համար, որ ես եմ հայ, այլ որովետև հայրենիքը աշխարհում հայի պես սիրող չկա: Էլ ո՞ր ազգն ունի այդքան մատյաններ իր հայրենիքի մասին գրված: Էլ ո՞ր ազգի տղաներն են ինքնակամ բարձրանում սահման՝ գիտակցելով, որ կարող են մահվանն անձնատուր լինել, միայն թե հայրենիքը պաշտպանված լինի: Էլ ո՞ր ազգի մայրերն են արցունքներն այդքան հմտորեն թաքցնում ու ամենաթանկ զավակին ուղարկում բանակ և երկու տարի անքուն մնում, զօրուգիշեր աղոթում: Էլ ո՞ր ազգն է, որ հայի չափ ցավ է տեսել հանուն հայրենիքի, բայց միևնույնն է, չի հանձնվել, չի փոխել իր կրոնը, լեզուն, չի լքել իր հողը:

Հայ լինելուս համար հպարտությունն ինձ ուղղակի խեղդում է:

Ես ուսուցիչ եմ ուզում դառնալ հանուն հայրենիքիս վաղվա սերնդի, հանուն նրա, որ վաղվա հերոսները դեռ դպրոցական աթոռից պաշտեն իրենց հայրենիքը:

Իմ հայրն ու մայրը Տավուշի սահմանամերձ Այգեձոր գյուղում են ծնվել ու մեծացել, և ես, ամեն անգամ այնտեղ գնալով, ավելի շատ եմ սկսում սիրել մեր ազգը, որ այդքան անվախ է ու կրակոցի ձայնը անգամ չի վախեցնում նրան:

Հայրենիքը սուրբ է: Հայրենիքից ենք սերվել ես, դու, իմ ու քո ծնողները, մեր ընկերներն ու բարեկամները և բոլոր բոլորս: Հայրենիքը պետք է պինդ պահել ու երբեք-երբեք չուրանալ հայ լինելը, գոնե մեր եղբայրների համար, որ հիմա Հայաստան աշխարհն են պաշտպանում թուրք ու ադրբեջանցի «լավ հարևաններից»: Եվ հիշի՛ր.

Հայրենիքը մոր պես աղոթում է․

Անփորձանք լինես, հայո՛ց զինվոր,

Քո խիզախ անունը մեր սրտում է,

Մերօրյա հերոսն ես փառավոր:

Վաղ առավոտ էր, դուրս եկա տանից։ Առավոտյան զով քամին խաղում էր մազերիս հետ։ Ուղևորվում էի դեպի Հանրային ռադիո՝ աշխատանքի։ Կանգնած էի կանգառում, սպասում էի երթուղայինին՝ մերթընդմերթ հայացք գցելով ձեռքի ժամացույցիս։ Ականջակալներումս հնչող երաժշտությունը ինձ մի պահ կտրել էր իրականությունից, մտովի տեղափոխվեցի 70-ականներ։ Եվ հանկարծ հեռվից երևաց իմ երթուղայինը՝ Արտաշատ-Երևան ցուցանակով։

Երթուղային բարձրանալուն պես երեսիս փչեց տաք ու մի տեսակ զզվելի օդը, որը այնքա՜ն անսովոր էր դրսի սառը օդի համեմատ։ Վարորդի գլխի դրական շարժումից հետո հասկացա, որ արդեն շարժվում ենք։ Հեռախոսով միացրի Queen-ի Bohemian Rhapsody-ն, և թվում էր, թե ուր որ է պիտի վայելեմ այս գլուխգործոցը, երբ հանկած նկատեցի, որ վարորդը քչփորում է մեքենայի ձայնարկիչը՝ փորձելով հարմար երաժշտություն գտնել։ Եվ նա գտավ։

Ու հենց այդ պահին մի կողմից լսվում էր ականջակալներումս հնչող երաժշտությունը, մյուս կողմից՝ «բարձրաճաշակ» վարորդի՝ երկար փնտրտուքներից հետո վերջապես ընտրած մի տարօրինակ երաժշտություն։ Ստացանք հետևյալ պատկերը։

-Is this the real life?

-Չար լեզուներին հավատաց իմ յարը։

-Is this just fantasy?

-Արտասուքով լցվեց… աչքերը։

-Caught in a landslide, no escape from reality․

Մի պահ վարորդի միացրած երաժշտությունը կորավ։ «Երևի հասկացավ, որ տհաճ ա առանց մարդանց հարցնելու էդ անկապ երգերը դնել»,- մտածեցի ես։ Բայց սխալվեցի։ Ամեն ինչ շատ ավելի վատ էր, քան կարող էի պատկերացնել։ Շուտով վարորդը միացրեց նախորդի համեմատ շատ ավելի «անդուր» մի երգ։ Այս անգամ էլ պատկերը այսպիսինն էր։

-Mama, ooh․

-Սև-սև աչեր։

-Didn’t mean to make you cry․

-Ամբողջ կյանքս տվեցի ձեզ։

-If I’m not back again this time tomorrow․

-Սև-սև աչեր…

-Carry on, carry on,

As if nothing really matters…

Բոհեմական ռապսոդիան մինչև վերջ պայքարեց ռաբիսի, պարզունակ երգի բառերի ու ռաբիսը հարգող, ռաբիսով հպարտացող վարորդի դեմ, բայց… Ինչ-որ բան ինչ-որ տեղ այն չէր… Ընդամենը մի պահ պատկերացրի Ֆրեդի Մերկուրիի դեմքը, երբ նա տեսներ, թե ժամանակների լավագույն գլուխգործոցներից համարվող իր Բոհեմական ռապսոդիան որտեղ է հայտնվել և ինչի դեմ է պայքարում…

Լսեք միայն որակյալ երաժշտություն։

Ինքնաթիռը վայրէջք է կատարում անիվները էնպես արհամարհական գետնին քսելով, որ դժվար չէ կռահել` ներսում առնվազն մեկը մեռնելով է ոտք դնելու հողին։

Րոպեներ անց ճամպրուկավորների գաղթող հպարտությունը ճեղքելով՝ ֆրանսիական բաճկոնով, Լուվր տեսած հայացքով ու էս ողջ ֆոնի վրա իրականություն շաղ տվող հայկական «մուննաթով» մեկը ձեռքերը թափ տալով՝ դանդաղ շարժվում է առաջ։ Այս մարդը կա՛մ կորցրել է ճամպրուկը, կա՛մ երբեք չի էլ ունեցել։ Բայց որովհետև Ֆրանսիայում ծվարածները՝ իրենց ասելով, ոչինչ չեն կորցնում (նրանք միշտ գտնում են, ասենք՝ բախտ, երջանկություն, փառք), ուրեմն, մեր դատարկաձեռն բարեկամը ամեն բան ունի, կա՛մ ոչնչի կարիք չունի։

Մի փոքր հեռվից երիտասարդ մի աղջիկ է պոկվում խառն ամբոխից ու իսկական հայկական ադաթներով ամենքին և ամեն բան ոտնակոխ անելով՝ հասնում է ֆրանսիական մեծությանը։

-Արմե՛ն, առանց քեզ երկիրը պակասություն ա զգում, լավ ա, որ եկար,- ավանդական «ոնց ես, ինչ ես»-ից հետո, երջանկությունից շունչը կտրելով, իրար վրա է բերում ընկերուհին։

-Ձեր երկիրը՝ ինձնից առաջ պակաս ու միայն ինձնով լցվող ձեր երկիրը մի շաբաթից նորից դատարկվելու ա,- առաջին անգամ բեմ բարձրացածի էմոցիաներից զուրկ անփորձությամբ իր կարևորությունն ընդծում է «Ֆրանսիական Արմենն» ու ավելացնում,- ես յոթ օրով եմ էստեղ։

Ընհանրապես, ձևն էդպես է՝ ֆրանսիական, գերմանական հոնկկոնգյան կամ տանզանիական են դառնում արմենները, արարատները, հայկերը՝ նրանք, ովքեր իրենց մեջ են սիմվոլում մեր նկարագիրը։ Իրենք օտարանում են ու որքան էլ մեզ դուր չգա, մեկ է՝ նրանց մեծամտությունը արդարացված է, նրանք հաջողացնում են դատարկել էս երկիրը։

Ֆրանսիական Արմենը սովորական փախստական էր՝ մեկը նրանցից, ով 18-ը լրանալուց երկու շաբաթ առաջ բռնեց տոմսարկղի՝ վերադարձ չխոստացող մաշված ճամփան՝ իր հետևից անփույթ շպրտելով դասալիքների սրբազան աղոթքը․ «արա դե, ո՞ւմ համար ծառայեմ»։ Արմենը երևի չհասկանա, որ իր հռետորական հարցի պատասխանը մի օր գտնելու է հայելու առաջ կանգնած։

-Արմ, երեկ չգրեցիր գալուդ պատճառը,- քաղաքի սրճարաններից մեկում հարմար տեղավորվելով՝ հարցրեց Արմենին դիմավորելու եկած ու էս երկրում նրան միակ հիշող, բայց նրա կողմից միայն դիմավորողի կարիք ունենալիս հիշվողը՝ Միշելը։

Արմենն ու Միշելը նույն բակում էին մեծացել։ Նրանք համարյա պայմանավորված էլ եկան աշխարհ՝ մի քանի օրվա տարբերությամբ։

Այդ օրվանից մի ողջ մանկություն Միշելին չներվեց իր ֆրանսիական անունը։ «Միշելս ո՞րն ա։ Հայ ենք վերջիվերջո։ Էլ անուն չկա՞ր, զարթնեցին ու Միշել որոշեցին»,- չորս կողմից քչփչում էին աշխարհի ամենայուրօրինակ կատեգորիա՝ անունով մարդու մասին մի ողջ կենսագրական գծագրող հարևանները։

Ընկերներն էլ բակում դժվարությամբ ընդունեցին Միշելին ու իր անունը։ Էս ողջ ֆոնին փայլում էր Արմենը՝ յուր ազգապահպան անվան ամբողջ հմայքով… Գնաց ժամանակը․․․ Հիմա Միշելը երևանյան՝ իր համար անչափ հարազատ ու Արմենի՝ եվրոպա տեսած աչքերում խղճուկ թվացող սրճարանում նստած ուսումնասիրում է Արմենին ու մտքերի մեջ ընկնում։ Հետո, դիմացինի պատասխանին չսպասելով, չնեղացածի ժպիտով դուրս հանում այն, ինչ տարիներով մտքում էր։

-Արմ, ո՞վ կպատկերացներ, որ դու՝ քո «հայու գեն» անունով անձնագրում մի օր հավիտյան ֆրանսիական քաղաքացիություն ես դաջելու, իսկ ես՝ բակում չընկալված իմ օտարությամբ, դիմավորելու եմ քեզ՝ յոթ օրով Արմեն դարձածիդ։

-Թաղում եմ եկել,- Միշելի ողջ բջիջներից դուրս պայթած խոսքերից դեմքին միայն ծաղրական մի ժպիտ խաղացնելով, պատասխանեց Արմենը այն հարցին, որն իրեն էր հարմար։

Միշելը մատուցողի թափած մի կաթիլ սուրճը մատով մաքրելով, ու Արմենի «էս չե՞ն ձեր աֆիցանտները» հայացքից խոցված՝ ձայնը բարձրացրեց․

-Ո՞նց հենց սկզբից գլխի չընկա, դուք միայն թաղումների ժամանակ եք վերադառնում, չէ՞․․․ հարսանիքների էֆեկտը դեռ էդքան մեծ չի։

-Մենք՝ ո՞վ, Միշե՛լ։

-Արարատը հետ բերելու մեր անկարողությունը երկրից փախչելու պատճառ դարձրածներդ։

-Ասում ես՝ մենակ թաղում ենք գալիս մենք, հա՞։

-Մենակ թաղում։ Գիտե՞ս՝ ինչի եք հենց էդտեղ հաճույքով ներկայանում․ որ մեզ ապացուցեք՝ էստեղ մնացողների վերջին հանգրվանը գերեզմանն է, ասես եվրոպաներում մարդիկ չեն մեռնում։

-Եվրոպաներում էլ են մեռնո՞ւմ, ես էսքան տարվա մեջ մի դեպք չտեսա,- եվրոպացած հային բնորոշ ցինիկ ժպիտով հակադարձում է Արմենը, որի համար խոսակցությունը չնախընտրած հուն էր մտել։

-Մենակ չասես, թե Ֆրանսիա գնացիր անմահության որոնումներով,- մթնոլորտը լիցքաթափելով ծիծաղեց Միշելը, արդեն ամբողջապես մաքրված սուրճի՝ գոյություն չունեցող կաթիլը դեռ մաքրելով։

-Ֆրանսիա գնացի, որ 18 տարեկանում նկարս սև ռամկի մեջ չդնեք,- բազկաթոռը ափի տակ քրտնեցնելով՝ նետեց Արմենը։ -Հոպարիս տղու թաղումն եմ եկել, Միշե՛լ․․․ 19 տարեկան ախպորս էսօր հող են սարքելու՝ ձեր սիրած ոտանավորների պես։ Փոխարենը մխիթարության 2 համազարկ կթողեն երկինք ու վերջ՝ էլ պարտք ու պահանջ չկա։

Միշելը ցնցվեց․

-Մեղադրում ես հորեղբորդ, որ տղու համար գժի թուղթ չհանեց, չէ՞, Արմեն դա ձեր՝ եվրոպցվածներիդ աչքերում թուլամորթություն ա, չէ՞։

-Ես վաղուց ոչ մեկի չեմ մեղադրում, Միշե՛լ։ Դուք եք բոլորով մեղադրում ինձ՝ մեռնել չուզելու բնական իրավունքիս համար։ Ես չեմ ապրել էսքան, որ մի օր օդ կրակված 2 փամփուշտի գին արժենամ ընդամենը, երբ էդ փամփուշներից մի քանիսն էլ ինչ-որ մեկը գլուխս ա կոխել, ինչ ա, թե մի քանի «կաստյումավոր» անասուն բռնոցի են խաղում։

-Սիրո՞ւմ ես Ֆրանսիան, Արմեն,- անսպասելի հարցրեց Միշելը՝ անթարթ աչքերով հետևելով Արմենի ամեն ջղաձգմանը։

-Շատ եմ սիրում, Միշել։ Որովհետև էդ անտեր երկրում ապրելու համար պարտադիր չի հանուն դրա մեռնելու պատրաստվել։

-Արմեն, առաջին աշխարհամարտի ժամանակ գիտե՞ս քանի ֆրանսիացի մեռավ․․․

-Քանի՞,- անտարբերությամբ հետաքրքվեց «Ֆրանսիական Արմենը»։

-1.4 միլիոն։ Էդ օրերին էլ իրենք կյանքը փոխարինեցին օդ կրակված մի քանի փամփուշտի հետ, էդ ժամանակ էլ իրենք փարիզյան երեկոները շամպայնով վայելելու դիմաց մեռնել պարտավորվեցին։ Ինչ ա թե, «կաստյումավորները» էդպես էին պլանավորել։

-էդ 106 տարի առաջ էր, Միշել։

-Ուրեմն մենք քո Ֆրանսիայից 106 տարի հետ ենք մնացել,- համեմատությունից վիրավորվելով, կամ ինքն էլ ճշմարտությունը հասկանալավ, գլուխը շուռ տվեց։

Սուրճից արդեն երկար ժամանակ է, ինչ դադարել էր գոլորշիներ բարձրանալ երկինք։ Այն երկինք, ուր ժամեր անց մխիթարանքի համազարկ էր բարձրանալու։ Արմենը անտարբերությամբ վերցրեց սուրճի բաժակն ու խմելու նման մի բան արեց։ Հետո հոգնությամբ բարձրացրեց գլուխը՝ գոլորշիներն ու փամփուշտները կուլ տալու վատ «խասյաթից» չհրաժարվող երկնքին նայելու․․․ ոչինչ չէր մտածում։

-Ասե՞մ՝ ինչու ես երկինքին նայում,- ծիծաղելով վերսկսեց Միշելը։

-Հիմա ի՞նչ մոգոնեցիր,- հակահարձակման անկարողությունից ժպտաց։

-Երկնքին ես նայում, որովհետև դա միակ բանն ա, որ նման ա քո Ֆրանսիականին․․․ որովհետև դա էն ուղին ա, որով հետ ես վերադառնալու էնտեղ։

-Ու նույն ուղին, որն ինձ բերեց էստեղ։

-Յոթ օրով միայն։

Մոտենում էր գերեզմանոց գնալու ժամը։ «Ֆրանսիական Արմենն» ու «հայկական Միշելը» չխմած սուրճի գումարը սեղանին թողնելով, քայլեցին դուրս։

Միասին էլ հասան սևազգեստների հավաքույթին… Արմենին ճանաչող չգտնվեց։

Էս անգամ էլ չստացվեց հերոսանալ հարազատների աչքում, թե տեսե՛ք՝ ես ֆրանսիայից հասել եմ էստեղ՝ հանուն եղբայրական սուրբ պարտքի։ Էստեղ ոչ ոքի հետաքրքիր չէր իր ծախսած մի քանի 100 եվրոն ու արհեստական շքեղ ծաղկեպսակը, որ վերջին պահին որոշեց բերել։

-Անահիտն է,- հեռվում զինվորական համազգեստով կանգնած կնոջը գլխով ցույց տալով՝ ցածրաձայն սկսեց Միշելը, ոչ թե որովհետև ուզում էր ցածր խոսել, այլ պարզապես ուժերը չէին թույլատրում բարձրաձայնել։

-Երևի մոր կողմի բարեկամներից ա, չեմ ճանաչում։

-Ուրիշ կողմի բարեկամ ա․․․

-Ո՞ր,- չհասկանալով՝ ավելի ուշադիր սկսեց տնտղել համազգեստավոր կնոջը։

-Հողի։

-Հողի՞։

-Անահիտն էլ ա ախպորդ նման իր արյունը խառնել հողին, Արմեն։

-Զինվորակա՞ն ա։

-Զինվոր ա՝ հավերժական կոչմամբ։ 92-ից մինչև հիմա 27 վիրահատություն ա տարել, բայց 16-ի ապրիլին նորից գնաց ֆրոնտ։ Դու չես հիշի 16-ի ապրիլը, օդ բարձրացած 100 զույգ համազարկը Ֆրանսիա դժվար թե հասած լինի։

-Հիշում եմ, փող էի ուղարկել,- երևի իր ասածից շանթահարված՝ արտաբերեց Արմենը։

-Անահիտը հերոս ա,- Արմենի քարուքանդ անող «քաջությունը» բանի տեղ չդնելով՝ եզրափակեց Միշելը էնպիսի տոնով, որ Արմենն էլ երբեք ու ոչինչ չասի, հետո ավելացրեց,- ախպերդ էլ։

Անշարժացած Արմենի բթացած հայացքը իր տեղը չէր գտնում, նայում էր մե՛կ եղբորը, մե՛կ Անահիտին, հետո համազարկել պատրաստվող զինվորականներին, հետո մարդկանց, որոնց բոլորին միավորում էր անտես մի ցավ։

Հավաքված ժողովրդի խեղդված հառաչանքը, հանկարծ, պայթեց՝ տարածվելով ողջ երկնքում։ Արմենը մտքերի թմբիրից սթափվելով՝ գլուխը բարձրացրեց ու հեռվից մոտեցող կոստյումավոր մի շքախումբ նկատեց։

Հիմա երկինքը բացի սուրճի գոլորշուց ու կրակվելիք փամփուշներից իր մեջ էր հավաքել նաև ամբոխի խուլ ողբը։

-Նախագահն է։

Արմենը ցնցվեց։

Տեսնես՝ Ֆրանսիայում ինքը ո՞նց պիտի մեռնի, որ նախագահը լաց լինի իր սառած մարմնի կողքին։ Ողջ էս ընթացքում առաջին անգամ Սրմենը զգաց, որ Ֆրանսիայում իր ապրել-մեռնելը, երևի, ոչ ոքի պետք չլինի։ Առաջին անգամ զգաց, որ ինքը Ֆրանսիական էլ չէ։

Բայց դա տևեց մինչև նախագահի հեռանալը, մինչև պատվո համազարկն ու մինչև եղբոր անցյալ դարձած էության վրա իր բաժին մի բուռ հողը լցնելը։

Միշելի ասածնեըը էնպես էին պատկերվել վերստին Ֆրանսիական դարձած Արմենի գլխում, որ ափը բացելով՝ հողի մեջ Անահիտի արյունն էր տեսնում, հետո՝ եղբորինը․․․ հետո հասկանում էր, որ իր արյունը երբեք ոչ մեկի բուռը չի մտնելու։

Մթնում է․․․ Օրվա հերոսը էդպես էլ չդարձած ֆրանսիական Արմենը դանդաղ քայլում է Միշելի հետ։

-Գիտե՞ս, երևի ես վաղը վերադառնամ Մարսել։

Հաջորդ օրը օդանավակայանում անճամպրուկ մեկը միայնակ աջ ու ձախ է անում։

Օդում շատ են կուլ տված ու դուրս չբերված բառերը։

Այս էլ որերորդ փախուստին հինգ րոպեից էլ քիչ է մնացել։ Մի ողջ երկրի թիկունք դարձրածը անսպասելիորեն քարանում է տեղում՝ էս անտերանոցում իրեն միակ ծանոթ ձայնից։

-Ասե՞մ՝ ինչ ես մտածում,- ու պատասխանի չսպասելով՝ դուրս է ժայթքում Միշելի վերջին նախադասությունը,- մտածում ես․ «Արա, լավ դե, ո՞ւմ համար ծառայես»։

Չի պատասխանում Արմենը՝ ճշմարտությանը հակադարձելու անկարողության իր ձեռքբերովի սինդրոմով նստում է ինքնաթիռ ու րոպեներ անց ինչ-որ մեկի կյանքի դիմաց խոստացված համազարկի փամփուշտները օդում փնտրելով՝ մտածում՝ առանց նեղություն կրելու ինչպե՞ս մեռնել, որ Պեր Լաշեզում իր թաղումը պատվի ինքը՝ Ֆրանսիայի նախագահն, ու ֆրանսիական երկինք մի անգամ էլ իր համար համազարկ բարձրացվի։ Հետո, հիշելով կյանքը երկու փամփուշտի հետ փոխելու իր անպատրաստությունը, ձեռքը անփութորեն թափ է տալիս ու հավերժ կորչում ոչ մի լավ բան չտեսած էս երկնքի խորքում…