Լռենք, լուռ գնանք․․․

Նման օրերը պիտի սկսվեն մի մատ խորքից, որ գոնե այդպես տեղ թողնենք առաջնեկ հույզերի համար, որ հիշենք ու ժպտանք փակ աչքերով` լայն։ Պահերը պիտի ընդունենք թափթփված, քամված ու լիքը, երբ լռում ենք, ու փոխարենը շնչում են հայացքները, հիմար շարժումները, որ չգիտես` ինչ պահ են արդարացնում։ Մեզ գծում ու ծափահարում են ճամփաները, որոնք մենակ չենք անցնում, բայց դա այն դեպքում, երբ շուրջդ մարդիկ են, որ հարգում են տարածքդ ու պատեհ պահի, առանց խոսքի, թույլ են տալիս ապրել առանձին քո շրջանակում, սիրել կյանքը մենակ, բայց չպատկերացնել այն առանց մյուսների։

Մեզ հոտնկայս ընդունում, թաքուն պահի խոնարհվում են քողարկված մարդուկները, որոնց չգիտեմ ինչպես ստեղծում ենք մեր մեջ ու արթնացնում այն օրերին, երբ ասելիք ունենք կյանքին ու պատրաստ ենք սրվելու մինչև խիստ երկնագույն։ Բայց նրանք սիրուն են այն ճամփաներին, երբ անցնում ենք մթին ու ճաշակում գիշերը, երբ մարդիկ ավելի իսկական են ու չեն վախենում մթի հպումից։ Պարզապես դրանք ժամանակներ են, որ տաքությունը մեր քունն է, որ հաճախ բաց ենք թողնում` այլոց քունը սիրուն տեսնելու համար, որովհետև մենք դրա համար ենք ընտրում ճամփաները։ Իսկ գրկելու, գլուխ շոյելու, կամ պարզապես հեռվից նայելու, բայց մոտիկ զգալու հավերժությունները մկանաթելերով կապում են իրար, ստեղծում տաք ալիք, որի հարվածից պիտի փռվեն բոլոր սառնությունները։ Հենց այսպես են վայելում գիշերը, երբ արահետները տանում են մի ուղղությամբ, որը ոչ այնքան սպասված էր, ինչքան կողքիդ մարդկանց անուշ քունը` չբարձրաձայնված հարցերի  ու աստղաթափ երկնքի տրամադրության ներքո։

Իսկ առավոտները պիտի սկսվեն թարմությամբ ու ընդարձակվեն այնպես, ինչպես ձգվում էինք բոլորս քնից հետո, և պիտի գունավորվեն այնքան, ինչքան առատ էր խաղաղությունը մեր սրտում ու նման Թբիլիսյան աշնանը։ Մենք քայլում էինք փողոցներով ու սրբում մեր ներսը մտքերից, դատարկում անհանգստացնող ամեն բան, հետո երկնքից նայում էինք քաղաքին ու երազում էինք լինել մեր տեղում։ Իսկ ամենասիրունը հենց երկինքն էր, որ մի քանի րոպեով ընդունել էր մեզ, փաթաթվել, որ քամիների հոսքից չմրսեն մեր սրտերն, ու երազ չլինի։

Մեզ խորտակում են վախերն ու արգելում շնչել կանոնավոր, դրա համար ապահով չլինելու ցանկությունը երբեմն ամենացանկալին գուցե և պարտադիրն է թվում։ Այդժամ, մենք փախնում ենք չհասցնելու վախից ու բարձրաձայնում, որ սիրում ենք իրար ու սիրում այն կյանքը, որը միասին ենք ապրում։

Ես նորից ընտրում եմ այդ ճանապարհը, որը միասին էինք անցնում, հողին կպած, երկնքում, դողի, բայց և պաշտպանված մթնոլորտում։ Ես նորից ընտրում եմ նրանց, ում հետ ժամանակ կիսելը եռման վայելք էր, թաքնված, կիսով բացված խոստովանություն, և ում հետ ասելիքն այնքան էր, որ լռությունն էր հաղթում։

Բայց վերջում ամենահիշվողն այն աչքերն են, որոնք փակ են ու քուն են մտնում, և այն հոգիները, որ ճանապարհ են գնում, անկեղծ են և չեն խաղում։ Ապրում են։ Մաքուր։

Uluntc

Վրձինը ու Լիլիթը

Դեռ օգոստոսի 33-ն էր…

Հենց ամենաանսպասելի վայրկյանին, որ թվում է, թե մեր կյանքը տակնուվրա շուռ է եկել, մենք կորցրել ենք ինքներս մեզ ու մեր զգացմունքները կառավարելու կարողությունը, ամեն ինչ փոխվում է: Փոխվում ենք նաև մենք: Մենք կրում ենք ժպիտ մեր դեմքին ու երջանկություն մեր ներսում:

Իմ օրերը սկսվում են ու վերջանում  ծանր պայուսակը ուսիս մի կերպ տրանսպորտների մեջ շախմատ խաղալով, աջ ու ձախ վազվզելով: Բայց ես երջանիկ եմ ինձ համարում: Ես դժգոհ դեմքով վազում եմ վերևից դեպի ներքև կանգառների գծով, որ հասցնեմ իմ ավտոբուսին: Ես գալիս եմ տուն, վազում եմ մի սենյակի մեջ, որ հասցնեմ գործերս ժամանակին ավարտելը: Հետո վազում եմ, որ հասցնեմ հանգստանալ… Եվ ես փորձում եմ… Բացում եմ վերջերս սիրելի դարձած գիրքը ու տառերի հետ համընթաց վազքի մեջ փորձում շուտ ավարտին հասցնել, որ էլի հասցնեմ…

Մենք վազում ենք, մենք շտապում ենք ոչ միայն փողոցում, կանգառում՝ ավտոբուսին հասնելու համար, այլ նաև տանը, մտքերում, ամենուր… Մենք շտապում ենք: Շտապում ենք, և դա երևի թե մեզնից յուրաքանչյուրիս կյանքում կայացրած լավագույն ճիշտ որոշումներից է, որովհետև մենք շտապում ենք մերը հասցնելու ու մեր նպատակին  հասնելու համար:

Գիրք, հանգիստ, դաս, աշխատանք… Շղթա է անելիքների՝ հասցնելու:

Ես, համենայնդեպս, շղթան փորձում եմ հասցնել իր տրամաբանական նպատակակետին: Հարցնում եք՝  ո՞րն  է դա: Շղթան ավարտվում է հենց իմ ներսից, լսվում է «համարյա» արտահայտությունը, որը երբևէ չի բարձրաձայնվում, որովհետև իմ շղթան չի վերջանում: Դե՜ , նպատակակետերը անընդհատ շատանում են …

Շղթան շարունակում  է ցիկլիկ ընթանալ, և մենք եզրագծում ենք այդ շղթայական գործընթացը: Որպես կենտրոն ընտրում հասցնելը, որը մեզ պետք է մղի  դեպի առաջ և կորցնում ժամանակի կորուստը հասցնելու գործընթացի մեջ: Ես համենայնդեպս փորձում եմ հասցնելու մեջ հասցնել … Բայց հասցնելուն զուգընթաց մեզ կոտրում են ներսից: Կոտրում են կյանքի ու մեր առջև անընդհատ մեծացող ու դեպի վեր սավառնող երազանքները: Ինձ ճանաչողները միանգամից կպնդեն իմ գունատարօրինակ տեսակի մասին: Ես միշտ եմ երազում, նույնիսկ հիմա, որ էլի փշրվում եմ… Ես մինչև վերջ հավատս չեմ կորցնում, որ սրտումս պահած երազանքները մի օր ի կատար ածեմ: Գիտեմ, որ երազանքների մասին չեն բարձրաձայնում, բայց ես ուզում եմ խոսել ամենակարևոր երազանքիս մասին: Ես երազում եմ, որ իմ գունախառը երազանքները չխամրեն այդքան շատ գույների մեջ…

Արդեն օգոստոսի 33-ն է, և ես շտապում եմ հասցնել էլի հասցնելու մեջ:

26 սեպտեմբեր, 2023

Մարդկանց քաոտիկ ամբոխում ոսկեդեղին մազեր եմ տեսնում` թափված հոր ուսին: Մի քանի ակնթարթ անշարժ նայում եմ իրենց ուղղությամբ: Հայրը շրջվում է, հարևաններիցս մեկն է` աչիկոյի` Լուսեի հետ: Կորած հարազատներին գտածի պես մոտ եմ վազում: Մի քիչ հեռու Մերին է կանգնած` երեք երեխաների ծննդյան վկայականները ձեռքին, գրանցում են անում: Գրկվում ենք, Մերին լացում է, իմ արցունքները դեպի ներս են հոսում: Չգիտեմ` ինչ եմ ասում իրեն, ասում եմ թե չեմ ասում: Ես դպրոցում ու համալսարանում գերազանցիկ եմ եղել: Ինձ ոչ ոք երբեք չի սովորեցրել ինչ ասել մարդկանց, որ տուն ու գյուղ ու երկիր են կորցրել:

Մեր գյուղապետին եմ տեսնում: Մի քանի օրում մի քանի տարով մեծացած է երևում պարոն Ամիրյանը: 2 տարի առաջ առաջինն իրեն էի զանգել` տանս մասին հետաքրքրվելու: Հարցրի` իսկ վարձն ինչքա՞ն է, ասաց` ի՞նչ վարձ, գալիս եք մեր գյուղում դասավանդելու, ո՞վ պիտի Ձեզնից վարձ վերցնի: Էսօր ասում է` տեսա՞ր, Աստղիկ` ոնց կորցրինք մեր գյուղը: Ինձ այս դեպքի համար էլ ոչինչ չեն սովորեցրել: Չգիտեմ ինչ ասել գյուղը կորցրած գյուղապետին: Կոկորդս ցավում է անհարմար լռությունից: Մտածում եմ` երբևէ ավելի տխուր հայացք տեսած չկամ:

Շենքից դուրս եմ գալիս մի պահ, դռների մոտ աշակերտներս են կանգնած` Արսենն ու Կարենը: Արսենն անակնկալի է գալիս… ընկեր Քեշիշյա՞ն, էս Դու՞ք եք, մի պահ ինձ թվաց` Արցախում ենք բոլորս: Գրկում եմ էրեխեքին: Ինքս ինձ էլ չգիտեմ ինչ ասել: Չեն սովորեցրել ինչ ասել ուսուցչին, որ դիմավորում է 10 ամսվա բլոկադայից, 3-րդ կռվից ու 2 օրվա խցանումից փրկված աշակերտներին: Որոշում ենք շուտով հանդիպել, երբ բոլորը կգան, բոլորը կտեղավորվեն, բոլոր մերոնք:

Քայլում եմ, կանչում են` Աստղիկ: Շրջվում եմ, էլի մոխրաթաղցիներ: Միայն մեկին եմ ճանաչում: Ուզում եմ բոլորին էլ գրկել, ամաչում եմ: Նորմա՞լ է գրկելն անծանոթ մարդկանց, եթե ձեզ միավորում է նույն գյուղը կամ նույն գյուղը կորցնելը: Չգիտեմ, դա էլ չեն սովորեցրել:

Հասկանում եմ, որ սա ինչ-որ նոր կյանք է, որն ապրելու ձևը ես դեռ չգիտեմ:

shushan stepanyan portret

Ուժեղ մարդու արցունքները կամ` վաղը գնում եմ Երևան

Գրում եմ, որ պատմեմ ձեզ՝ մի կտոր թղթի ու մի կապույտ գրչի հույսին ապավինած: Գրում եմ, ինչքան էլ դժվար լինի փոխանցել այսօրվա իմ ապրումները:

Դե, գնում եմ Երևան. սկսվում են դասերս: Հրաժեշտի թելերը կապվել են վզիցս և այնպես են խեղդում, չեք պատկերացնի: Վերջին օրս է Սիսիանում, մեր տան մեջ՝ իմ կապույտ սենյակում, ուր իմ աշխարհն է՝ լիքը հուշերով ու երազանքներով:

Երգ էի լսում, մեկ էլ հայրիկս եկավ ու ասաց.

-Շո՛ւշ, գնում ենք գյուղ՝ տատիկենց հաջող անես:

Նստեցի մեքենան ու գնացինք: Այնքան հարազատ է մեր գյուղի ճամփան՝ կանաչ, կապույտ, բարի գույներով, խաղաղությամբ: Ամբողջ ճանապարհին ինքս ինձ համոզում էի. «Վերջ, Շուշա՛ն, գոնե այս անգամ քեզ տղամարդավարի կպահես ու չլացես, այդ մարդկանց էլ չլացացնես»:

Տեղ հասանք, սովորականի պես նստեցինք, զրուցեցինք, տատիկս, ինչպես միշտ, չգիտեր էլ, թե ինչ դներ սեղանին, որ ուտեի:

-Դե հերիք է, էլի, ա՛յ տատ ջան, սոված չեմ:

Ամբողջ ժամանակ վախով սպասում էի բաժանման այդ պահին (տանել չեմ կարողանում բաժանումները) ու ինձ համոզում, որ լաց չլինեմ, բայց, չէ՚, սկսվե՚ց: Հիմա պիտի նստեմ մեքենան, գրկել եմ տատիկիս, համբուրում եմ, ուզում եմ ինձ հավաքել, միևնույն է, չեմ կարողանում: Պապիկիս եմ գրկել ու շա՜տ ուժեղ: Զգում եմ՝ չի խոսում, ինձ ամուր գրկել է ու լաց է լինում:

-Ի, պապի՞, մի լացի, պապի ջա՛ն:

Հիմա էլ, որ գրում եմ, աչքերիս առաջ պապիկիս արցունքոտ հայացքն է: Ես զարմացած եմ. այն մարդը, ով միշտ-միշտ չափազանց լուրջ է, չափազանց փակ իր աշխարհով ու հույզերով, զգացմունքներով, այսօր լաց եղավ, լաց եղավ այդ ուժեղ մարդը՝ պապիկս:

Հիմա միայն Աստծուն խնդրում եմ, որ պապիկիս ու տատիկիս շատ լավ պահի, երկնքից պահապան լինի, մինչև որ ես նորից կգամ…

Sep 1, 2016 

Սպահանը Համահայկական խաղերում

Համահայկական ամառային 8-րդ խաղեր: Պինդ ձեռքսեղմումներ, լիքը հայկականություն, չորս տարվա հնության տաք գրկախառնություններ:

Չգիտեմ ինչ որոշմամբ, գուցե ուղղակի պահի թելադրանքով, գուցե կյանքի հստակ գծված պատկերով, պիտի ես այս անգամ լինեի ինձ համար գերկարևոր այս իրադարձությանը: Բացի նրանից, որ ուղղակիորեն հիանում եմ հայության խորը, բայց ցավոք սրտի, ցրված ու լայնացած արմատներով, հիանում եմ նաև կյանքի անկամք ընտրության վրա: Հենց այդ նույն չթրծված ընտրության բաժանման արդյունքում, միացա մի թիմի, որը ամենասիրուն նոտայականությամբ ներկայացնում է Իրանի Սպահան քաղաքի հայ մարզիկներին: Նրանք իրենց խառնվածքով, իրենց անկանխատեսելի ու հետաքրքրական խաղով, իրար թև տալու ու հաջողությունը ընդգծելու մեծ շնորհքով են առանձնանում:

Խաղերի ընթացքում ստեղծված ապրումների, ամենաքաղված զգացողությունների արդյունքում տպավորություններ են, որ իրենք միշտ իմ ճանաչման օղակում են եղել: Ամենից շատ մի պահ եմ սիրում, երբ գնդակի միավոր տվող շարժման մեջ իրար շնորհակալություն են ասում: Զգացել եմ, որ տարածված բան է: Խաղի ժամանակ, երբ ուղղակի բարձր ձայնով, երբեմն անկառավարելի ճչոցներով, ոտքերի հարվածներով ու ամենից հաճախ հանդիպող` նստարանից հանկարծակի մարմինը պոկող, երբեմն անգամ չարդարացված ապրումներով հանդերձ իրենք իրենց շնորհակալ են լինում: Կապ չունի, թե գնդակը ինչ ճանապարհով կանցնի, ցանցը կհատի, թե չէ, կամ վազքի ժամանակ, ինչ արագություն կգրանցվի, կարևորը, որ էմոցիաների մեջ իրենք իրենց շնորհակալ են լինում:

Խաղերի ընթացքում ընկերներ ես ընդունում քո կյանք, կապ չունի կրտսեր, թե ավագ ու ուղղակի չես ուզում բաց թողնել և այն ավարտել մի պահի, երբ կգա ժամանակը, ու մեքենան իրենց նորից Իրան կտանի: Նման ծանոթությունները միշտ պետք է պինդ պահել, որ գրկիցդ երեք քայլի չափով հեռու չգնան`հաշվի չառնելով երկրային հեռավորությունները:

Մեր թիմը տարբեր պարագաներում սիրուն հաջողություններ է գրանցել` իրար թև ու թիկունք լինելուց սկսած, մինչև պատվով գրաված առաջին տեղ: Այս թիմը իսկապես ասելիք ունեցող թիմերից է:

ՀգԱփսոս, որ նկարում բոլորով չենք:

Meri Hakobyan Megri

Արցախյան հուշեր. պատին տակի մանկությունս

Շուշիից Ատեփանակերտ տանող, թվում է՝ անվերջանալի ոլորանները նորից ինձ կգլորեն իմ հարազատ Ստեփանակերտ։ Այս անվերջ ձգվող ոլորաններին ամեն ինչ այնքան ծանոթ ու հարազատ է։ Մուտքը դեպի մայրաքաղաք նման է հին սունդուկի բացվելուն, որի մասին հաճախ հեքիաթներում եմ կարդացել, ու որը բացվելուն պես ողջ գերդաստանին պարուրում էր հիշողություններով։ Ասես քաղաքից ինձ է նայում մանկությունս իր ողջ հմայքով…

Ահա Սուրիկ պապիկի խանութը, որտեղ ամեն առավոտ հացի էինք վազում՝ մի թաքուն ցանկությամբ, որ նա էլի իր ջահելությունից մի բան կպատմի ու վերջում անպայման կավելացնի.

-Է՜, մատաղ ինիմ ծըզ, խոխեք, մինակ թա տուք գիդաք վեչ` հինչ փիս պենա պատերազմը։

Իսկ մենք՝ հազիվ 7 – 8 տարեկան, Սուրիկ պապիկին արդեն բավականաչափ ծեր էինք համարում ու մտածում՝ «Ա՜, էս մարդը իսկականից շաշվալ ա… Պատերազմնեն մինակ հըռու տղերում ա ինում, հո՞ւնց կարե ստըղ պատերազմ ինի»։

Ուրախացած այն մտքից, որ պատերազմները միայն հեռու տեղերում են լինում, հացը ձեռքներիս վազում էինք տուն. Չնայած, եթե անկեղծ լինեմ, մինչ տուն հասնելը արդեն հացի կեսը կերած էինք լինում (ախր, էնքա՜ն անուշ էր բուրում էդ «մայակին հացը»):

Տուն մտնելուն պես բախվում եմ տատիս ջղային հայացքին.

-Ա՜ խոխա, շտե՞ղըս, հենգ ժամ ա զավտրիկը տիրալում, տո՞ւվս իլալ հացը թխելիս, անդար չայը պռավի կյուզա տեռալ։

Որին հետևում էր իմ պատասխանը.

