Փոքր ժամանակ որ լսում էի` «գնում ենք կարտոշկեն սրսկենք», ինչպես գրված է, էդպես էլ պատկերացնում էի.  մեկը ներարկիչը վերցրած բժշկի գործ է անում։ Ճամբարակում շատ արագ են պատկերացումները իրականություն դառնում, քանի որ խիստ կլիմայի պատճառով հիմնականում կարտոֆիլ են աճեցնում: Ու երբ մի օր ականատես եղա, թե ինչպես են կարտոֆիլը սրսկում, մի քիչ հիասթափվեցի: Եվ ինչի՞ են սովորական շորեր հագած, մի երկու կաթիլ էդ բույսերը ջրելու արարողակարգը էդպես կոչել:

Իսկ սա եղբայրս է` Մամիկոնը, իմ մանկության պատկերացրած «դոկտոր» կարտոֆիլ սրսկողը։ Սրսկելու դիմաց խոստացա ֆոտոսեսիա անել համարյա ապոկալիպտիկ ֆիլմերի ոգով:

Այդժամ

որպեսզի դրանցից որոշները իրականություն դառնան։

Թարգմանությունը գերմաներենից՝ Մարիամ Տոնոյանի

Բարև, սիրելի ընթերցող, հուսամ՝ լավ ես և զուրկ կորոնավիրուսի որևէ ախտանիշից։ Դու այժմ կարդում ես հայկական բանակի մի զինվորի նյութ, որը կարող ես ընկալել որպես խնդրանք-պահանջ։ Համաճարակի պատճառով արդեն 4-ից ավելի ամիս է, ինչ բոլոր զինվորները զրկված են իրենց հարազատներին տեսնելու բաղձալի և քաղցր զգացողությունից։

Համաճարակը թուլանալու փոխարեն ավելի մեծ թափով է զարգանում։ Դրանում մի մեղադրիր բժիշկներին կամ որևէ կառույցի։ Խնդիրը և դրդապատճառը փնտրիր հենց քո մեջ։ Ինչ է, մի՞թե դժվար է կրել ընդամենը մեկ բժշկական դիմակ։ Երբ մտածում ես, թե դժվար է, այդ պահին փորձիր պատկերացնել, թե ինչ դժվար է, երբ 4-ից ավելի ամիսների ընթացքում չես կարողացել տեսնել քո հարազատներին, չես կարողացել ուտել մամայի թխած համեղ քաղցրաբլիթները, չես կարողացել գրկել քույրիկիդ կամ եղբորդ և ասել, թե որքան ես կարոտել։

Գիտե՞ս՝ զինվորի համար ինչ կատաստրոֆիկ վիճակ է, երբ գտնվում է չորս պատի մեջ և չի կարողանում գեթ մի րոպեով դուրս գալ այդ պատերից։

Ես զորամասում հսկիչ անցագրային կետի (КПП) հերթապահ բուժակ եմ։ Իմ պարտականությունների մեջ է մտնում չափել զորամաս մուտք ու ելք անող անձնակազմի ջերմությունը և զգուշացնել, որ զորամաս մտնեն ու այնտեղ գտնվեն միայն ու միայն դիմակով։

Հակահամաճարակային միջոցառման կատարման քայլերի դիմաց բոլորը հավասար են իրար։ Պետք չէ նայել, թե դիմացինդ ինչ պաշտոնի է, ինչ հաստիքի է։ Եթե նախարար, փոխնախարար կամ բուժաշխատող է, դա դեռ չի նշանակում, որ նա չի կարող վարակակիր լինել։

Հիշի՛ր, որ այդ մեկ դիմակը կնպաստի, որ զինվորը տանը լինի։ Խնդրում և պահանջում եմ՝ կրի՛ր դիմակ, եղի՛ր առողջ և մի՛ խանգարիր, որ զինվորը լինի տանը։

Տիգրանի բանակի քեֆից հետո տունը լռության էր մատնվել։ Ոչ թե այն պատճառով, որ զինվորին ճանապարհելուց բոլորը տխուր էին ու խոսելու տրամադրություն չունեին, այլ որպեսզի էլ ավելի չզայրացնեն սենյակում փակված, խենթանալու աստիճան բարկացած Տիգրանին։ Դեռ նախորդ օրը տան բաց պատուհաններից պարերգերի ու հարբած ամբոխի ուրախ կանչեր էին լսվում, իսկ այսօր՝ նրա մերթ ընդ մերթ ուժգնացող աղաղակները.

