Բարև, այսօր ասել եմ հազարերորդ բարևը, որից հետո պատռել եմ թուղթը: Գուցե հարցնեմ՝ ո՞նց ես:

Կներես ինձ, հա՞: Ի՞նչի համար: Չէ, հարցեր մի տուր, ես դրանց պատասխանը երբեք էլ չունեմ: Ի՞նչ ես անում հիմա. անհեթեթ հարց է, չէ՞: Ես ինքս քեզնից լավ գիտեմ՝ ինչով ես զբաղված: Սուտ է: Չհավատաս: Չգիտեմ: Ոչինչ էլ չգիտեմ: Միշտ էլ ամեն ինչ թաքուն ես անում ինձնից: Այ, օրինակ՝ այն օրը, երբ վերցրիր ինձ ու դուրս եկար լսարանից: Հարցրել էի՞ր ինձ: Չէ, իսկ եթե հարցնեիր, հաստատ չէի թողնի, որ տեսնեին արցունքներս:
Ուզո՞ւմ ես ինձ հասկացնել, որ ամեն տեղ լաց լինել պետք չի: Կներես, ես ընդունակ երեխա չեմ, չեմ սովորի: Մեկ է՝ ամեն անգամ կանեմ նույն սխալը, ու մենք կվիճենք: Ափսոս, որ սա էլ բարձրագույն մաթեմատիկա չէ, որ ունենա մի պատասխան ու այն լինի անժխտելի:
Ինչո՞ւ ես ինձնից փախչում, անկեղծ չեմ հասկանում: Ուզում եմ՝ խոսենք: Այ, դու, ինչպե՞ս ես պատրաստում թխվածքը: Ես, օրինակ, վառում եմ: Մտածո՞ւմ ես՝ խոհափիլիսոփայականից անցա կենցաղայինին: Չէ: Ես կյանքիս էջերն էլ եմ պատահմամբ սխալ բաղադրատոմսով պատրաստում: Գիտեմ՝ դու սխալներ չես հանդուրժում: Բայց ի՞նչ արած, ես էսպիսին եմ:
Այն օրը անձրև էր գալիս ուժեղ, համոզում էիր՝ անձրևանոց բռնեմ, բայց հասկացիր, էլի, չեմ սիրում կաղապարներ, չեմ սիրում պաշտպանվել: Հա, ես քո էն չսիրած սենտիմենտալությունն եմ նախընտրում, ու հիմա էլ տողերս դրանով են լցված: Ես չեմ կարողանում քեզ նման չոր ու կոպիտ լինել: Էդ հմտությունը էդպես էլ չսովորեցրիր:
Գիտե՞ս՝ երեկ ասում էին, որ ուժեղ եմ, երբ մի խումբ մարդկանց մոտ կարողացա խոսել շատ կարևոր ու անձնական խնդիրներից: Քեզ ինձ հետ էին խառնել: Ափսոս: Դու չափից շատ համարձակ ես ու ուժեղ, իսկ ես… Ես այս անգամ էլ եմ հակառակվել քեզ: Թույլ եմ ու կոտրվող:
Ուզում եմ՝ խոսես: Նորից լուռ ես: Ուզում եմ հասկանաս ինձ: Երբեք: Մեկ է՝ գիտեմ, որ չես հասկանալու: Ի՞նչ կլինի, փորձիր: Գիտեմ՝ խոսքեր չես սիրում, գործերն ես կարևորում, բայց մի անգամ լսիր ինձ ու փորձիր: Ախր, իմ մեջ ես ապրում, բայց ինձնից անջատ ես, սենյակիդ դուռն էլ կողպեքով փակել ես: Ախր, մենք կողք կողքի ենք, կամ էլ հենց նույնն ենք, չգիտեմ: Բայց դու այնքան ուրիշ ես, այնքան օտարված ինձնից: Չեմ հասկանում քեզ, չեմ կարող հասկանալ:
Կարծում ես՝ սիրո՞ւմ եմ բանավիճել ինքս ինձ հետ, չէ, տանել չեմ կարողանում մեր վեճերը, երբ ես քեզ, դե, այսինքն՝ ինքս ինձ չեմ հասկանում:
Հիշո՞ւմ ես, որ ինձ համոզում էիր խոսել ընկերներիս հետ:
Վիճում էիր ինձ հետ, ասում էիր՝ չամաչեմ:
Իսկ ես լռում էի, շարունակում էի չխոսել: Ու դու խոսեցիր, վերջապես խոսեցիր: Բայց ոչ ոք չիմացավ, որ դա դու էիր, ոչ թե ես:
Հիշո՞ւմ ես, որ քեզ հարցրի՝ քանի տարեկան եմ: Ծիծաղեցիր, չէիր սպասում, որ կարող եմ մեր տարիքը մոռանալ: Իսկ ես երբեմն մոռանում եմ նույնիսկ թե ով եմ՝ ե՞ս, թե՞ դու:
Այն մի անգամ էլ պատմության դասախոսը սկսեց պատմել Ավարայրի ճակատամարտի, Հայկի ու Բելի մասին, դու հասկացար, իսկ ես զարմացա: Մարդիկ չեն հասկանում, որ իսկական պատերազմները մեր մեջ են, իմ ու քեզ հետ, որ իրական պատերազմներում զենքերը մտքեր են, չեն հասկանում, որ իրականում զինադադարը կեղծ է, պայմանագրեր չկան, որ մենք երբեք էլ հայտարարի չենք գալու:
Հասկանում եմ արդեն քանիերորդ անգամ հետդ անտեղի խոսելուց հետո։ Հասկանում եմ ու հազարերորդ անգամ բանավեճից հեռանում եմ՝ լսելով՝ դե, էս անգամ էլ ոչ ինձ, ոչ քեզ, ամեն մեկս մեր ճանապարհով։ Շտապելով տալիս եմ հազարերորդ հրաժեշտը, բայց գիտեմ՝ հազարմեկերորդ բարևս սպասեցնել չի տա քեզ։
Ինչևէ, ես քեզ կարոտում եմ:

2017 թվականի սեպտեմբերն էր։ Հետօգոստոսյան, նախահոկտեմբերյան սովորական աշակերտի դեպրեսիոն շրջան։ Առավոտյան արթնացա։ Սովորաբար արթնանում եմ, էլի։ Մուսաս չկար։ (Սա՝ նախաբան-արդարացում, որ քիչ եմ գրում)։ Վախենում էի։ Չէ, առանց արիստոտելյան շնչի։ Հեչ չի եղե՞լ, որ վախենաս՝ քեզ հասկանան։ Էդ ինքնամատնիչ վախի տեսակ է։ Դու վախենում ես գրել արջերի մասին։ Արջերը հեչ, է՜։ Բա որ ենթատեքստդ հասկանան։ Է՜, «արիստոտել» մտքերիդ առաջ դուռը փակում ես, պատուհանից են մտնում։

Սեպտեմբերն էնքան լիքն էր, բայց իմ «լիքը» համարյա նույն քո «լիքից» է: Ուրեմն անցնենք: Մի տեսակ չե՞ս հոգնում մարդկանց չփոխվելուց։ Ես հոգնում եմ։ Էն օրը մտածում եմ՝ մենք սեփականություն ունե՞նք։ Չէ, հա։ Անգամ մեր պատմություններն են կիսված։ Տարբեր մասերի, տարբեր աչքերով ու տարբեր գլուխների համար։ Քեզնից տասը սանտիմետր էն կողմ համարյա քեզ պես շնչող արարածը քեզ համար անհետաքրքիր է։ Դու էգոիստ չես։ Ուղղակի հենց ծնվել ես, հասկացել ես, որ դու քո գլխով ու միջի պարունակությամբ մենակ ես։ Նույնն էլ 10, 20, 50 սմ այն կողմ կանգնածները։

Մտքովդ հեչ անցե՞լ է, որ մետրոյի շարժասանդուղքի վրա պատահական ինչ-որ մեկը քո մասին կմտածի։ Դու կիջնես, ինքը կբարձրանա, հայացքդ կֆիքսի։ Հետո հինգ ժամ կմտածի՝ ինչո՞ւ էր ձեռքիդ բռնած թղթերից մեկը ծալված։ Ու եթե դիտորդդ լինի պերֆեկցիոնիստ, հավանաբար, ամբողջ կյանքում կատի քեզ՝ էդ գրողի տարած թղթի ծալված մասը չուղղելու համար։ Դե, չի ատի, բայց կազդես նյարդերին։ Ու դու միանգամից կվերածվես ինչ-որ մեկի նպատակն իրագործելու միջոցը ձախ ձեռքումդ պահողի։ Շատ աննկատ պատահական բարձրացողից կդառնաս ուրիշ մեկը։ Ու մինչ նա երկու րոպե նյարդերի հաշվին կիջնի, դու կբարձրանաս, կշարունակես շնչել… Կարճ ասած՝ կապրես առանց իմանալու, որ րոպեներ առաջ մեկն ուզում էր վազել հետևիցդ ու էդ գրողի տարած ծալված թուղթն ուղղել։ Անկեղծ՝ մուսաս փախչում է ձեր թղթերի պատճառով։ Դուք ակամա ազդում եք իմ գործողությունների վրա։ Դե, կամ ես եմ դարձնում ձեզ էդպիսի մեկը։ Ինչևէ, ուղղեք ձեր թղթերը, դուք աշխարհում մենակ չեք, մի ալարեք։
Ստացվեց՝ պատմեցի քեզ արջերի մասին, բայց չիմացար՝ երբ։ Դու կհավատաս, անգամ եթե համոզեմ, որ վերևում երկու րոպե կարդացածդ խոզանակի կամ էլ սնկի մասին էր, նույն հաջողությամբ՝ շերեփի, բայց երբեք` էդ անիծյալ թղթերիդ կապոցի միջի առաջին էջին դրված թղթի ներքևի աջ անկյունի ծալված մասին ուշադրություն չես դարձնի։ Քեզ համարյա քեզ պես շնչող արարածի գլխինը չի հետաքրքրում: Արջերն էլ։

-Նամաստե,- ձեռքերի ափերը խաչում ու գլուխը փոքր-ինչ խոնարհում է Անահիտը:
-Նամաստե,- նույնը մեխանիկորեն կրկնում եմ ես:

Նա նայում է դեմքիս ու թերևս կռահում, որ առանց հասկանալու կրկնեցի ժեստը:
-Նամաստե, այսինքն՝ իմ ներսի ադամանդը ողջունում է քո ներսի ադամանդին:
Ես ժպտում եմ: Իմ պատկերացմամբ՝ ներսիս ադամանդը պիտի ժպտերես լինի: Ես ժպտում եմ՝ չնայած իմ ներսի ադամանդը ներկաներից միակն է, որ յոգայից բոլորովին գլուխ չի հանում: Սկսում ենք մեր յոգա-մոգական դասը:
Հայաստանում յոգայի մասին պատկերացումները, եթե դրանք կան առհասարակ, շատ խառն ու ցաքուցրիվ են: Ու իմ պատկերացումներն էլ այս առումով բացառություն չեն: Չէին: Համենայնդեպս, պատկերացում չունեի, որ միայն քեզ մտացածին ոսկով օծելով կամ «ճիշտ» շնչել-արտաշնչելով կարող ես մի լավ լիցքաթափվել լարված օրվանից հետո ու ներդաշնակություն գտնել ինքդ քեզ հետ:

Երևի հարց ծագեց՝ ի՞նչ ասել է «ճիշտ» շնչել-արտաշնչել: Բանաձևն ասե՞մ: Պարզապես պիտի կարողանաք շունչ վերցնել ձեր կյանքի լավագույն օրվանից՝ ա՜յ, այն մեկից, երբ երջանկությունից թվում էր՝ յոթերորդ երկնքում եք: Իսկ հիմա փորձե՛ք մոխրագույն օձի մեջ ամփոփել ձեր ներսի չարությունն ու բացասական լիցքերը կամ ալ կարմիր աքաղաղի մեջ՝ խանդն ու նախանձը: Ստացվե՞ց: Դե՛, հիմա այն ամենալա՜վ ու երջանիկ օրվանից վերցրած շունչն արտաշնչեք՝ պատկերացնելով, թե քթից դուրս եք հանում մոխրագույն օձին կամ ալ կարմիր աքաղաղին: Մի բան ստացվե՞ց: Եթե ոչ, ապա ոչի՜նչ, նորից փորձեք, ինձ մոտ էլ սկզբում ոչինչ չէր ստացվում: Անահիտը՝ մեր յոգա-մոգական դասի՝ պրոֆեսիոնալ որակավորում ունեցող ուսուցչուհին, ասում էր, որ կարևորն առանց հուսահատվելու փորձելն է. մի փոքր պրակտիկա, ու ամեն ինչ կստացվի: Անահիտի յոգան իսկապես մոգական էր, ու ստիպեց ինձ մի պահ կտրվել աշխարհից ու հայտնվել մեկ այլ՝ առանց կաղապարների ու սահմանների իրականությունում, որտեղ ենթագիտակցությունը գերիշխում էր միշտ զգոն գիտակցությանս:

Իմ Երևանը իմ ընտանիքն է: Իմ պատուհանից բացվող տեսարանը, նստարանը զբոսայգում, ամառվա զով քամին, մեր դպրոցի ծանոթ արահետը, Աբովյանով զբոսնող աղջիկներն ու տղաները, Կասկադի աստիճանները, Օպերայի բակը, երթուղայինում փիլիսոփայող ծերունիները… Այն ամենը, ինչը տեղի է ունենում Երևանում…

Երեք խորհուրդ

Այս անգամ իմ 8-ամյա համակարգիչն այնքան լսեց Զեմֆիրայի «Я хочу повеситься» երգը, որ ամեն օր կախվում է: Ի տաբերություն համակարգչիս, նման մտադրություններ չեմ ունեցել, ուղղակի մեկ-մեկ մտածել եմ, թե ինչի համար կարելի է մեռնել: Հիմա կասեք, թե մտածելու ուրիշ ախմախ բան չկա՞ր: Ըհը՛, կար, ու լավ էլ մտածել եմ: Վերջում էլ հասկացա, որ պարապությունը վտանգավոր է ու նման բաների մասին մտածելու հանճարեղ նախադրյալ է: Սկսեցի պարապ չմնալ: Հաճախ գնում էի այգի: Այնտեղ էլ հասկացա, որ այգում մթնոլորտը մեղմ է, գրելու հավես է ներշնչում, ու այնտեղից երկնքին նայելիս իրոք մխիթարվում ես:

Երբ երկինքը կատարեց իր մխիթարական առաքելությունը, ես հասկացա երրորդ ամենակարևոր բանը՝ բազմաթիվ անգամ հնչած, արդեն հոգնեցրած «Don’t worry, be happy» արտահայտությունը: Ու հիմա ես երևի ուրախ եմ և առանց նույնիսկ մի կաթիլ արցունքի, լիքը-լիքը ժպիտներով հասցնում եմ ապրել:

Վեներա Գրիշյան, 15 տարեկան

***

Իմ սիրելիները

Դասերն ավարտվելուն պես սկսվեց անձրևը: Երբ դպրոցից դուրս եկա, քայլերս դանդաղեցրի:

-Մա՛ր, արա՛գ քայլիր, կթրջվենք,- անընդհատ ինձ շտապեցնում էր ընկերուհիս՝ Լիդան:

-Ես էլ դա եմ ուզում,- պատասխանեցի ես: -Լի՛դ, նայի՛, տես՝ ի՜նչ լավն ա,- հիացած բացականչեցի ես՝ տեսնելով դպրոցի ցանկապատի անկյունում կուչ եկած կատվին:

Նա անձրևից չէր փախչում, երևի ինձ նման անձրև շատ էր սիրում:

-Մարիա՛մ, դրա ի՞նչն ա լավը, հետո՝ հերիք ա դրան կանչես:

Տեսնելով, որ չեմ պատրաստվում կատվից հեռանալ, Լիդան շարունակեց.

-Ես գնացի:

Նա ինձ չսպասեց, իսկ ես 15 րոպե շարունակ կախարդված նայում էի կատվին: Ի վերջո անձրևը հորդացավ, և կատուն փախավ: Երևում է՝ այնքան էլ անձրև չէր սիրում, այնուամենայնիվ: Ես շարունակեցի ճանապարհս: Փորձում էի ինչքան հնարավոր է դանդաղ քայլել: Երբ տուն հասա, քույրս արդեն եկել էր:

-Մարիա՛մ, «որբերդ» եկել են,- ինձ տեսնելով՝ ասաց նա:

«Որբերը» երկու անտուն կատուներն են, որոնք գալիս են, մեր պատուհանի տակ նստում և մլավում: Ես ամեն անգամ նրանց կերակրում եմ:

-Չէ՛, հիմա անձրև ա գալիս, հենց անձրևը վերջանա, կգան,- ասացի ես և շտապեցի սառնարանից հանել նրանց համար պատրաստած ուտելիքը:

Քույրս շարունակեց բողոքել.

-Առաջ մեկն էր, հիմա՝ երկուսը: Շուտով կատուների որբանոց ա բացելու…

Հիմա էլ կատուները գալիս նստում են պատուհանի տակ և, ինչպես քույրս է ասում, սերենադ են երգում, իսկ ես նրանց կերակրում եմ: Երևի արդեն եկել են: Արագ իջեցնեմ իրենց համար նախապատրաստած ուտելիքը, հանկարծ սոված չմնան:

Մարիամ Նալբանդյան, 12 տարեկան

***

Իմ ծառը

Մի օր, երբ ես բակ իջա, տեսա իմ ընկեր Վանիկին և իր հայրիկին: Նրանք ծառ էին տնկում: Ես ասացի.

-Կարո՞ղ եմ ես էլ օգնել:

-Արի՛:

Նրանք ինձ մի բահ տվեցին և մի ծառ, որ տնկեմ: Ես սկսեցի տնկել իմ ծառը: Ձեռքերս մի քիչ կեղտոտվեցին, բայց ես շատ հպարտ եմ, որ ծառ եմ տնկել մեր բակում:

Դավիթ Խանզադյան, 8 տարեկան

***

Խաղ

Մի անգամ ես ու ընկերս բակ իջանք, որոշեցինք բադմինտոն խաղալ: Մենք միասին երկու ժամ խաղացինք: Ընկերս այնպես խփեց գնդակին, որ այն ընկավ իմ գլխին:

-Վա՜յ, էս գնդիկն ինչքա՜ն ծանր ա, քիչ էր մնում գլուխս վրայիցս ընկներ,- ասացի ես:

Քիչ հետո էլ ես խփեցի նրա գլխին, և մենք շարունակեցինք մեր խաղը:

Վանիկ Առաքելյան, 10 տարեկան

***

Հեռանում եմ ես

Շուտով ես հեռանալու եմ Հայաստանից և կարոտելու եմ Երևանը: Ես Երևանում ամենաշատը սիրում եմ ընկերներիս հետ խաղալ բակում: Շատ կկարոտեմ իմ բակը և իմ ընկերներին: Նաև կկարոտեմ Հանրապետության հրապարակը, շատ եմ սիրում այնտեղի պարող շատրվանները:

Զարուհի Սարգսյան, 7 տարեկան

***

Սրճարանի «մշտական հաճախորդը»

Ես այգում եմ, ավելի ճիշտ՝ շատերն են այն այգի անվանում, բայց ես վաղուց արդեն հակառակ մտքին եմ: Ես երկաթից եմ պատրաստված, բարձրահասակ եմ (քչից-շատից), երկու գլուխ ունեմ, որոնք գիշերվա ժամերին լուսավորվում են: Ինձնից ձախ գտնվում է բացօթյա սրճարանը, իսկ աջ կողմում՝ կրկին սրճարան, այսինքն՝ կարելի է ասել, ես սրճարանում եմ գտնվում և շրջապատված եմ ծառերով ու ծաղիկներով: Ես օրվա ընթացքում զննում եմ, թե ինչ կա իմ շուրջը, ովքեր են ճաշում, միգուցե ծանոթ մարդկանց տեսնեմ, ովքեր հաճախ են գալիս այստեղ, միգուցե նրանք չզգան էլ, որ ես իրենց իմ ծանոթն եմ համարում: Երբեմն ես էլ եմ ուզում փորձել այդ ուտեստները՝ մոռանալով, որ այդ հնարավորությունը չունեմ ու բնավ կարիքն էլ չունեմ: Հաճախ ինձ թվում է, որ մատուցողը նոր տաքացրած ֆրին բերելու է և ինձ տա, բայց նա փոխում է իր ուղղությունը և տանում ուտեստը դեպի հաճախորդի սեղանը: Երևի այդպես ավելի լավ է, որ ես չեմ փորձում այդ ֆրին. իսկ ի՞նչ պետք է վճարեի, եթե մատուցողը հաշիվը բերեր:

Ամեն դեպքում, իմ կարգավիճակը բավականին լավ է, քանի որ գտնվում եմ ծառերի տակ, որտեղ զովացնող քամի կա, ստվերի տակ եմ: Իսկ ի՞նչ անեն այն նստարանները, որ արևի տակ խաշվում են: Ես կուզենայի նրանց ինչ-որ ձևով օգնել, եթե ոտքերս հողի տակ չլինեին: Գոնե լավ է, որ այդ նստարանների ստվերի տակ թաքնվում են տատրակները, որ ամեն վայրկյան ուտել են ուզում: Հուսով եմ՝ նրանք էլ մի օր կկարողանան օգտվել սրճարանից, հաստատ հաճախորդի պակաս չի լինի:

Բայց տվյալ պահին ես նայում եմ խաշվող նստարանին նստած տղային, որն ինձ է նայում և ինչ-որ բան գրում: Եվ ես ուրախ եմ: Ուրախ եմ, որ ինձ ինչ-որ մեկը նկատեց ու անտարբեր չանցավ իմ կողքով:

Շանթ Հակոբյան, 15 տարեկան

***

Չկա չարիք՝ առանց բարիք

Գրեթե ողջ ամառն անցկացրել եմ մայրիկիս և փոքր եղբորս՝ Դավթի հետ: Նրա մեկ տարին նոր էր լրացել և ամբողջ օրը գոռգոռում ու լացում էր: Ամբողջ օրը միայն լսում էի «Կաթի շիշը բե՛ր», «Տակդիրը գցի՛ր», «Խաղացրո՛ւ» և նման շատ այլ արտահայտություններ: Առաջին անգամն էր, որ ասացի.

-Ե՞րբ է գալու սեպտեմբերը, որ հանգստանամ:

Իսկ հիմա, երբ արդեն գալիս է սեպտեմբերը, ուզում եմ, որ հետ գան տակդիրները: Իմ աշխարհագրության ուսուցիչը միշտ ասում է. «Չկա չարիք՝ առանց բարիք»: Ես սովորեցի տակդիր փոխել:

Քրիստինա Սարյան, 16 տարեկան

2010թ.

Քայլում ես հին փողոցներով ու քեզ թվում է, թե հայտնվել ես տարիներ առաջ նկարահանված ֆիլմում, որտեղ այդ ժամանակներից ոչինչ էլ չի փոխվել: Քարերը, փողոցները, շենքերը կարծես խոսում են հին ու իսկական Հայաստանի լեզվով: Սև քարե կիսաքանդ շենքեր, դռներ, որոնց տարիներով մարդկային ձեռք չի դիպել: Երևի թե այդպես լավ է. գոնե անցյալի քաղաքից մի քանի կտոր պահպանվել է:

Գնացքն արդեն հասնում է կայարան: Հնամաշ ու փոշոտ լուսամուտներից ներս է թափանցում զով աշնանային օդը: Դուրս ենք գալիս ոչ պակաս հին ու գունաթափված գնացքից և հյուրընկալ մարդիկ մեզ դիմավորելով՝ ուղեկցում են դեպի հին քաղաքը:

Քայլելով փողոցներով՝ մի տեսակ դատարկություն ու տխրություն ես զգում: Հազվադեպ փողոցով անցնում են արդեն բոլորի կողմից մոռացված «24» կոչված մեքենաները: Երբեմն մարդկանց կարող ես հանդիպել, որոնք փոքր-ինչ զարմացած, բայց և հուզված աչքերով նայում են քեզ. երևի զգում են, որ հյուր ես: Շատ տաք են ու մարդամոտ, ուզում են մի բանով պարտադիր օգնած լինել:

Շարունակելով ճանապարհը՝ կրկին տեսնում ենք դատարկ փողոցներ, հին ու գործունեությունը վաղուց դադարեցրած խանութներ ու գործարաններ, որոնց վրա անցյալից գրություններ են պահպանվել: Մի փոքր գնալով հին քաղաքի խորքերը՝ գտնում ես ամայություն ու մռայլություն: Անխնամ ճանապարհներ, կիսաքանդ շենքեր, հայտնի պատշգամբ, որն իր աուրան անփոփոխ է պահել, սակայն տեսքը շուտով միայն նկարով կլինի հիշել: Քաղաքում հայ մեծեր կան, որոնք ուշիուշով հետևում են քաղաքի անցուդարձին, ամեն մի հյուրի հետ նկարվում ու ժպտում նրան:

Անցյալի քաղաք Գյումրիում աչքիդ առաջ են գալիս հայկական մշակույթն ու դրա ճյուղերը: Այստեղ տեսնում ես մեր իրական ճարտարապետությունը, տեսնում ես իրական մարդկանց՝ մաքուր ու պարզ: Քաղաքը գնալով դատարկվում է՝ թողնելով հինն ու անցյալից եկածն այնպես, ինչպես որ կա:

Սովորականից ուշ արթնացա, նախաճաշեցի ու գնացի համալսարան: Հա, մենք շաբաթ օրերին էլ ենք դասի գնում: Համալսարանից համարյա մեկ կանգառ ներքև եմ ապրում, բայց այսօր, չգիտեմ՝ ինչու գնացի կանգառ: Կանգնած փորձում էի հիշել այդ օրը տեսած երազս, երբ կանգառում հայտնվեց 58 համարի երթուղայինը:

-Նստի, աղջիկ ջան, լիքը տեղ կա:

-Ոչինչ, մի կանգառից իջնում եմ:

Միայն տեսնեիք երթուղայինում նստածներին, երբ հասկացան, որ ալարել եմ մի կանգառ քայլել: Հասանք համալսարան: Առաջին ժամի համար եկածներն արդեն տուն էին գնում: Բողոքում ենք, որ մի դասի համար եկել ենք համալսարան: Բա իրավաբանականի երեխեքը ի՞նչ անեն. 4 դաս իրար հետևից ֆրանսիացու լեկցիա են լսելու: Եկավ հավանականության տեսության դասախոս պարոն Գևորգյանն, ու սկսեցինք գործնական պարապմունքը: Կասկածելի հասկանալի էր երկրաչափական հավանականությունը, համենայնդեպս՝ անհասկանալի «քսին» և «օմեգան» էլ չկային: Ուրախությունս երկար չտևեց, երբ հասկացա, որ այս տարի էլ ենք ինտեգրալ օգտագործելու: Երբեք չէի մտածի, որ կհաշվեմ Հայկի ու Անիի հանդիպելու հավանականությունը՝ այն էլ երկրաչափորեն: Եթե հետաքրքիր է, ասեմ, որ եթե նրանք պայմանավորվել են հանդիպել 19:00-20:00-ի սահմաններում, և հանդիպանն առաջին եկողը 15 րոպե սպասելուց հետո կհեռանա, ապա նրանց հանդիպելու հավանականությունն է՝  7/16, եթե նրանց հանդիպման գալու պահերը տարբեր են: Գիտեի՞ք, որ Հին Հունաստանում մարդիկ երկրաչափական մարմիններն ու դրանց միջով անցնող հատույթներն ավելի լավ պատկերացնելու համար հանում էին իրենց աչքերը: Թե ինչ էր ակնարկում պարոն Գևորգյանը սա պատմելիս, կարելի է ենթադրել:

Գործնականը շուտ անցավ, գնացի տուն: Տատիկս ջերմություն ուներ, եթե հիվանդանում է, ապա շատ ծանր: Մի կերպ համոզեցի, որ թեյ խմի: Թեյ պատրաստելիս փորձում էի հաշվել, թե որքան կլինի իմ՝ տատիկից վարակվելու հավանականությունը, երբ լսեցի մլավոց: Մեր բակի կատուներից մեկն էր, որը միշտ մեր պատուհանի տակ պառկած է: Այնքան գեր է, որ ալարում է տեղից վեր կենալ:

-Ո՞նց ես, փիսո, կներես, մոռացել էի կերակրել քեզ: Սպասի՝ մի բան տամ:

Հավանականությունն այստեղ էլ ինձ հանգիստ չթողեց: Հիմա էլ սկսեցի մտածել, թե ինչքան է հավանական, որ փիսոն ինձ կսպասի, մինչև կերը տանեմ ներքև:

Կատվի հետ երկխոսությունից հետո տատիկին թեյ տարա, ու երբ քնեց, նստեցի բազմոցին՝ գիրքս շարունակելու: Դե, Հոլդեն, տեսնենք քո ու Սալլիի հանդիպման հավանականությունն ինչքան է:

Որտե՞ղ ես, հայրի՛կ

Երբ ես շատ փոքր էի, առավոտյան ամենավերջինն էի արթնանում: Աչքերս բացելուն պես տեսնում էի հայրիկիս, ով միշտ բարձր տրամադրությամբ գալիս էր, ինձ բարի լույս ասում ու բարձրացնում անկողնուց: Դա ինձ շատ էր դուր գալիս: Մի օր էլ, երբ քնած էի, հանկարծ աչքերս բացվեցին, և նկատելով, որ հայրիկս կողքիս չէ, ես առանց երկար-բարակ մտածելու բարձր բղավելով կանչեցի նրան.

-Պա՜պ:

Ու աչքերս նորից փակեցի: Մի վայրկյան անց լսվեց հայրիկիս շշնջացող ձայնը.

-Ի՞նչ ա եղել:

Ես աչքերս բացեցի, տեսա հայրիկիս՝ քնաթաթախ աչքերով, հոնքերը կիտած, մի փոքր խառնված մազերով ու ամենակարևորը՝ գիշերային հագուստով: Խառնված շուրջս նայեցի ու տեսա, որ դեռ մութ գիշեր է: Հայրիկս սպասում էր իմ պատասխանին, որը պետք է, որ շատ կարևոր բան լիներ, բայց իրականում ոչինչ էր:

-Լավ, հեչ,- շվարած պատասխանեցի ես ու անմիջապես փակեցի աչքերս:

Երևի խեղճ հայրիկս այդպես էլ չկարողացավ նորից քնել:

Եվա Հախվերդյան, 15 տարեկան, 2010

***

Չարաճճին

Երբ ես փոքր էի, շա՜տ-շա՜տ չարաճճի էի, բայց, միևնույն ժամանակ, շատ բախտավոր էի: Օրինակ, մի անգամ ես մեր հեռուստացույցի սեղանին էի խփում իմ խաղալիք ավտոմեքենայով: Հանկարծ սեղանի ոտքերը ջարդվեցին, հեռուստացույցը թռավ իմ գլխավերևով սեղանին, հետո ընկավ ինձնից մի միլիմետր հեռու՝ գորգի վրա, ննջարանի ծաղկամանն էլ եկավ հասավ հյուրասենյակ իմ մեջքի հետևից: Բայց ինձ բան չեղավ: Եվ, իհարկե, ես ոչ մի բանում մեղավոր չէի:

Կամ՝ մի անգամ մենք ընտանիքով մեկնել էինք Ֆրանսիայի ծովափնյա քաղաքներից մեկը՝ Լա Սիոտա: Մայրիկս մտավ ծովը՝ լողալու: Արդեն քանի օր էր՝ հանգստանում էինք այնտեղ, իսկ մայրիկս առաջին անգամ էր ջուրը մտնում, որովհետև նրա ձեռքը միշտ շղթայված էր լինում իմ ձեռքին, թե չէ՝ ինձ բռնել չէր լինի: Ինձ դեռ տասն ամսեկանից չէին կարողանում բռնել: Իմ կողքին էին հայրս, քույրս, հորեղբայրս, երեք հորաքույրներս  և նրանց հինգ տղաներն ու մեկ աղջիկը: Մայրիկս դեռ նոր էր խորացել ծովի մեջ, արդեն բարձրախոսով հայտարարում էին. «Գտնվել է մի երեխա, թող ծնողները ներկայանան»: Բայց մայրիկս ուշադրություն չդարձրեց՝ մտածելով, թե ես բարեկամներիս հետ եմ: Իսկ այն «ամբոխը», որն իմ կողքին էր, չէր նկատել, որ ես չկամ: Ջրից դուրս գալով՝ մայրիկս նկատեց իմ բացակայությունը և հասկացավ, որ հենց իմ մասին էին հայտարարում բարձրախոսով:

Ահա թե ինչպիսին էի, երբ փոքր էի:

Նաիրի Արեգ Հացպանյան, 9 տարեկան, 2010

***

Արդարության պաշտպանը

Ես մանկությունս անցկացրել եմ քեռուս տղայի՝ Արամի հետ, ով ինձնից վեց ամիս մեծ է: Ի տարբերություն ինձ, Արամը շատ խելոք և հանգիստ երեխա էր:

Մի օր, երբ ես երեք տարեկան էի, Հասմիկ մորաքույրս ինձ և Արամին տարել էր իր ընկերուհու տուն, ով ուներ ինձանից երեք տարով մեծ տղա: Տղայի անունը Խաչիկ էր: Խաչիկը գնում-գալիս էր՝ Արամին նեղացնում էր, իսկ Արամը նվնվում էր: Երբ Խաչիկը հյուրասենյակից դուրս եկավ, ես վազեցի նրա հետևից և ձեռքիս հովանոցով սկսեցի հարվածել Խաչիկին՝ ասելով.

-Դե, լացի՛, դե, լացի՛…

Մի կերպ Խաչիկին փրկեցին իմ ձեռքից, և մենք գնացինք տուն:

Վերջերս հանդիպեցի Խաչիկին, և բարևից առաջ նա ինձ հարցրեց.

-Դու դեռ այդքան չա՞ր ես…

Գայանե Մարտիրոսյան, 15 տարեկան, 2010

***

Շատ ուրախանալու արդյունքը

Եբ ես փոքր էի, շատ էի սիրում իմ ծննդյան օրերը: Հինգ տարեկան դառնալուս նախօրյակն էր: Շատ էի ուրախացել, որ հաջորդ օրը ստանալու եմ շա՜տ նվերներ: Արդեն կեսգիշեր էր, սակայն ես չէի էլ պատրաստվում քնել, որովհետև շա՜տ էի ուրախացել և ուրախությունից վազվզում էի տնով մեկ: Հանկարծ գլուխս հարվածեցի մեծ սեղանին, իսկ հետևանքները… Ես հայտնվեցի հիվանդանոցում: Ինձ վիրահատեցին: Հետո պարզվեց, որ իմ ծննդյան օրը բժշկիս ծննդյան օրն էլ էր: Եվ մենք սկսեցինք բողոքել: Նա բողոքում էր, որ իր ծննդյան օրը պետք է հերթապահի գիշերը, իսկ ես բողոքում էի, որ իմ ծննդյան օրը անցկացնելու եմ վիրակապած ճակատով:

Լուսինե Ղազարյան, 14 տարեկան, 2010

***

 «Ո՛չ» ուտելուն

Երբ ես փոքր էի, ուտել ընդհանրապես չէի սիրում: Մայրիկս ասում է, որ ես անգամ սովի զգացում չունեի:

Մի անգամ ինձ զոռով տոլմա էին կերակրում: Վերջապես վերջին կտորը զոռով բերանս դնելուց հետո ուղարկեցին քնելու: Ես այդ ժամանակ չորս տարեկան էի: Երբ զարթնեցի, տատիկս նկատեց, որ բերանիս մեջ ինչ-որ բան կա: Տոլման էր, որ մինչև այդ պահը բերանումս էր մնացել:

Հետո, փոքր ժամանակ ես շատ համառ էի: Եթե երեխաների մեծ մասի առաջին բառը եղել է «մամա», իմը եղել է ռուսերենով «ո՛չ» բառը: Դրա համար էլ իմ անունը դրել էին «девочка-неточка»:

Իննա Ազնաուրյան, 15 տարեկան, 2010

***

Տրամաբանություն

Փոքր ժամանակ շատ էի սիրում քիթս մտցնել մեծերի գործերի մեջ: Երբ մեծերը սուրճ էին խմում, գնում էի մայրիկիս մոտ և ասում.

-Ես էլ եմ ուզում:

Մայրիկս ասում էր.

-Ո՛չ, եթե երեխաները փոքր հասակից սուրճ են խմում, նրանց մաշկը սևանում է:

Մի անգամ մայրիկիս հետ զբոսնում էինք, և ես նկատեցի մի սևամորթ կնոջ: Սկսեցի մատով ցույց տալ նրան և ասել.

-Մա՛մ, մա՛մ, նայի՛, էս մորաքույրը շատ ա սուրճ խմել:

Իսկ այդ կինը, չհասկանալով, թե  ինչ եմ ասում, պարզապես նայում էր ինձ և ձեռքով անում: Տեսնես ի՞նչ էր մտածում:

Քրիստինա Սարյան, 15 տարեկան, 2010

***

Վեճերի պատճառը

Փոքր ժամանակ ես եղել եմ շատ քնկոտ և ցերեկային ժամերին հինգից յոթ ժամ քնել եմ: Շատ անգամ մայրս մոտենում էր և կամաց մատը մոտեցնում քթիկիս՝ համոզվելու համար, որ շնչում եմ:

Երբ փոքր էի, նաև սիրում էի լինել շատ մարդկանց շրջապատում: Ինձ ավտոբուսում տեսնելով՝ մարդիկ միշտ ասում էին.

-Վա՜յ, ի՜նչ համով բալիկ է…

Եվ ես ոգևորված սկսում էի ծայրից ծայր  «Մկների ժողովն» արտասանել մինչև մեր իջնելու կանգառը:

Հիմա, երբ մայրիկս էլի ինչ-որ բաներ է պատմում իմ մանկությունից, անպայման վերջում ավելացնում է.

-Տե՛ս, է, փոքր ժամանակ ինչ խելոք երեխա ես եղել, իսկ հիմա…

Հենց այդպես են ամեն անգամ սկսվում իմ ու մայրիկիս միջև վեճերը:

Տաթև Հակոբյան, 15 տարեկան, 2010

***

Ո՞վ կհասնի առաջինը

Առաջ մայրիկիս ոչ մի կերպ չէի թողնում առանց ինձ ինչ-որ տեղ գնալ: Ամեն անգամ, երբ լսում էի, որ մայրս պետք է տանից դուրս գա, արագ հագնվում էի և պատրաստ սպասում նրան, անկախ նրանից, թե նա պատաստվում էր ինձ տանել իր հետ, թե՝ ոչ: Մի օր, երբ դեռ հինգ տարեկան էի, մայրիկս պետք է գնար ընկերուհու տուն: Ես նրան հարցրեցի.

-Մա՛մ, կլինի՞ ես էլ գամ:

Նա ասաց.

-Ո՛չ:

-Մա՛մ, գոնե իջնեմ բակ խաղալու, հա՞,- համարյա լաց լինելով ասացի ես:

Մայրս թույլ տվեց: Ես արագ-արագ հագնվեցի և դուրս եկա բակ, բայց ոչ թե խաղալու, այլ մայրիկից շուտ նրա ընկերուհու տուն հասնելու:

Երբ հասա, տիկին Անահիտն ասաց.

-Բարև, Շուշա՛ն ջան: Բա մաման ո՞ւր է:

-Հիմա կգա,- պատասխանեցի ես:

Երբ մայրիկս եկավ, կարծում էի՝ կբարկանա, բայց նա ինձ տեսնելուն պես սկսեց ծիծաղել:

Շուշան Աբրահամյան, 15 տարեկան, 2010