-Ա, դե բաբո, մինչև քեցալում, Իլոնին եր կալալ, քեցալ մագազին, պատար էլ Սուրիկ ձեդոյին նըհըտ զրուցընք ըրալ, էկալ տոն։

Տատս ծիծաղում էր.

-Մեյմուն շոն, քինա, շուտ ըրա, էդ չայը խմե, մինչև տա հըվաքիմ, աբեդի ժամ ա, լոխ կյալուվըն։

Էդ «լոխ»-ը մորաքրոջս՝ տիպիկ արցախյան ընտանիքն է։ Աբրահամյանները հյուրընկալ ընտանիք են. Չեմ մտաբերում մի երեկո, որ «նավեսին տակը» դատարկ լիներ, «սմավարի» մեջ էլ թեյը չեռար։ Արցախյան քաղցրահնչուն բարբառով պատմվող պատերազմյան հիշողությունները ամբողջացնում էին այդ ջերմ երեկոները։ Վարդան ձյաձյայի (մորաքրոջս ամուսինը) եղբայրներից Վաղինակը զոհվել է Արցախյան ազատամարտում, որի անունով էլ անվանակոչել է ավագ որդուն։ «Շ՜շշշ, շ՜շշ»,- լսվում է «սամավարի» ձայնը, ապա տատիս. -Մերիի, էդ ստքնեն պեր ստըղ, մին-մին պեր, ա խոխա, լոխ կուտրտելուվըս։ Երջանկության վայրկյաններ էին. Չէ՞ որ քեզ մեծի տեղ էին դրել ու գործ հանձնարարել։

Այլևս երբեք նման համեղ թեյ ոչ մի տեղ չխմեցի. Շատ վայրերում եղա, տարբեր թեյեր փորձեցի, որոշ տեղերում անգամ բավականին թանկ վճարեցի, բայց ոչ մի թեյ այնպես չէր բուրում, ինչպես այն երեկոներին` «նավեստի տակի հյուրերին հետի իփած սմավարավ չայը»։ Միայն հետո պիտի հասկանայի, որ այդ թեյը մանկության հոտ ուներ, ու էլ երբեք և ոչ մի տեղ, անգամ շատ թանկ վճարելու դեպքում չէի գտնելու թեյ, որը մանկություն բուրեր։

Մանկությանս տարիներին ամառային արձակուրդները մշտապես Արցախում էի անցկացնում՝ մորաքրոջս տանը։ Հիմա կարոտով եմ հիշում այդ տարիները, երբ իմ միակ խնդիրը տանեցիներիս համոզելն էր.

-Լավվվ լի, հի՞նչ կինի, էնում պատին տակին, օրիշ տըղ քինամ չում, պատարել խաղում անում, կյամ։

Այդ օրերից ինձ է ժպտում ամբողջ Մարտունի թաղամասը՝ Լիդա ծյոծան ու Գարիկ ձյաձան՝ իրենց մեծ՝ արցախցուն վայել ընտանիքով՝ երեխաներով ու թոռներով շրջապատված, Լենա ծյոծան, Արմեն ձյաձան, երեխաներն ու Ռաիսա բաբոն, Վլաձիկ ձյաձան ու Կարինե ծյոծան, Միլա ծյոծան, Սլավիկ ձյաձան, Պետոն, Կիսան, Վիտոն, Իռաները, Մարիամը, Մավոն ու Էլինկան, Աիդա ծյոծան ու Վլադիմիր ձյաձան՝ իրենց երեք երեխաների հետ. Հենց նրանց դստեր հետ էլ անց եմ կացրել մանկությանս մեծ մասը…

-Իլո՜ն, հե՜, Իլո՜նա, կյա՞մս քինանք պատար պատին տակին խաղ անինք։

-Հա, էսա կյամում, Կարենին, Աննին, Վալոձիկին ու Միլենին էլ ծեն տո, միչև հվաքվիք` կկյամ։

Ու ամբողջ «պատին տակը» լցվում էր մեր՝ երեխաներիս վայել խինդ ու ծիծաղով։ «Կյողլկանի, լյագուշկա, 7 քար, մաֆիա, տնտնի»…Ինչեր ասես, որ չխաղացինք էդ «պատին տակին», վիճեցինք, նեղացանք, բայց 10 րոպե անց էլի իրար ձայն տվեցինք ու շարունակեցինք խաղը, ու հենց էդ «պատին տակին» էլ մեծացանք։ Երկու բան կար, որ կարող էր խանգարել մեր խաղին. Կամ երեխաներից մեկին տուն էին կանչում, կամ հայտնվում էր մեր մանկության օրերի ահ ու սարսափը՝ Էլզան։ Հիմա, երբ տարիների խորքից ետ եմ նայում ու փորձում հիշողության անիվը ետ պտտել հասկանալու՝ ինչից էինք այդքան վախեցած, չեմ կարողանում մտաբերել, միայն հիշում եմ, որ էրեխեքից մեկի` «Խոխե՜ք, փխճեցի՜ք, Էլզան ա» արտահայտությունը լսելուն պես «պատին տակը» դատարկվում էր։

Մեր թաղի էրեխեքի համար տոն էր այն օրերը, երբ թույլ էին տալիս «պլոշիձ» գնալ։ Աչքերիս առաջ մեր պայծառ դեմքերի արտահայտությունն է հայտնվում, երբ բոլորս հավաքվում էինք «պատին տակին» ու ասում՝ «թողալըն»։ Առանձնապես շատ բան պետք չէր մեզ «պլոշիձ» գնալիս՝ «մարդա 200 դրամը բոլա, խոխեք, էնքանա` մին ըծովի մառոժնի օտինք»։ Առանձնահատուկ տոն էր այն օրերը, երբ բացի նրանից, որ թույլ էին տալիս «պլոշիձ» գնալ, դեռ մի բան էլ բավականաչափ գումար էին դնում ձեռքներս ու ասում՝ «Կարիք սօր կաչելի քինաք»։

Արցախյան այցերս միայն մի խնդիր ունեին. Երբ ետ էի գալիս, շարունակում էի բարբառով խոսել, ու իմ Մեղրիի ընկերները հաճախ ինձ չէին հասկանում, ես էլ, ամեն անգամ այդ ամենից նեղսրտած, տուն էի վերադառնում մի հաստատ որոշմամբ՝ «էլ ղարաբաղերեն չեմ խոսալու»։

Հիմա անհուն թախիծով եմ նայում այդ օրերին։ Պատերազմ անունով չարագործը մանկությանս վառ Արցախի ներկապնակում միայն գորշ գույներ է թողել, ու կարծես ոչինչ էլ առաջվանը չէ։

Պատերազմից մեկ տարի անց կրկին Արցախում էի. Մորաքրոջս վերջին զավակի՝ կրտսեր որդու հարսանիքն էր։ Ոչինչ էլ առաջվանը չէր… Առաջին բանը, որ նկատեցի, Սուրիկ պապիկի բացակայությունն էր. Խանութն էլ փակել, փոխարենը մրգի խանութ էին բացել։ «Պատին տակն էլ» առաջվա պես լիքը չէր երեխաներով. երեխաներն արդեն մեծացել էին, հասուն մարդիկ էին։ Պատերազմը Ռաիսա բաբոյենց ընտանիքը չէր շրջանցել. Մի տղան զոհվել էր, մյուսի կյանքն էլ չարաբաստիկ քաղցկեղն էր խլել, որը պատերազմի օրերին ավելի արագ էր զարգացել։ Իլոնայենց տունն անգամ առաջվանը չէր. վերանորոգել էին, որի համար հա՛մ ուրախ էի, հա՛մ տխուր, տխուր, որովհետև մեկ քայլ էլ էի հեռացել մանկությունիցս, ու տան ոչ մի անկյունը էլ մանկություն չէր հիշեցնելու։ Աբրահամյանների տունն էլ առաջվանը չէր. երեխաները ամուսնացել էին, հյուրերը այլևս նույն եռուզեռով չէին գալիս-գնում: Բոլորի տանն էլ վիշտ կար, բոլորն էլ իրենցն էին…

Պատերազմ անունով չարագործը գորշացրել էր ողջ մանկությանս վառ պատկերները…

Lilia Gevorgyan

ՃԱՆԱՊԱՐՀՆԵՐԸ ՔՇՈՒՄ, ՏԱՆՈՒՄ ԵՆ

Բոլոր ժամանակներում ճանապարհները մեզ քշում, տանում են։ Կամ քշում են ու սիրուն տեղավորում մի քարի տակ, կամ էլ էնպես են շպրտում, որ կորացած մեջքով թույլ փռվելու տեղ էլ չենք գտնում։ Ես սիրում եմ այդ քշել, տանելու ընթացքը։ Մի տեսակ ապրածովդ թոթափվելու շանս են տալիս, որ քերծվես, բայց քամին արյունդ չմաքրի, որ մաքրվես, բայց առանց ջրոտ իրականությունների, որ ապրես ու շա՜տ ուղղակի։

Ճանապարհները մեզ թալանում են ամենամեծ անխղճությամբ ու մեկուսի թողնում։ Մի լավ թափ են տալիս, կրծում են, հետո իբրև կշտանում։ Կշտանալուց հետո նախկին ախորժանքդ չեն նշանավորում կարմիր գրիչով։ Առաջինը լեզուդ են կտրում, հետո եսդ, որ չգա մի պահ, ու մտածես, թե դու ինչ-որ պահի երկրավոր ես եղել։ Միայն կրծելու ժամանակ մենք անլեզու ենք լինում ու նման դեպքերում ներսային ամենատաք ուժերով օժտված չենք լինում, որ ասենք, իրենց կրծած հատվածը դառնահամ է ու անկորիզ։ Ճանապարհները մեզ չեն տեսնում այնպիսին, ինչպիսին մենք ենք սրտի ու հոգու խառնության մեջ, ու դա երևի նրանց ամենավատ սովորույթն է։

Բոլոր տարիներին ու բոլոր քաղաքների կապման հարսանիքներում, ճանապարհները հիշելու նուրբ հակում ունեն։ Իրենք գիտեն առանձնացնել ըստ արժեքների ու աղյուսակ կազմել՝ առաջնայինից մինչև ծպտյալ անկարևորներ։ Իրենք չեն հիշում մեքենաների համարները, կամ թե ինչ մակնիշով են ծնվել ժամանակին։ Իրենք հիշում են գույնը՝ մարդկանց, աչքերի, պահերի։ Իրենք լռում ու սիրահարվում են, ու իրենց մեջ ազգային հավելումներ չկան։ Իրենք սիրահարվում են րոպեում տասն անգամ ու չեն թքում իրենց երեսին։ Բոլոր դեպքերում ատում եմ դրանց ազդեցությունն ու խղճում դրանց կրողներին։ Իրենք հիշում են և ուզում են, որ մի պտղունցի չափով իրենք էլ հիշվող լինեն։

Մեկ է, եթե սուտ չլինեմ ու սուտ չհամարեմ աշխարհին, ուրեմն ամենից շատ իսկապես սիրում եմ այն քշել, տանելու ընթացքը։ Տանում են ու առանց հարցերի, առանց կամքիդ մակերեսը հասկանալու։ Տանում են, ու կարևորը, սրտով։ Ոչ հարցնում են` ոտքերդ ցավում են ու ոչ էլ հարցնում, թե սովդ ինչքան կպահես։ Շաղ են տալիս իրենց շալակներին ու փողոցի փոշին որպես ընթրիք հրամցնում շրթաճաքիդ։

Օրեր առաջ ճանապարհները քշել ու ջրախում ալիքների մեջ էին տաքացրել մարմինս։ Ես գոհ էի, սիրտս էլ էր գոհ, ներսս էլ։ Հովացա ու պինդ արյունով կրծվեցի։ Փոշին կերել էի, ջուրն էլ խմեցի։ Կարևորը, որ դառնահամ ես չզգացի։

Մեկ-մեկ անլեզու լինելդ պիտի մոռանաս ու շարժումներով հասկացնես, որ ծարավ ես, ու մի բռաչափ փոշին էլ քեզ բավարար է։

Ամեն դեպքում, ճանապարհները քշում, տանում են, ու միայն բախտդ գիտի, թե ուր։

Shushan stepanyan

Ու ինչ-որ մեկին մենք կարոտում ենք

Ինչ-որ մի պահ, ինչ-որ մի տեղ, ինչ-որ մի բան ու ինչ-որ մեկին մենք կարոտում ենք: Ես էլ եմ կարոտում: Հաճախ ինձ թվում է, թե իմ կարոտն ուրիշ է, ուրիշ գույնի է, ուրիշ են ապրումները նրա: Ես կարոտել եմ, ու այնքան բան կա կարոտիս գրկում՝ սրտիս մեջ պահված:

Երբ ցերեկ է, կարոտում եմ մայրամուտի կարմիրն ու դեղինը, գիշերվա սև ու մութ ամպերը, կապույտում լողացող աստղերը քնքուշ, իսկ երբ գիշեր է, արևն եմ կարոտում, ցերեկվա լույսը, դեռ նոր բացված օրը: Ամռանը ես ձմռան սպիտակն եմ կարոտում, ձյան ձայնը, սառույցի հետ իմ պարը, օդի մաքուր սառնությունը, ձմռանը ամառն եմ կարոտում, արևի ժպիտն ու աչքերս ծակող տաք ջերմությունը:

Ես կարոտում եմ աշնան գույները՝ մայթերին քնած, քամու ձայնն ու անորոշ տխրությունը: Ես կարոտում եմ ասված-խոսված բառերը, լսված ձայներն ու տեսնված հայացքները, ամեն մի անցած պահը, մի վայրկյան առաջն ու հենց այս պահը:

Ես կարոտում եմ օտարացած ծանոթ հայացքները, գիշերային փողոցի տխուր լուսավորությունն ու մարդաշատ քաղաքի դատարկ անկյունը:

Երբեմն էլ ինքս ինձ եմ կարոտում, երբ երկար ժամանակ սրտիս ձայնը լսած, նրա  հետ զրույց արած չեմ լինում:

Ես դպրոցս ու պարապմունքներս եմ կարոտում, աղմկոտ դասամիջոցներն ու դասի ժամին կողքիս նստողի հետ մեր զրույցները: Ես մեր բակի խաղերն եմ կարոտում՝ «ռեզին», «հալամուլա», «տուն-տունիկ», «խանութ-խանութ», «պատի հիսուն»…

Կարոտում եմ նրանց, ովքեր հիմա երկնքում են, մեզ են նայում վերևից:

Ինչ-որ մի պահ, ինչ-որ մի տեղ, ինչ-որ մի բան ու ինչ-որ մեկը մեր կարոտի կանչն են կարծես:

Մենք կարոտում ենք…

Հոկտեմբեր, 2016 

Անտառում

Լուսաբացներն ու մայրամուտները անտառում առավել քան հրաշալի են։ Կարծես ֆիլմից հատված լինի, երբ հայացքդ սևեռում ես երկինք ու փորձում գտնել ճյուղերի հետևում թաքնված արևը, որից օրեր առաջ ինքդ էիր թաքնվում։ Եթե լավ փնտրես, քեզ մոտ հաստատ կստացվի որսալ որոշ ճառագայթների ու թույլ տալ, որ դեմքիդ ընկնեն։ Դու կզգաս ամբողջ ջերմությունն ու վերջապես կորոշես բացել աչքերդ, որոնք փակել էիր հենց այդ նույն ճառագայթների պատճառով։

Կարծում եմ ամեն բան մեզնից է կախված։ Մեր որոշումներից ու այն մարդկանցից, ովքեր նույնպես մեր որոշումն են։ Երևի ամեն բան ավելի հաճելի ու հեքիաթային է, երբ կողքիդ իրենք են։ Երբ ունես մեկին, ում հետ դիմավորում ես լուսաբացներդ։ Ով նայում է քեզ նույնքան զարմանքով ու հիացմունքով, որքան դու մայրամուտի ժամանակ մայր մտնող արևին։ Ում հետ արևը առավել ջերմ է, իսկ գիշերվա քամին` մեղմ ու հպանցիկ։

Երազանքս էր լինել անտառում, գիշերել գոնե մեկ օր ու հավատալ հրաշքների գոյությանը։ Ծննդյանս օրվա նախօրեին ընկերներս իրականացրին այն։ Վրան, լույսեր, խարույկ և անտառային տրամադրություն, թերևս ամենագեղեցիկ պահերն իմ կյանքում։ Հենց այդ օրը հանդիպեցի նրան, այն մեկին, ով դարձավ իմ որոշումը։ Նա վախեցած էր, շփոթված, ու վայրկյան առ վայրկյան հոր զգուշացումներից ավելի էր շփոթվում, որովհետև որսորդ լինելը նույնպես արվեստ է, որին պիտի կարողանալ ճիշտ տիրապետել։ Ես հիշում եմ նրա աչքերը, որոնք լուսավորված էին արևից, երևի հենց դա էլ պատճառ դարձավ, խոսելու արևի մասին այնպես, ինչպես խոսել եմ րոպեներ առաջ, ու ինչպես խոսելու եմ միշտ։ Չէր կարողանում դիպուկ հարվածել նշանակետին, միգուցե հենց այդ նույն արևն էր պատճառը: Կամ գուցե լարվում էր իմ ու ընկերներիս ներկայությունից։ Բայց բավական էր հոր մեկ հայացքը, որ ամեն բան միանգամից տեղն ընկներ։ Սիմոն պապի թոռն էր Արամը, սակայն տարիները ստիպել էին երկուսին էլ բազում դժվարություններ հաղթահարել, զգալ միայնության դառը համը ու սովորել մեկը մյուսի ներկայությանը։ Արամին պապն էր մեծացրել, հոր ու մոր կարոտը պապից էր առնում, չնայած նրան, որ ողջ կյանքը կարոտ մնաց և’ հորը, և’ մորը։ Պապին հայր էր կոչում ու շարունակ կրկնում, որ իր Հայրը հենց Սիմոն պապն է։ Բնակվում էին անտառի մոտ գտնվող փոքրիկ գյուղում, իսկ անտառում հաճախ էին լինում, որպեսզի Արամը պապից որսորդություն սովորեր։ Արամը փոխեց ամեն բան։ Սովորեցրեց ինձ լսել, որից միշտ թերացել եմ։ Սովորեցրեց գնահատել իմ մարդկանց, որոնք իմ որոշումների արդյունքում են հայտնվել կողքիս ու սովորեցրեց տեսնել արևը, որն առաջին անգամ հենց իր աչքերում էի նկատել։ Անտառում եղավ այն, ինչի մասին անգամ գրքերում չէի կարդացել, և այո, գուցե ես այնքան էլ կինոման չեմ, սակայն ֆիլմերում էլ չեմ տեսել ինձ հետ կատարվածը։ Անտառում գտա լույսը, որը սովորաբար պակասում էր օրերիս մեջ։ Գտա այն, ինչի մասին գրեթե միշտ երազել էի։ Երազանքս իր հետ նոր երազանք նվիրեց ինձ, բայց արդեն իսկ իրականացած։ Անտառում լինելը ինձ թույլ տվեց տեսնել շուրջս կատարվող ամեն բան, չթաքնվել արևից, այլ հակառակը` ամեն բացվող օրվա հետ գրկել ճառագայթները, փակել աչքերս ու խորը շունչ քաշել, մտքում գրքի կամ ֆիլմի սցենար գրել, ու խելքը կորցնելու աստիճան սպասել աչքերիս բացվելուն, որովհետև այն արևը, որին որսում եմ, գտնվում է Արամի աչքերում, իմ Արամի, ում հանդիպեցի իմ երազանքի անտառում…