-Խայտառակությո՜ւն է…

Շուտով կարծես թե զայրույթն անցավ, ու սեղանի վրա մատների նյարդային կտկտոցները դադարեցին։ Ասես տան ճնշող լռությունը դռան անցքից սողոսկեց նրա սենյակ ու իշխեց աղմուկի վրա։

Տատը, որ չնայած իր տարիքին, բավականին աշխույժ կին էր ու տանը տեղի ունեցող ամեն իրադարձության մեջ գլխավոր գործող անձն էր, համառեց ու որոշեց ներս մտնել և, օգտվելով նրա հանդարտությունից, մի երկու բառով «խելքի բերել» տղային։ Բայց դուռը բացելուն պես անբնական քրքիջով սկսեց.

-Խելա՛ռ անտեր, էս ո՞ւր ա ծլկել։ Չլինի՞ զոռով տալու ա իրան բանակ տանել։

Սենյակի պատուհանը բաց էր, վարագույրը սրտի պես թրթռալով մեկ փքվում, մեկ ներս էր ընկնում միջանցիկ քամուց։ Սովորության համաձայն՝ Տիգրանը պատուհանը որպես դուռ էր օգտագործել։

-Չէ հա՜, դրան չգիտե՞ս,- կողքի սենյակից ձայն տվեց հայրը,- իրան առյուծի տեղ ա դնում, մռնչոցը կապում գեղով մեկ, հետո կնգա նման փախնում գետի մոտ,  անճարությունից ջրի մեջ քարեր ա շաղ տալի…

-Է՜, հերիք ա տղուս ոսկորները լվանաս,- արմունկի մի թեթև հարվածով ամուսնուն լռեցնելով՝ մեջ ընկավ կինը,- գնա, խոսա հետը, տուն բեր։

Մի սաստող հայացքով կնոջը հասկացնելով, թե ով է այնտեղ գլխավորը, նա, այնուամենայնիվ, հագավ կոշիկներն ու դանդաղաքայլ գնաց դեպի գետը։ Չէր սխալվել, Տիգրանն այնտեղ էր, միայն թե գետի մեջ քարեր նետելու փոխարեն մի փայտի կտորով մոլեգնորեն հողի մեջ անցք էր անում։

-Այ տղա՜,- հեռվից ձայն տվեց հայրը՝ քայլերն արագացնելով,- ասում են՝ նեղվել ես, հա՞, որ հետ են դարձրել վայենկոմատից։ Տո խելքիդ ձուն գա՜, առանց փող, առանց ծանոթ բանակից ազատվել ես, քեֆ անելու փոխարեն հո՞ղ ես փորում։

-Հա՛,- վրդովված արձագանքեց տղան,- փորում եմ, որ խայտառակությունս մեջը թաղեմ։

-Խայտառակությո՜ւն, մարդը բարձր արժեքների տեր ա, բա ո՜նց, մենք էլ նվաստ ենք, հա՞, որ չենք ծառայել։

-Կոլոտ Արտուշին, որ զենքից կարճ ա, տարա՛ն,- ասաց Տիգրանը ու փայտի կտորը գետը նետելուց հետո շարունակեց,- Շուռիկ Վալոդիկին, որ դեմը կանգնած մարդուն չի տենում, տարա՛ն։ Ժորայի կուզիկ տղուն տարա՛ն, Վովայի քրոջ տղու սրտի խնդիրը աչքաթող արին, տարա՛ն, իմ մի խալը, որ հազար տարի ինձ նեղություն չի տվել, սարքին ուռուցքածին ու չտարա՜ն։ Հեսա գեղում սկսելու են խոսալ, որ Տիկոն հիվանդոտ ա, դու էլ գլուխդ կախ ման գաս։

-Տիկո ջան, բալա ջան, ոչ մեկը ոչ մի բան չի ասի։ Բանակից ազատվելը մեր ազգի մեջ ժառանգական ա։ Պապդ Հայրենականի ժամանակ կրակել ա իր ոտին, որ տուն ուղարկեն։ Ես գժի թուղթ հանեցի, հորեղբորդ վրա միլիոններ ծախսինք, ազատինք․․․ Մեր մեջ հայրենասեր չկա, դու էդ ի՞նչ թազա ձևերի հետև ես ընկե։

Տիգրանը հոր խոսքերից ավելի էր հունից դուրս գալիս։

-Է՜, ես պատրաստ էի, ախր… Ախր, մենակ էդ զինվորի շորերը հագնելով տղեն իրան լիարժեք ուժեղ ա զգում։ Հասկանում ա, որ եթե ինքը վախկոտի նման զենքի հետևն էլ թաքնվի, մեկ ա՝ իրան որպես զինվոր հարգելու են, որովհետև զինվորը արժեք ա։ Զինվոր լինելը հպարտություն ա, պատիվ, հույս, պայքար… Իսկ ես ո՞ւմ համար եմ պայքարել։

Որդու խոսքերը չլսելու տված հոր աչքով ընկավ, թե ինչպես է վերջինս սկսել քարեր նետել ջուրը։ Ինքնագոհ ժպտաց, որ լավ է ճանաչում տղային ու վրա բերեց.

-Մորդ մասին մտածի։ Երկու տարի աչքը ճամփիդ ա մնալու։ Բանակ գնացողների պակաս չկա, որ դու չգնաս, բանակը հերոս չի կորցնի։

-Բա Անի՞ն,- ոտքի կանգնեց Տիգրանը։

-Անի՞ն, մեր հարևա՞ն, Կամոյի աղջի՞կ։ Է, հա, Անին` ի՞նչ։

-Անի՛ն հերոս կկորցնի, Անի՛ն պաշտպան ու հույս, հպարտանալու առարկա չի ունենա… Անիին չեն տա չծառայած տղայի, Անիին հիվանդ տղերքը սազական չեն։

Պապ, կամավոր եմ գրվելու։ Հանուն Անիի, հանուն էն մի կտոր հողի, որի վրա Անին ա կանգնում, գնալու եմ կռիվ անեմ, տանեն բանակ, եթե չէ՝ կամավոր եմ գրվում։

Հայրը պլշած աչքերով նայում էր որդուն։

-Այ… Այ, ռոմանտիկ շան լակոտ,- բարկությամբ սկսեց կմկմալ հայրը,- կա՛ց։

Տիգրանը, թախծոտ ժպտալով, վեր էր կացել, որ գնա.

-Քեֆն արել ենք, թող իզուր չլինի։ Երկու տարի ա, կդիմանաք, բա մի խալն արժի՞, որ ամոթով մնանք։ Թե գերդաստանս էլ չների, որ ավանդույթ եմ խախտել, ոչինչ, Անին կների բոլորի փոխարեն։

Տիգրանը խենթի նման ուրախ ժպտաց, համբուրեց հոր ճակատը ու վազեց գաղափարն իրագործելու։

Հայրը մի քանի քայլ հետևեց նրան.

-Կա՛ց, ես քո…,- ապա ուժասպառ շունչ քաշեց, թինկը տվեց մոտակա ծառերից մեկին ու մռթմռթաց,- Էս ի՞նչ սերունդ ա մեծանում։ Սրանց ձեռը մե՛նք չենք դիմանում, թուրքը էլ ո՞ւր դիմանա…

Սա քաղաք է,

ձեռքս ծնոտիս տակ դրած՝

Ծնվելով, մեծանալով և մի մասը լինելով այն տարածքի, որտեղ ապրում ենք, մենք հաճախ չենք ճանաչում ամեն մի անկյունը, քարը և կառույցը, որոնք մեզ շրջապատում են։ Վերջերս բացահայտեցի Լանջաղբյուր գյուղի հարավարևելյան մասում լեռների կատարին իր գեղեցկությամբ առանձնացող Իլիկավանք կամ Պառվի վանք կոչվող ամրոցային համալիրի ավերակները և 9-10-րդ դար թվագրվող եկեղեցին։

Տեղացիներից մեկը պատմեց, որ ըստ ավանդույթի՝ մի պառավի շնորհիվ է կառուցվել եկեղեցին։ Ասում են՝ պառավը տարիներ շարունակ իլիկ մանելով գումար է հավաքել, որպեզսի եկեղեցի կառուցի՝ որպես իր շնորհակալությունը Աստծուն պատերազմի ընթացքում իր որդիների կյանքի փրկության համար։ Այս է պատճառը, որ եկեղեցին անվանվել է Իլիկավանք։

Հետագայում ամրոցը, որը թվագրվում է մ.թ.ա 1-2-րդ հազարամյակներ, անվանվել է Իլիկավանք կամ Պառվի ամրոց։

Իլիկավանքը կիկլոպյան ամրոց է և կան բնակատեղիի հետքեր, որի ամենաբարձրադիր հատվածում մասամբ պահպանվել է միջնաբերդը։ Ամրոցը իր բնակատեղիով զբաղեցրել է շուրջ 70 հեկտար տարածություն։

-Հե՜յ, արթնացի՛ր, մի՞թե մոռացել ես, թե այսօր ինչ օր է…

-Ինչպե՞ս կարող եմ մոռանալ, չէ՞ որ այս օրը մեր ամենասիրված ու սպասված օրերից մեկն է…

-Ուրեմն արագ վե՛ր կաց, ուր որ է տոնախմբությունը կսկսվի, իսկ մենք դեռ այնքա՜ն անելիք ունենք. պետք է պատրաստվենք…

-Լա՛վ, լա՛վ, դու գնա, ես հիմա կգամ…

Այդ օրը մոտավորապես այսպես էր սկսվում երեխաների առավոտը Գագարինում: Վաղ արթնանում էինք՝ արթնացնում նաև մյուսներին: Կարծում եմ՝ գուշակեցիք, թե որն է այս տագնապահարույց ուրախության պատճառը: Չէ՞ որ հենց այս տոնական օրվան ենք սպասել երկար ժամանակ… Այո՛, այսօր Հունիսի մեկն է՝ երեխաների պաշտպանության միջազգային օրը: Երեխաներն այդ օրը միշտ մի լա՜վ ուրախանալու հնարավորություն են ունենում… Իսկ հիմա ես ձեզ կպատմեմ, թե սովորաբար ինչպես է այդ օրը նշվում մեր Գագարինում…

Սկսեմ ամենասկզբից. նախ՝ թե՛ մեծ, թե՛ փոքր հավաքվում են մի վայրում՝ Մշակույթի տանը հարակից հրապարակում: Երեխաներն սկսում են շնորհավորել միմյանց, փորձում են  ուշագրավ ու հետաքրքիր մաղթանքներ ասել իրար, և սկսվում է ժպիտների տոնահանդեսը: Այդ օրվա ժպիտներն ասես մի տեսակ տարբերվող ու անկեղծ են: Եվ այդ շատ-շատ ժպիտներից ամառվա առաջին օրն ասես ավելի տաքուկ ու լուսավոր է դառնում, իսկ արևը՝ ծիծաղկոտ… Երաժշտություն է միանում, բոլորն սկսում են պարել ու երգել… Եվ վերջապես գալիս են մուլտհերոսները, նրանք իրենց հետ նվերներ են բերում, հատկապես՝ պաղպաղակ: Հունիսի մեկը միշտ հարուստ է լինում գույներով ու անհոգ երջանկությամբ:

Այս տարի Գագարինի մանկապարտեզի բակում գեղեցիկ խաղահրապարակ են կառուցել: Ես հաճախ եմ նկատել, թե երեխաներն ինչպես են կարոտով նայում ճոճանակներին ու կարուսելներին: Նրանց՝ միշտ այնքան ուրախ աչուկներն ասես մի քիչ մտահոգ են դարձել: Դա այնքան անսովոր է: Երանի այս իրավիճակը շուտ ավարտվի ու ամեն ինչ նորից իր սովորական հունի մեջ հայտնվի: Ես ուզում եմ, որ տարվա բոլոր օրերին երեխաների իրավունքները պաշտպանված լինեն: Աշխարհում չլինեն քաղցած ու որբ երեխաներ: Չէ՞ որ երեխան տեղով մեկ ամառ, արև ու ուրախություն է: Ու մեծերը պետք է անեն ամեն ինչ, որ փոքրիկները առողջ ու երջանիկ լինեն: Հուսով եմ, որ շուտով ես կքայլեմ Գագարինի փողոցներով ու ամեն կողմից կլսեմ մանկական զրգուն ծիծաղ, անհոգ շաղակրատանք ու երգ: Այս աշխարհը նաև երեխաների ժպիտներից է ջերմանում… Ես վստահ եմ, որ մենք եկող տարի կրկնակի շուքով կնշենք Հունիսի մեկը՝ նաև ա՛յս տարվա փոխարեն: Իսկ այժմ ես ի սրտե շնորհավորում եմ ամբողջ աշխարհի ու հատկապես՝ Գագարինի երեխաների հրաշք տոնը՝ Հունիսի մեկը, թող բոլոր երեխաների կյանքը շարունակվի որպես ժպիտների տոնահանդես: Հղում եմ այս տարվա ամենակարևո՛ր մաղթանքը՝ առո՛ղջ եղեք: