Գյուղը ինձ համար եղել ու մնում է գեղեցիկ ու հետաքրքիր մի նկար, որը լիովին տարբերվում է քաղաքային միապաղաղ ու հոգնեցնող կյանքից: Հիշում եմ, երբ փոքր էի, հաճախ այցելում էինք մեր մարզի Ջրափի գյուղը, որտեղ մեծ տուն ու հողամաս ունեինք: Ես միշտ անհոգ խաղում էի մեր այգում, թաքնվում մասրենու թփերի տակ, հաճախ ծաղիկներից փնջեր կապում ու խնդրում մեծերին, որ ծաղկեպսակներ պատրաստեն ինձ համար: Ու ինձ թվում էր, թե ինչպես իմ, այնպես էլ գյուղում ապրողների առօրյան շատ հետաքրքիր է, և նրանք շատ գոհ են կյանքից: Եվ իրոք… Ինձ թվում է, որ առաջ գյուղացին ուրախ էր, նրա համար կյանքը հեքիաթային էր թվում, չնայած՝ առավոտից մինչ իրիկուն կամ իր կենդանիների հետ էր, կամ էլ դաշտում՝ իր գործին: Երևի դա նրանից էր, որ, չնայած իր՝ դժվարություններով լի առօրյային, նրա դեմքին ժպիտ կար, նրա համար երջանկություն էր թվում հացահատիկի առատությունը: Շատ լավ եմ հիշում, որ երբ փոքր էի, գյուղացիները շատ էին սիրում մեզ, միշտ մեր տուն էին գալիս ու զրուցում մերոնց հետ:

Այս գունեղ ու հեքիաթային կյանքը ինձ համար ավարտվեց 2005 թվականին, երբ մենք վերջնականապես քաղաք տեղափոխվեցինք, ու ես այլևս չկարողացա իմ սիրելի գյուղ գնալ: Չգիտես ինչու, մերոնք եղբորս հաճախակի էին տանում, իսկ ինձ՝ ոչ: Այսպես, ես մինչև վերջերս էլ կարոտով էի հիշում իմ անցկացրած լավագույն պահերը ու չէի էլ ուզում մտածել, որ իմ գյուղը կարող է փոխվել, որ այն դասարանը, որտեղ ես որոշ ժամանակ սովորել եմ, կարող է առաջվանը չլինել…

Մոտ երկու շաբաթ առաջ մերոնք վերջապես ինձ էլ գյուղ տարան: Երբ հասանք, արդեն երեկո էր, ու ես ենթադրում էի, որ ինչպես նախկինում, հիմա նույնպես գյուղի երեկոն անզուգական է լինելու: Բայց ես սխալվեցի: Կայարանից մինչև մեր տուն երկար ու քարքարոտ ճանապարհ էր, որի նախկին տեսքից ոչինչ չէր էլ մնացել: Մինչ տուն  հասնելը միայն մի երեխայի հանդիպեցինք, ով, ի սարսափ ինձ, առանց վախի խաղում էր մի հսկա շան հետ այնպես, ասես գրկել ու շոյում էր իր փափուկ խաղալիքը: Ինձ համար շատ տարօրինակ էր այն ամենը, ինչը տեսնում էի ես այդ պահին: Նախկին կահավորված ու գործող բուժկետից մնացել էին միայն չորս պատերը՝ առանց տանիքի, պատուհանների ու սանդուղքների…

Իմ այն հարցին, թե ինչու են քանդել բուժկետը, տատս ասաց.

-Է՜, բալես, ո՞վ գիտի…

Ու ես սկսեցի մտածել, որ նույն վիճակում է նաև դպրոցը, բայց հետո իմացա, որ այն դեռևս գործում է, բայց, ինչպես գյուղացիներն ասացին. «Դասարանների կեսը մեռած է, էն կեսի բերանումն էլ ըսկի շունչ չկա…»:

Առաջվանից գրեթե ոչինչ չէր մնացել. նախկին աշխույժ գյուղը գրեթե ամայի էր դարձել, իրար հարևան չորս տներից երեքը անբնակ էին, այնինչ առաջ այստեղ մեծ ու ավանդական ընտանիքներ էին ապրում, բուժկետը չէր գործում, դպրոցի երեխաների թիվը վաթսունը չէր գերազանցում, մարդիկ էլ տխուր էին ու հիասթափված…

Միակ բանը, որ ուրախացրեց ինձ ու հույս տվեց, այն էր, որ նախկին փլված եկեղեցին այսօր նորոգված էր ու դարձել էր գյուղի երիտասարդների միակ տեսարժան վայրը, ուր կարելի էր գնալ շաբաթ-կիրակի օրերին:

Հիմա, երբ այլևս այնտեղ չեմ ապրում, մտածում եմ. տեսնես կգա՞ մի ժամանակ, որ Ջրափին կամաց-կամաց նորից դառնա այն գյուղը, որտեղ մարդիկ երջանիկ էին իրենց պարզ ու հասարակ կյանքով:

Ախուրյանի ջրամբարը կառուցվել է 1975 թվին: Ջրամբարի շինարարության հետ զուգահեռ շատ գյուղեր տեղահանվել են և կառուցվել նոր ավաններ, քանի որ կմնային ջրամբարի տակ: Այդ գյուղերի թվին են պատկանում Վերին, Ներքին Ջրափիները, Իսահակյանը, Շիրակավանը, Երազգավորսը եւ Նորաբերդ գյուղը, որը հիմա չկա: Ջրամբարի կառուցման նպատակն է եղել ոռոգել Թալինի և Արմավիրի 40 հզ. հա հողատարածք: Սակայն ի՞նչ եղան մարդիկ, որոնք ապրում էին ջրամբարի կառուցման պատճառով տեղահանված գյուղերում:

Վերին և Ներքին Ջրափիները միավորեցին, և կառուցվեց Ջրափի գյուղը: Սկզբում գյուղ էլ չէր, այլ ջրամբարի շինարարությանը մասնակցող աշխատավորներին կացարանով ապահովելու ավան: Հետո շինարարները հեռացան,
և գյուղում շարունակեցին ապրել գյուղացիները: Եթե հանդիպեք ջրափցիների, շատ պատմություններ կլսեք տեղահանման, հին գյուղի սովորությունների մասին: Հանուն ոռոգման ջրի տեղահանվածները, թեև ապրում են ջրամբարի հարևանությամբ, սակայն ոռոգման ջուր այդպես էլ չունեցան: Ինչպես տեղումների հույսին էին եղել իրենց պապերը, այնպես էլ իրենք են այսօր անձրևի հույսին: Վաղուց չորացել են մրգատու այգիները, որոնք սկզբում ոռոգվում էին ջրամբարի ջրերով: Երաշտը ոչնչացրել է գրեթե ողջ տնտեսությունը: Մարդիկ հեռանում են գյուղից:

Երբ գյուղ մտնեք, կտեսնեք մի հին եկեղեցի: Ահա այն ամենը, ինչ մնացել է հին գյուղից: Եկեղեցին նույնպես մնալու էր ջրի տակ, սակայն որոշվեց համարակալել քարերը և տեղափոխել եկեղեցին:

Շուտով գարուն է, ջրափցիները դարձյալ երկնքին են նայում. Աստված կոռոգի՞ իրենց արտերը:

-Ճանապարհ տվեք Մարգարիտին, երեխանե’ր:

Այո’, Մարգարիտին՝ քնքուշ, բարի ժպիտով մի աղջնակի, ով սովորում էր մեր դպրոցի տարրական դասարաններից մեկում իր հասակակիցների հետ, սակայն արտաքնապես տարբերվում էր նրանցից:

Դասամիջոցներին, երբ ողջ դպրոցը իրար էր խառնվում, միջանցքում տեսնում էի Մարգարիտին՝ միշտ դասընկերներով շրջապատված, որոնք կռվում էին իրար հետ Մարգարիտի անվասայլակը քշելու համար, և այդ ժամանակ Մարգարիտը միշտ ծիծաղում էր՝ ասես նախատելով ընկերներին:

Ուսուցիչները միշտ պատմում էին, որ մեծ դժվարությամբ, սակայն անսահման համբերությամբ նա մասնակցում էր բոլոր դասերին, խմբային աշխատանքների ժամանակ օգնում ընկերներին:

Մի անգամ էլ, երբ դպրոցում հանդես էր, իմանալով, որ Մարգարիտը մասնակցելու է, որոշեցի մնալ ու դիտել: Հենց առաջին համարը

նրանն էր. երգելու էր: Երբ նրան բեմ բարձրացրին ու սկսեց երգել, բոլորը հմայված լսում էին: Ելույթից հետո բոլորը ոտքի կանգնեցին. ծափերը չէին դադարում:

Երբ դպրոցի մասին ֆիլմ էինք նկարում, Մարգարիտը նույնպես մասնակցում էր: Մոտեցա, սկսեցինք զրուցել. և ինձ էր հաճելի, և իրեն: Երևի այսպիսի մարդիկ շատ քիչ են, որ զրկված լինելով շատ բաներից՝ չեն ընկճվում…

Աշնանը՝ նոր ուսումնական տարում, ես այլևս չտեսա նրան. մեկնել էր Մոսկվա՝ բուժման հերթական կուրսն անցնելու… 

Անկեղծ ասած, ես մի տեսակ կարեկցանքով եմ վերաբերվում նրանց, ովքեր տատ ու պապ չունեն, որովհետև մարդը, ով չի մեծացել տատիկ-պապիկների հեքիաթներով, կոնֆետներով ու սիրով, մի մեծ աշխարհ է կորցրել: Հիշում եմ, մինչև եղբորս ծնվելը տատիս միակն ու անկրկնելին ես էի, որովհետև ամբողջ օրն ինձ հետ էր լինում, միասին այգի կամ հարևանների տուն` սուրճ խմելու էինք գնում, ինձ էր միայն հեքիաթներ պատմում, գրպանի քաղցր ու անուշ կոնֆետները, ի վերջո, ինձ էին բաժին հասնում, որովհետև հորաքույրներիս երեխաները բավական մեծ էին, ու տատիկն էլ միայն ԻՄՆ էր: Երբ եղբայրս ծնվեց ու տատիս ուշադրությունը գրավեց, ես խանդում էի ու անընդհատ լաց լինում: Մերոնք զգացել էին դա, քանի որ ես չէի գնում եղբորս սենյակ, նրա հետ չէի խաղում, ու մայրս փորձեց բացատրել ինձ: Ես էլ կարծես հասկացա, թե ինչու են նրան բոլորը սիրում:

Երբ պառկում էինք քնելու, ես ու եղբայրս ստիպում էինք տատիս հեքիաթ պատմել` հաշվի չառնելով նրա հոգնածությունը: Տատս միշտ ընդառաջում էր մեզ, պատմում մեր սիրած հեքիաթները: Մի օր էլ ես տատիս խնդրեցի մի նոր բան պատմել: Նա ժպիտով նայեց ինձ ու սկսեց մի շատ հետաքրքիր հեքիաթ պատմել գյուղացու ու հրաշագործի մասին: Երբ հարցրի, թե ինչ է այդ հրաշալի հեքիաթի վերնագիրը, տատս նայեց ինձ ու խորը շունչ քաշելով ասաց. «Է՜խ,է՜խ…»: Վերջերս հեքիաթը միտքս էր ընկել, ու տատիս հարցրի, թե որտեղից է իմացել այն: Ի զարմանս ինձ՝ նա ասաց, որ ինքն էր հորինել…

Երբ պարապմունքի շտեմարանը ձեռքիս վերադառնում եմ տուն, տատս հարցնում է.

-Էսօր ի՞նչ ես սովորել:

Ես, իմանալով, որ տատիս լեզուն ու գրականությունը կարելի է «տասը» գնահատել, միշտ ասում եմ.

-Տատ, դու էս մեկը չգիտես:

-Հնարավոր չէ, ասա, տեսնեմ՝ որն է:

Ու միշտ, երբ սկսում եմ սովորածիս առաջին տողերն արտասանել, տատս ժպիտով ընկերակցում է ինձ այնքան, մինչև ես մոռանում եմ, իսկ ինքը առանց սխալների ավարտում է:

Ու ամեն անգամ ծիծաղելով ավելացնում է.

-Չէ, Լիլի ջան, իմ դասատուն քոնից լավն է եղել:

Տատս հինգ թոռ ունի, որոնցից երեքը արդեն մեծ կյանք են մտել: Նրանցից հետո ես եմ ու այս տարիների ընթացքում իմ նվաճումներով փորձում եմ հետ չմնալ նրանցից: Գրեթե միշտ տատիս հարցնում եմ.

-Տատ, էդքան խելացի թոռ ունես, ամենախելացին ո՞վ է:

Տատս միշտ նայում է ինձ ու ամեն անգամ մեկիս անունը տալիս, բայց այն հարցին, թե ում է ամենից շատը սիրում, միշտ մեկ սպառիչ պատասխան ունի՝ քեզ:

Երևի մեծ դեր է խաղում այն, որ հենց ես եմ կրում Լեյլի տատիս անունը ու չեմ սիրում, երբ աղավաղում են այն՝ ասելով Լեյլա՝ իմանալով, որ ընդունում եմ կամ Լեյլին, կամ Լիլին:

Երբ ընկերուհիներս մեր տուն են գալիս, խնդրում են տատիս, որ մի բան երգի: Անգամ երբ տատս տրամադրություն չի ունենում ու մերժում է մեզ, նայելով ինձ՝ դեմքին ժպիտ է հայտնվում, ու սկսում է իր անուշ ձայնով երգել: Զարմանում եմ տատիս երաժշտական կարողությունների վրա: Երբ ընտանիքով դիտում ենք «Երգ երգոց»-ը, տատս գրեթե բոլոր երգերը կամացուկ երգում է ու հանկարծ տեսնում, որ բոլորս ապշած իրեն ենք նայում:

Ախր, շա՜տ լավն է տատս, հատկապես, երբ տուն է գալիս ու ասում.

-Լիլի, գիտե՞ս քեզ ինչ եմ բերել:

Ու իմ՝ հետաքրքրությունից փայլող դեմքը էլ ավելի է պայծառանում, երբ տատս հանձնում է նվերս:

Երբ նա պատրաստվում է տեղ գնալ ու հագնում է իր՝ զգեստապահարանում խնամքով պահված զգեստները, որոնք ես չեմ էլ տեսել, միշտ հարցնում է.

-Լիլի, սիրո՞ւն է:

Ու երբ դրական պատասխան է ստանում, ասում է.

-Քեզ եմ տալու:

Եվ ես, լսելով այդ, ակամայից հիշում եմ մանկությունս, երբ հագնում էի տատիս երկարափեշ, ծաղկավոր զգեստները, որոնց վրայից օծանելիքի հոտ էր գալիս:

Լուսանկարը՝ Վահե Սուքիասյանի

Ես և իմ սերնդակիցները չենք տեսել 1988-ի ահավոր ու աղետաբեր երկրաշարժը: Սակայն Գյումրիում դեռ շատ կան երկրաշարժից ավերված շենքերի փլատակներ, որոնք ամեն օր հիշեցնում են մեզ 25 տարի առաջ տեղի ունեցած ողբերգության մասին: Բացի այդ, այնքան շատ են պատմել, որ թվում է, թե ես եղել եմ ականատես: Տատիկս համարյա ամեն օր հիշում է դեկտեմբերի 7-ը: Բայց ավելի տխուր են այն հիշողությունները, որոնք կապված են աղետից հետո փլատակված քաղաքում ապրելու հետ: Մի դեպք տատիկիս մեջ շատ է տպավորվել: «Երկրաշարժից այնքան էինք վախեցած, որ մի փոքրիկ առիթ էր պետք նորից սարսափի մեջ ընկնելու: 1989 թվականի հունվարի 25-ից մեր դպրոցը սկսեց գործել վրանների մեջ,- պատմում է տատիկս, որը թե այն տարիներին, թե հիմա դասվար է աշխատում դպրոցում,- Գրատախտակը հարմարեցրել էին վրանում: Գարուն էր, սկսվել էին ուժեղ քամիները, բոլորը խոսում էին, որ իբր նորից ավելի ուժեղ երկրաշարժ է լինելու…

Աշակերտներին հանձնարարություն տալուց հետո նստեցի դասամատյանը լրացնելու: Ու հանկարծ լսեցի երեխաների ոտնաձայներ՝ թփթփոցներ: Ինձ թվում էր, թե ես արդեն գետնի տակ եմ, երեխաներն էլ են ընկնում անդունդը: Այդ պահին մի փոքրիկ աղջիկ՝ Սյուզաննան, գոռաց.

-Ո՞ւր եք վազում, ընկեր Անանյանը մնաց գրատախտակի տակ:

Ես բացեցի աչքերս, հասկանալով, որ գրատախտակն է պոկվել ու ընկել ինձ վրա:

Ինձ թվում է, բոլորին հասկանալի կլինի երկրաշարժի թողած ազդեցությունը մարդու վրա: Անցել է արդեն 25 տարի, չեմ մոռանում այդ աղետալի օրն ու ժամը: Ուզում եմ , որ ոչ մի սերունդ չտեսնի աղետ, ոչ մի մարդ վախեցած չապրի իր կյանքը»:

Սա հեքիաթ չէ, այլ իրական պատմություն:

Տարիներ առաջ, երբ սովորում էի ութերորդ դասարանում, բարեգործական նպատակով գնացել էինք Գյումրիի ծերերի տուն-ինտերնատ: Մենք հավաքեցինք` ինչ կարող էինք, ու գնացինք ծերերին այցելության: Շատ ճնշող էր այնտեղ. բոլորը ծեր էին, հիվանդ և մի տեսակ անպաշտպան: Երբ բաժանում էինք մեր տարած քաղցրավենիքը, իմ ուշադրությունը գրավեց մի պապիկ, որը հեռվում կանգնած լուռ նայում էր և չէր էլ մոտենում մեզ… Ես զգացի ինչ-որ պահանջ մոտենալու ու զրուցելու պապիկի հետ, սակայն չստացվեց, և ես մոռացա նրա մասին: Այդ այցելությունից անցավ երկու  տարի: Երբ հաճախեցի «Մանանա» կենտրոն, և ինձ առաջարկեցին  նկարահանել մի հետաքրքիր պատմություն, ես անմիջապես հիշեցի ծերերի տուն-ինտերնատի  բարի պապիկին, ով այդ օրը գրավել էր իմ ուշադրությունը: Եվ ես որոշեցի, որ իմ ֆիլմը հենց նրա մասին է լինելու:  Գնացիք տուն-ինտերնատ, գտանք իմ բարի պապիկին:  Նա ինձ հիշեց: Հարցրի՝ ինչպես է, ինչի կարիք ունի, նա պատասխանեց.

-Շատ լավ եմ, բալա ջան, ոչ մի բանի կարիք չունիմ:

- Ձեր անունն ի՞նչ է,- հարցրի պապիկին:

-Համիկ պապ,- պատասխանեց նա,- բայց երբ եկա էստեղ, հեչ պապ չէի:

-Իսկ ինչպե՞ս և ե՞րբ եկաք,- հարցրի  Համիկ պապին:

-Է~, բալամ, երկար պատմություն է,-ասաց Համիկ պապը, -մի վեպ կարելի է գրել իմ կյանքի մասին:

-Ոչինչ, պատմեք, Համիկ պապ,  հետաքրքիր է:

- Որ էդպես է, բալա ջան, նախ քեզ տանեմ, ցույց տամ, թե ես ոնց եմ խնամում էս այգին, էս պարտեզը:

Համիկ պապը հպարտությամբ ցույց տվեց ծերանոցի բակում իր աճեցրած այգին.  խնամված ծառերը, բանջարանոցը, պարտեզի գեղեցիկ ծաղիկները: Ամբողջ օրը նա զբաղված է այգին փորելով, ծառերը ջրելով, փոցխ անելով, մոլախոտերը պոկելով: Մի խոսքով, Համիկ պապը առավոտից մինչև ուշ երեկո զբաղված է:

- Համիկ պապ, այս բոլորը դո՞ւք եք խնամում,- հարցրի ես:

-Էս, օր կտեսնիս, բալա ջան, սաղ մեր ճաշարանի համար է; Ես կխնամեմ, հոգ կտանիմ, գեղեցիկ ծաղիկներ կաճեցնեմ: Չնայած՝ կյանքը դաժան գտնվավ իմ հանդեպ,  բայց սիրուն բան շատ կսիրեմ: Երկրաշարժին կորցրի  տունուտեղս, կնոջս ու միակ աղջկաս: Էդքան մեծ չէի, ընդամենը  քառասունյոթ տարեկան: Ուզում էի ինքնասպան լինել, ասի՝ էլ ում համար  եմ ապրում:  Բայց Արցախյան պատերազմը սկսվեց, ասի՝ գնամ, պատերազմի դաշտում զոհվեմ, գոնե մի բարի գործ արած կլինեմ հայրենիքիս համար: Բայց «գյուլլեն» ինձ չառավ: Շուշին գրավելուց հետո վերադարձա: Երկրաշարժից հետո մի «դոմիկ» էին տվել, բայց պատերազմում եղած ժամանակս էն էլ էին տարել: Ու էդպես մնացի անտեր ու անտուն:  Ասի՝ գնամ ծերանոց, բայց տարիքս էն չէր, հիսուներկու տարեկան էի: Եկա, տնօրենը բարի մարդ էր, իմացավ իմ պատմությունս, վերցրեց ինձ, տանիք եղավ գլխիս: Ես էլ ասի, մի հանրօգուտ գործ անեմ: Սկսեցի խնամել այգին, ծառ տնկել, բանջարանոց ստեղծեցի, որ մեր մրգերն ու բանջարեղենն ուտենք: Շներին ու կատվներին տիրություն  կենեմ: Անլեզու հայվաններ են, մեղք են, մեկը պիտի լինի՞ օր տիրություն անի նրանց: Սրանց մեջ էլ, ինչպես մարդկանց մեջ, կան բարի և համակերպվող, չար և իրարից փայ փախցնող կենդանիներ:  Այ ըսենց, բալա ջան, արդեն մոտ քսան տարի կապրիմ էստեղ: Իմ հարազատներն էս այգին, պարտեզը, շներն ու կատուներն են: Մի կին կար, մի քիչ «թլդիկ» էր, էստեղ էնքան էին նեղում նրան, որ մեղքս տվեց, ասի՝ արի ամուսնանանք իրար հետ, որ քեզ տիրություն անող լինի: Հիմա իրար հետ ապրում ենք, մեր կյանքի օրերը մաշում…

Լսեցի Համիկ պապի պատմությունն ու տխրեցի: Մտածում եմ՝ մարդը չունի ոչինչ, ոչ տունուտեղ, ոչ ընտանիք, ոչ երազանք, բայց այդքան  բարի է:  Նա ամբողջ օրը խոսում  է շների ու կատուների, ծաղիկների և ծառերի հետ, նրանց խնամում: Այդ ամենից հետո, նա ոչ թե չարանում, այլ ուրախանում է կյանքով: Չէ որ նա, ինչպես իմ պապիկը, կարող էր ունենալ երեխաներ ու թոռնիկներ, հարազատներ, հպարտանար նրանց հաջողություններով: Կյանքում տեսնել այդքան դառնություն և մնալ այդքան բարի, լինել իսկական քրիստոնյա…

Այդ օրը ինքս ինձ համար հայտնաբերեցի, որ մեծ, բարի ու անհատակ է մարդու հոգին`անկախ ամեն ինչից: