Հայաստանի ողնաշարը համարվում է պատմական Սյունիքը, որը հարուստ է հրաշք բնությամբ, ազնիվ մարդկանցով, պատմամշակութային հիասքանչ վայրերով ու վանքերով։

Սյունիքը եղել է Մեծ Հայքի 15 նահանգներից, որն ունեցել է 12 գավառ։ Այն միջնադարում ունեցել է ավելի մեծ տարածք, քան ունի ներկայումս և, չնայած փոքր տարածքին, մշտապես համարվել է խտաբնակ տարածաշրջան։

Սյունիքս եզակի է իր առավելություններով և թերություններով, և հենց այս առավելություններն ու թերություններն են, որ շունչ են հաղորդում նրան։

Բնօրրանս առավել է ժողովրդի միասնականությամբ, զարմանահրաշ բնությամբ, գրավչությամբ, հավատացեք, մեկ անգամ Սյունիք եկողը հավերժական կապեր է հաստատում այստեղ, ինքս բազմիցս եմ համոզվել։ Այստեղ է գտնվում վեհապանծ Խուստուփ լեռը, որը ոգեշնչում և սատարում է սյունեցիներին։ Ողջին՝ պատմական Սյունիքի նշանավոր գետը, Վաչագան գետը, Աստղաձորը…

Զանգեզուրը նշանավոր է նաև քրիստոնեությունը խորհրդանշող վանքերով, որոնցից է Տաթևի վանքը, որը դեռևս 9-րդ դարում է կառուցվել։ Վահանավանքը, որը համարվում է 10-րդ դարի կառույց, ևս քրիստոնեության խորհրդանիշ է Սյունիքում։

Եթե կան առավելություններ, կան նաև թերություններ։ Գլխավոր թերությունը կարելի է համարել մարզում առկա պոչամբարը, որն աշխարհում համարվում է ամենամեծն իր տեսակով, սա ազդում է ինչպես օդի, որը շնչում ենք ամենքս այստեղ բնակվելով, այնպես և բնության և գյուղական տարածաշրջանների զարգացման վրա, գետերի հոսքի և հատկապես գետում առկա ձկնատեսակների պահպանման գործում։ Մեծ վնաս են կրում նաև վարելահողերը, որոնք տուժում են հիմնականում այն հանգամանքից ելնելով, որ պոչամբարի, ոչ պիտանի նյութերը օր օրի ընդլայնում են արդեն իսկ զբաղեցրած տարածքը։

Զանգեզուրն առանձնահատուկ է նաև իր հերոսական մարտերով, վեհ լեռներով, անկոտրում ոգով, այն հարուստ է իր հերոսածին մայրերով և քաջ հայորդիներով։ Յուրաքանչյուր սյունեցու մեջ Նժդեհի արյունն է խոսում, Դավիթ Բեկի շունչն է թևածում, մերօրյա հերոսների անավարտ կյանքն է շարունակվում։

Այսօր էլ Սյունիքս, ուր ապրել են պապերս, պապերիս պապերը, ուր այժմ ապրում եմ ես, կռվախնձոր է դարձել դավադիր թշնամու և ազգիս միջև։ Սակայն, Սյունիքն իր գոյությունը պահպանել, պահպանում և պահպանելու է ամեն կերպ, միայն ոչ թշնամու կազմի մեջ, իսկ սրա միակ գրավականը սյունեցիների միասնականության մեջ է։

Սյունիքի, և առհասարակ Հայաստանի ապագան մենք ենք, և մենք պարտավոր ենք շենացնել, զարգացնել մեր մարզը, մեր համայնքը և պարտավոր ենք երկու ոտքով ամուր կանգնել մեր հողի վրա, որպեսզի ոչ ոք դիտմամբ, թե պատահմամբ, հայացք անգամ չնետի դեպի այն։

Համոզված եմ, վաղվա հզոր ապագայի հանդեպ հավատ կա յուրաքանչյուրիս մեջ և հատկապես սյունեցիների։ Ես ինքս եմ հավատում, չէ որ իմ սիրտը լեռներում է՝ Սյունյաց լեռներում…

Չգիտեմ… Գուցե կյանքն էլ հեքիաթ է, այն հեքիաթներից, որ տատիկս էր պատմում ինձ համար, իսկ ես կլանված լսում էի։ Հիշում եմ, սիրում էի մի պատմություն, որ նա միշտ պատմում էր մի մոր և որդու մասին։ Դա երևի շատերը լսած կլինեն։ Մոր սրտի մասին, որ անկախ ամեն ցավի, որ որդին էր նրան տվել իր սիրելիի պատճառով, միևնույն է, մոր սիրտը ցավում է, երբ տղային որևէ բան է պատահում։

Իսկ մե՞նք… Չէ’, մենք գնահատել չգիտենք, ոչ մի դեպքում սովորել չենք ուզում, նույնիսկ պատերազմը մեզ չսթափեցրեց։ Մենք կորցնելուց հետո անգամ չենք գնահատում կամ գուցե գնահատում ենք, բայց երբեք չենք խոսում այդ մասին։ Մենք հեշտ ենք համակերպվում, հեշտ ենք հաշտվում ու հանձնվում։ Երբեք չենք ափսոսում ունեցածի ու կորցրածի համար։ Երբեք չենք գոռում մեր կորցրածի համար, չնայած, որ դա անիմաստ է լինում արդեն։ Մենք չենք գոռում, իսկ ինչո՞ւ…

Թող աշխարհը ետ վերադարձնի այն, ինչ մի օր խլել է մեզնից։ Թող ետ բերի նրանց, ում Աստված իր մոտ է տարել։ Ես էլ չեմ կարող, հոգիս գոռում է ցավից, ես լուռ եմ, բայց սիրտս, ա՜խ, նա այնպե՜ս է ուզում տեղից դուրս թռչել ու դուրս գալ իմ միջից, ատում է ինձ նա,  շատ եմ ցավեցրել` գիտակցաբար ու անգիտակցաբար։

Երբեմն ուզում եմ գնալ բոլորից հեռու։ Ոչ ոք չի հասկանում, բայց ես չեմ ուզում մի օր կորցնել նրանց, ում ունեմ հիմա կամ կարծում եմ, թե այդպես է, իսկ իրականում` չունեմ։ Ես չեմ կարող նստել ու մտածել, որ մի օր նրանց էլ կկորցնեմ։ Չեմ ուզում… Իմ կյանքում ես միայն կորցրել եմ, երբեք չեմ գտել, իսկ գտածս էլ շատ հեշտ եմ բաց թողել ու հաշտվել եմ` կարծես այդպես էլ պիտի լիներ։

Չէ’, տխուր եմ, չգիտեմ` ինչու, չգիտեմ` ինչպես, բայց լացել եմ ուզում, անդադար լացել։ Մարդիկ մտածում են, թե դա ամոթ է, բայց չէ… Իսկ ո՞վ գիտի, թե ինչքան եմ լացում։ Լացում եմ ամեն գիշեր, բայց ո՞ւմ եմ ցույց տալիս, հարցրեք խնդրեմ, առավոտյան ո՞վ է նկատում։ Լացելուն էլ ձև կա։ Ես նրանցից չեմ, որ ուրիշների մոտ են լացում` ցույց տալու համար, չէ’, ես գիշերն եմ լուռ ցավում, ու արցունքները խեղդում են կոկորդս, ցավս խորն է։

Բոլորը ասում են, թե մազերս ճերմակել են, դե, իսկ ես չեմ զարմանում, որովհետև գիտեմ, որ կյանքն ինձ շուտ է մեծացրել։ Ես շուտ մեծացա, չունեցա մանկություն, չունեցա ընկերներ բակի, չունեցա մանկական խաղեր, չունեցա երազանքների իրականացում, չունեցա հարազատ ընտանիք, որտեղ ամաչելու փոխարեն կարող էի կիսվել իմ խնդիրներով, չունեցա ոչինչ, բայց պայքարեցի հանուն այն կյանքի, որի մասին մանկուց սկսեցի երազել։ Մեծ ճանաչում, մեծ շրջապատ, մեծ հաջողություններ, գուցե մի օր էլ մեծ սեր ու մեծ ընտանիք, որտեղ իմ փոքրիկները կունենան մանկություն, իսկ ես երջանիկ կլինեմ մի օր։

Չունեցա, ափսոսեցի, բայց հաշտվեցի։ Ու երբեք չգոռացի մարդկանց վրա, թե ինչու ես մանուկ չեղա…

Չգոռացի, ու կյանքը անցավ, անցավ ու գնաց ինչպես մի օր, որտեղ մե՜ծ պատմություն եմ թաղել, թաղում եմ ամեն օր, թաղելով նաև ինձ ու ամեն բան, որ եղել է անցյալում, որովհետև անցյալը թաղել է պետք, որովհետև այն, ինչ ունես ու ինչ պետք է քեզ այնտեղից, դու դա կհիշես ամբողջ կյանքում։ Ասում են` հին օրագրերը չեն պահում, իսկ ես պահում եմ, երևի դժվար է պոկվել հիշողություններից ու այն ցավերից, որ լցրել ես այդ թղթերի ամեն տողի մեջ, հետո ծածկել, որ իրար կպչեն ու մի բուռ դառնան, ու չկարդաս:

Գիշեր է… Համեցի’ր, բարեկամս, արի’ լացենք, ես քեզ առավոտյան հասարակությանը ժպտալ կսովորեցնեմ։

-Իսկ դու մանուկ եղե՞լ ես…

Գարունն սկսվում է այն ժամանակ, երբ գրիչս ձեռքս եմ վերցնում, բայց աչքս դրսում է, սիրտս` դաշտերում։ Մանուշակները բացվել են, կակաչները կանաչել են, ուր որ է` գլուխները պատրաստվում են դուրս հանել, բանջարը, սինձը, սիբեխը դուրս են եկել, իսկ ես տանը նստած եմ` դեռ գրում եմ, ջնջում։

Գարուն է, մարդու անատոմիական և մտավոր վերելքի թերևս ամենաբուռն շրջանն է։ Ի՞նչ է պետք մարդուն, դե իհարկե, արևոտ եղանակ, բարձր տրամադրություն ու գարնան բույր, ահա և ապահովված է տրամադրվածությունը դեպի նպատակներ հասնելու ուղով վազելու։

Մանուշակների բույրը ինձ ամենաշատն է մոտիվացնում, իսկ այն հաճույքը, որ բանջար քաղելիս այն ծակծկում է մատներդ, բայց դու դիմադրել ամենևին էլ չես ուզում, դա նշանակում է, որ դու արդեն ներդաշնակության մեջ ես բնության հետ։ Գարունը ինձ համար բնություն է, քանզի երկուսն էլ ասոցացնում եմ կանաչի, թարմության և բուրավետության հետ։

Գարնանը ինչպե՞ս կարող ես հանգիստ նստել, երբ այն պահանջում է վազել, փնտրել, գտնել։ Մտնել դաշտ, փնտրել ծաղիկներ, բույսեր, քաղել դրանք և ահա, բավականություն ստացած հետ վերադառնալ ու շարունակել կյանքը։ Կտրվում ես կյանքից, փորձիր մեկ անգամ և կհամոզվես, որ գարնան դաշտերը իրենց ներդաշնակությամբ քեզ դրախտ են թվում երկրի վրա։ Թվում է, թե այս աշխարհը դեռևս այսպիսին չի էլ եղել, բայց ամեն տարի երեք ամիս աշխարհը հենց այսպիսինն է` խաղաղ, ներդաշնակ, հաճելի։ Գարունը փնտրտուք է. փնտրիր, գտիր քո նպատակը գարնանը, որը երեկ երազանք էր թվում, և իրականացրու, որովհետև գարունը ամենատրամադրող եղանակն է հասնելու «անհնարին» կոչվող ցանկությանդ, որը երբեք էլ անհնար չի եղել։

Սիրիր գարունը և գեթ մեկ օր քեզ տուր գարնանը։

Մենք ապրում ենք տեղեկատվական տարափի ժամանակաշրջանում։ Բոլորը լուր են ստեղծում, լուր հրամցնում, օգուտ ստանում որևէ լուրից կամ դառնում դրա զոհը։ Հաճախ եմ մեր լուսամուտից լուռ հետևում  բակի լրահոսին։ Լուրջ եմ ասում, մեր բակում են երկրագնդի «լավագույն վերլուծաբանները»։ Նրանք լուրջ քննարկում են քաղաքականությունից մինչև տնտեսություն, մոդայից մինչև առողջություն, ԱՄՆ-ից Չինաստան ու այսպես շարունակ…

-Էտի սաղ սութ ա, Ֆրունզ ձյաձ, հե՞ր տու ընձի չես հավատըմ, ի՞նչ կոռոնա, այ ախպեր, էտի պալիտիկայա: Տու սայթ չե՞ս մտնըմ, չեմ խասկնըմ, չե՞ս կառթըմ ինչ ա կիրած, – հարևանին վստահ համոզում էր 54-ամյա Գեղամը, ծխախոտի ծուխը քաշելով ու մի կերպ հևալով շարունակում, – սաղ սայթերում էլ կիրած ա, որ էտի ժողովրդին խափելու համար ա, սութի դեղեր են ծախըմ, որ մեզի թալանեն: Սութ ա, մի հավատա: Բա հե՞ր մեր կեղից մեկը չմեռավ, մեկը չվարակվավ… Է~հ, եսիմ է։

Ֆրունզե պապը լուռ լսում էր ու գլուխը վեր ու վար անում ի նշան համաձայնության։ Դե, ո՞նց չհամաձայնվեր. ո’չ ինտերնետ ուներ, ո’ չ էլ առավելապես դրանից օգտվելու ձևը գիտեր։ Ֆրունզե պապի օրը սկսվում էր կողքի բակի քննարկումների մասնակցելով, հաճախ էր լուռ մնում` չհասցնելով ու չկարողանալով առարկել ամբողջ օրը ինտերնետի միջոցով լուրեր ստացող իր բակի ջահելությանը, իրենը հին ու փորձված լուրերն են հեռուստացույցով, որոնց հավատում է տարիներ շարունակ։

-Սաղ քիչ էր, մկա` էլ դիմակն են սարքի պարտադիր, թե վովա տըսի ըտենց պյան, – նույն ոգևորությամբ շարունակում էր Գեղամը, – լավ ա էս սայթը կա. մարդիկ կարըմ են իրանց ուզածը իմանան։ Էն օրն էլ կարդըմ եմ, մե դոկտըր մարդ կիրել ա, որ դիմակը սութ ա, էտի տուգանելու խըմա են արի, ու շատ էլ ճիշտ ա ասըմ։ Ֆրունզ ձյաձ, չեմ տրել, չեմ էլ տնելու։

Ֆրունզե պապը միակն էր այդ մարդկանց մեջ, ով դիմակով էր ու բոլորից հեռու էր նստել, դե, հեռուստատեսությամբ տեսել էր, որ նախարարը հորդորում էր դիմակ կրել ու սոցիալական հեռավորություն պահպանել, բայց ամեն անգամ Գեղամի ասածից հետո,  ծաղրի առարկա չդառնալու համար իսկույն հանում էր դիմակը։

Գեղամի տեղեկատվական քարոզը  արդեն ձանձրացրել էր Ֆրունզե պապին ու այլևս ցանկություն չուներ նրան լսելու։ Մի քանի օր բակ չէր իջել, երևի որոշել էր  մնալ տանը, համ մի լավ կհանգստանար Գեղամից, համ էլ զերծ կմնար վարակվելուց։

Մի շաբաթ անց տեսա Ֆրունզ պապին։ Մենակ էր նստած` զարմանալիորեն զրուցակիցը հետը չէր։ Մոտեցա, հարցրեցի առողջականից։

-Ես լավ եմ, բալա ջան, պինդ պոպոք եմ, ինձ պյան չի ըլնի։ Բայց համա լավ խաբար չլսի էսօր, – հոգոց հանեց ու շարունակեց, – Կեղամն ա մեռի, ասըմ են վիրուսից ա: Ջահել մարդ էր, ասա թե` տրան ի՞նչ էլավ։ Ասըմ էր` սաղ սութ ա, վիրուս չկա։ Ինչ սութ կար` կարդըմ էր ու հավատըմ, ինչ ա` իրան տենց էր ծեռնատու։

Ֆրունզ պապի հետ երկար խոսելուց հասկացա, թե ինչքան խոցելի ենք դարձել մենք։ Շուրջ բոլորը կեղծ լուրեր են, կեղծ իրականություն, կեղծ… Հասկացա, որ այս ամենին զոհ չգնալու համար մենք պետք է շարունակ կրթվենք, լինենք մեդիագրագետ, հետևենք արժանահավատ աղբյուրներին, չտրվենք սադրիչ վերնագրերով նյութերին, ստուգենք նյութի ճշմարիտ լինելը, տարբերակենք օգտակարը, պիտանին, ֆեյքը… Այլապես մենք էլ մի օր կդառնանք ֆեյք լուրերի զոհ, ինչպես մեր բակի Գեղամը…

Հայրենիքը այն տարածքն է, որտեղ որևէ ժողովուրդ, ազգ կամ էթնիկ խումբ ապրում է՝ կերտելով իր պատմությունը, ազգային ինքնագիտակցությունը, սերունդներին է ժառանգում իր ազգային արժեքները։ Հայրենասիրությունը հայրենիքի նկատմամբ անսահման սերն է, այդ տարածքը հայրենիք անվանելու իրավունքի գնահատումը, հայրենիքի համար ամեն ինչ անելու պատրաստակամությունն է։

Այսօր հայրենասիրական երաժշտության փոխարեն լսում են այնպիսի երաժշտություն, որի իմաստը նույնիսկ հեղինակը չի հասկանում, հայրենասիրության մասին իրենց կարծիքը արտահայտող որևէ մեկին անվանում են մեծամիտ։ Սա այս իրավիճակի շատ օրինակներից միայն երկուսն են, բայց եթե ուշադիր դիտենք, կգտնենք շատ խնդիրներ։ Մարդու համար հայրենիք ունենալը պարգև է, և հայրենասիրությունը  արտահայտելը՝ չոտնահարվող իրավունք։ Մարդկանց մեծ մասը չունեցածն ու կորցրածն է գնահատում, բայց հայրենասեր մարդը այն գնահատում է միշտ, և անկիրթ մարդը հնարավոր է, որ նույնիսկ չհասկանա հայրենիք բառի իմաստը։

Նաև եկեք հասկանանք, թե երբ են իրոք արտահայտում հայրենասիրությունը և երբ են դերասանական արվեստով զբաղվում։ Սա պարզելը շատ հեշտ է։ Երբ մարդու ասածը համապատասխանում է գործունեության հետ, այսինքն, երբ մարդը իր գործով ամեն օր օգնում է իր հայրենիքին, այդ մարդը հայրենասեր է, հակառակ դեպքում՝ ապագա Օսկարի մրցանակակիր։ Հայրենասիրական ստեղծագործությունը արվեստի բարձրագույն դրսևորումներից մեկն է, և այն պետք է գնահատել, սովորել, վերլուծել, հասկանալ, սիրել։ Հայրենասիրական ստեղծագործությունը կարդալիս, լսելիս, տեսնելիս պետք է ազդվենք, ձգվենք և ոգեշնչվենք, որպեսզի հայրենիքի պաշտպանության ու բարգավաճման մեջ ունենանք մեր փոգրագույն ներդրումը։ Պետք է երգենք «Հայ քաջերը», Արաբոյի երգը, Գևորգ Չավուշի երգը, պարենք յարխուշտա, քոչարի։ Հայրենասիրական ստեղծագործությունը ազգային ինքնագիտակցության պահպանման հիմքերից է։

Ես գիտեմ, գիտեմ, որ ամեն ինչ շուտով կավարտվի։ Գիտեմ, որ ամեն լավ բան էլ ավարտ է ունենում։ Գիտեմ ու իմացել եմ հենց ամենասկզբից։ Հեքիաթի վերջում միշտ չէ, որ բարին է հաղթում, այդ մեզ համար են միայն բարու հաղթանակով վերջացող հեքիաթներ պատմել։ Իսկ կյանքը չար հեքիաթ է ու պիտի զգույշ քայլես, զգույշ խոսես ու զգույշ ապրես…

Ես գիտեմ, որ հաճախ ներսում ունեցած ցավը խանգարում է շնչել քեզ ու կարծես խեղդվում ես, բայց հավատա, մի օր, երբ դադարես անքուն մնալ ու աստղերին պատմել քո հույզերը, նրանք էլ կդադարեն գաղտնիքներն այդ բոլոր պատմելուց։ Թե լույս աշխարհ ես եկել, պիտի պայքարես։ Կարևոր չէ` ավետիս էր քո ծնունդը, թե բոթ, կյանքը ապրելու համար է։ Թե պիտի ապրես, ուրեմն պիտի դիմագրավելու ուժ ունենաս քո մեջ։

Դու սովորեցրիր սիրել մենությունը, ես շնորհակալ եմ…
Ես պատրաստ էի առագաստները բոլոր կանգուն պահել քամուց, իսկ դու անընդհատ քամի էիր բերում։ Ես չեմ կարող դիմանալ բոլոր այդ քամիներին, ա՜խր, քամիներ շատ են եղել իմ կյանքում։ Հավատա, մարդիկ հաճախ իսկապես «պատահաբար են հանդիպում կյանքում, անհրաժեշտաբար` հրաժեշտ տալիս»։ Խնդրում եմ, արի սրտաճմլիկ խոսքեր չասենք իրար, միևնույն է, ամեն ինչ քիչ-քիչ անցյալ է դառնում։ Արի պարզապես հրաժեշտ տանք իրար առանց վերջին անգամ հանդիպելու, որովհետև ինձնից լավ գիտես, որ եթե գրկենք իրար հրաժեշտի համար, ապա ավելի դժվար կլինի։ Արի թողնենք մեր հուշերն այնտեղ, որտեղ մի օր սկսվեց մեր պատմությունը։ Բոլոր լավ պատմությունները դատապարտված են գաղտնի մնալու, ու մենք էլ այդ անբախտների շարքից էինք։

Մենք զոհ դարձանք կյանքի կռվում, որտեղ շատ էին չար մարդիկ, ովքեր դարձան պատճառն այս տխրության։ Լուսնին նայիր… Միայնակ է, բայց չի տխրում ու ամեն օր փոխվում է։ Մի օր ամբողջովին կտեսնես նրան, մի օր` կիսատ, իսկ մի օր էլ նա թաքնվում է ամպերի ետևում (տեսնե`ս ումի՞ց է թաքնվում)։ Գուցե մեզ էլ հաջողվի միայնակ լինել ու դիմագրավել այս ցավին բոլոր կողմերից։ Արի հենց այդտեղ հրաժեշտ տանք իրար: Ես կայրեմ այն օրագիրը, որի մեջ մի օր սկսեցի գրել մեր մասին։ Ամեն անգամ բացում եմ, կարդում, ու հանկարծ մի թերթիկ է ընկնում ցած, այն վարդի թերթիկը… Դու գիտես` դա ինչ է։ Ես խնդրում եմ, արի ձևացնենք շատերի նման, որ անծանոթ ենք, այս դարում դա հեշտ է ստացվում։ Ես քեզ երջանկություն եմ մաղթում, թող քո սրտից ջնջվի այն անունը, որը մի օր ինքդ որոշեցիր դաջել այնտեղ։

Հ.Գ. Եվ, ի դեպ, սիրող մարդը ժամանակ միշտ էլ գտնում է սիրելիի համար, հիշիր ինձ` ես միշտ ժամանակ ունեցա քեզ համար…