«Մանանա» կենտրոնը և Հայաստանի պատանի թղթակիցների 17.am կայքը հայտարարել էին Սուսաննա Հարությունյանի «Երկրորդ կիրակին ներառյալ» պատմվածքների ժողովածուի վերաբերյալ անդրադարձների մրցույթ: Մենք ստացել ենք բազմաթիվ անդրադարձներ, և մինչ ժյուրին կհայտարարի արդյունքները, դուք նույնպես կարող եք կարդալ և որոշել հաղթողներին:

«Լուսնի մահվան օրը»

Միայն սիրտն է սրատես։ Ամենակարևորը աչքով չես տեսնի…                                                 Այս ստեղծագործությունը ևս միայն կարդալով չես հասկանա, այն պետք է զգալ, զգալ մտքով, հասկանալ սրտով, բացատրել բանականությամբ։ Մայրը դստերը պատմում է իր կյանքի պատմությունը։ Եվ ի՞նչ  է դա։ Ընդամենը գառ մորթել։ Ո’չ։ Ո’չ։ Մի բան հաստատ այն չէ։ Մարդու կյանքը չի կարող միայն գառ մորթելով եզրափակվել։ Գառ մորթելը միջոցն է ցույց տալու այն կյանքի ուղին, որով անցել է մայրը, ըստ երևույթին` Լուսինը։

Անցել է մի օր տխուր ժամանակ լույսով, մի օր ուրախ ժամանակ գիշերը, մի օր աղջիկն էր առողջ, մի օր բրոնխներն էին հիվանդ, մի օր թոքաբորբ էր. շատ նվազ երեխա էր, բայց մի բան անփոփոխ էր. միջոցը նույնն էր` գառը մորթվում էր։ Մի օր, օր, օր, ու եկավ այն օրը, երբ էլի գառ պիտի մորթվեր, բայց այս անգամ այդ օրը չէր մոռացվելու. երեխան հիվանդ էր, իսկ մոր ընկերուհին եկել էր իր տուն երեխաների  հետ, պետք էր դստերը բժշկի հասցնել, տանը մնաց մայրն ընկերուհու երեխաների հետ, իսկ երեխայի հայրը ընկերուհու հետ գնաց քաղաք` բժշկի։ Գալիս կանգ են առնում անտառի մոտ, իջնում են հայրն ու մոր ընկերուհին, երեխան ջերմում է, տառապում, վարորդը` հետը։ Գալիս են գյուղ, մայրն իմանում է, ընկերուհին լիրբ էր, բայց ինչպես ամեն տարի, այս տարի էլ բեռուբարձով է ճամփու դնում։

Ասում են` հիմար է եղել, իսկ ես կասեի` արժանապատիվ կին, դա լավագույն պատիժն էր, որ կարող էր տալ «ընկերուհուն»։                                                                                                                       Հենց այդ օրը մորթվեց այն անմեղ գառը։

Պատմության մեխը սա է։ Կարդում ես ու մի պահ չես հասկանում` մորթվեց կենդանի՞ն,  մա՞րդը, թե՞ մարդկայինը։ Բայց այստեղ ակնհայտ է դառնում` մորթվեց Լուսինը։ Բայց չմորթվեց մարդկայինը։ Մայրը ներում էր, ներում էր օր օրի սիրուհիների թիվն ավելացնող ամուսնուն (մեկի եղբոր հետ էր խաբար անում, մեկի մարդու ականջին էր հասցնում, մի օր էլ մեկին տեսավ ու քիչ էր մնում ցեխաջրի մեջ խեղդեր), ներում էր ընկերուհուն  իր ամուսնու հետ դավաճանելու համար, ներում էր ու հաշտվում։ Հաշտվում էր` ցավուդարդը հանելով, ցավուդարդը հանում էր մորթելով, գառ մորթելով, բայց այս անգամ գառին էր խղճում։ Մի «գառ» էլ ինքն էր կյանքում. ինքն էլ էր տառապել, բայց ինչպես գառը անմեղ էր, չէ՞:

Հա անմեղ էր, չնայած որ, ոչ ոք անմեղ չէ, դե բացի գառներից։ Բայց  կյանքում կան մարդիկ, որոնք անմեղ են, գոնե տվյալ իրավիճակում, գոնե այդ պահին։ Նրանցից մեկն էլ  Մայրն էր, որը մորթեց գառանը, բայց մեղավոր իրեն զգաց, այնպես արեց, որ արյունն էլ երեխաները չտեսնեն. արյուն ենք թափում, բայց չենք ուզում, որ տեսնեն, ինչո՞ւ։ Երևի խիղճն է, այստեղ խոսեց խիղճը, բայց ո՞ւմ նկատմամբ ունեցած խիղճը. ինքներս մե՞ր, դիմացինի՞, թե՞ նրա հարազատների, գուցե հենց նրա, ում արյունը թափվեց։ Խեղճը գա՞ռն էր, թե՞ գառ մորթողը։ Խեղճը Լուսինն էր։

Բայց մորթելն էլ էր ինքնաարտահայտվելու, բարկությունը թոթափելու ձև։                     Մայրը  գիտեր,  որ գառն անմեղ է, դրա համար էլ չէր տանջում. թուրքի պես մորթեց։ Գառին մորթում էր այնպես, ինչպես իրեն ցավ պատճառողին։ Ու էլ էդ մարդու նկատմամբ քեն չէր պահում. արդեն «մորթել» էր։ Այստեղ գառների մորթելը խորհրդանշում է մոր կրած ցավն ու ապրած դառնությունները։

Մոր ջահելությունից մինչեւ ծերություն գառ մորթվեց` տարվա բոլոր եղանակներին, օրվա տարբեր ժամերի ու  տարբեր պարագաներում։ Խղճում էր գառանը։ Խիղճը դեռ տանջում էր, բայց խղճի մասին խոսք լինել չէր կարող. գառը պիտի մորթվեր։

Ամեն թափված կաթիլ արյուն մի վիշտ էր, մի բեռուբարձ,  մի դավաճանություն, մի սփոփանք ու մի Լուսին, մի Լուսնի մահվան օր։ Մարդիկ այս պատմվածքը կարդալով փոխվեցին, իրոք փոխվեցին, երեք-չորս էջ է, բայց հասկանալ է պետք, գրավեց վերնագիրը, սպասեցի, որ հերթը հասնի լուսնին, բայց իբր չհասավ, մի քիչ ավելի ուշադիր լինելով գտա լուսնին, բայց նա արդեն մորթվել էր։

«Մանանա» կենտրոնը և Հայաստանի պատանի թղթակիցների 17.am կայքը հայտարարել էին Սուսաննա Հարությունյանի «Երկրորդ կիրակին ներառյալ» պատմվածքների ժողովածուի վերաբերյալ անդրադարձների մրցույթ: Մենք ստացել ենք բազմաթիվ անդրադարձներ, և մինչ ժյուրին կհայտարարի արդյունքները, դուք նույնպես կարող եք կարդալ և որոշել հաղթողներին:

Արգո, ես երրորդ հարկի տղան եմ, որ հավատում է քեզ, հավատում  գյուղական քո եռահարկ  տան գոյությանը, թեև  չգիտեմ տեղը քարտեզի վրա։

Արգո, քեզ համար հաց պահող ու անվերջ քեզ սպասող  կինն եմ ես, որի հացը թեև մամռակալած է ու չոր, բայց պահված է միմիայն քեզ համար։

Արգո, ես  այն խոզատերն եմ, որն ամեն կերպ ջանում է քո բաժին հացը խոզերին բաժին հանել։

Արգո, ոստիկանն եմ ես՝ ուղն ու ծուծով, կարգին ոստիկանը ու  ամեն կերպ ջանում եմ գտնել քեզ, թեկուզև անշնչացած։

Ի՞նչ , Արգո, հիմա ո՞վ եմ ես․ հա, մի զարմացիր, ես քեզ նման չեմ։

Արգո, Արգո, դու ամենքի մեջ ապրող վերադարձի  հույս։ Դու կարող ես անսպասելիորեն լքել մեզ՝ վերադարձի ոչ մի շող անգամ չթողնելով։ Բայց մեր մեջ ապրող երրորդ հարկի տղան միշտ քեզ հետ է  ու հավատում է, հավատում քո հեքիաթներին, քո եռահարկ հույսի գոյությանը, քո վերադարձին։

Արգո, մեր Եռահարկ հույսի տանտեր, մեր անմար հավատ,  դու կարող ես քարշ տալ քո գոյությունը մի կտոր չոր հացով ու թերմացքով և շարունակել  վստահորեն  նայել երկինք, քեզ հետ տանել քեզ հավատացողներին։

Արգո, մեր մեջ ապրող կինը միշտ հաց պիտի ունենա պահած  քեզ համար, որ  հուսը  չմեռնի, որ հույսի եռահարկ տան օճորքը չփլվի  հանկարծ․․․

Արգո, ոչինչ  չունենք պահանջելու քեզնից, ի՞նչ երեսով․ կարևորը գիտենք, որ դու կաս, ապրում ես  մեր կողքին, մեր տված չոր հացով ու հին ճաշով․ ինչ փույթ, թե դու  երբեմն լքում ես մեզ, բայց կարևորը,  որ մենք շարունակում ենք հավատալ քո վերադարձին ու գոյությանը և մեր հավատ չորահացը  դեռ պահում ենք մեզ մոտ, պահում փայփայանքով՝ սալի տեղակ չոր,  մամռած  հացն ենք նախընտրում, թեկուզ և մամռած, թեկուզ և չորացած հացը հաց է մնում՝ հույս ծնող,  հույս ամբարող, իսկ սալը, չէ,  խոզատեր, սալդ չի ուտվի առանց հացի․․․․․

Արգո, մեր հույս, մեր հոգու նկուղում դու միշտ կաս,  ու մենք միշտ քեզ համար սնունդ ունենք պահած։ Հետո ի՞նչ, որ երբեմն դուռդ փակում ես մեր առջև, երբեմն լքում  մեզ, կամ գուցե մենք ուժգին չենք բախում դուռդ, կամ երկարորեն քեզ մոռացության, սովի մատնելուց հետո  դու անզոր, ուժասպառ ես դառնում ձայնելու մեզ։

Արգո, Արգո, չլինի՞ հանկարծ դու մեզ լքես․․․ Բա մեր հույսի ձի՞ն, մեր հրեղեն ձին ինչպե՞ս մեզ տանի բերկրության արահետ, որ թևածենք կապանքներից ազատ․․․

Արգո, երբեմն կորցնում ենք քո հասցեն ու մնում շվարած, բայց երրորդ հարկի տղան շարունակում է, շարունակում հավատալ  քեզ, հավատալ, որ կաս, որ դու ճոխացնում, ոսկեզօծում  ես քո եռահարկ տունը,  իսկ ահա «ամենանգետ» մոլորյալ  ոստիկանը խաղատներում է փնտրում քեզ, ուր դու երբևէ ոտք չես դրել, փնտրում է քո դիակը․ ծիծաղելի է՝ քո դիակը․․․ Արգո, մեր հույսի տուն, ոչ մի խուզարկու աչք չի կարող  գտնել քեզ, երբևէ  չի կարող քեզ մեռած տեսնել։

Արգո, ինչքան քիչ բան է պետք քեզ լինելու համար և ապրեցնելու համար, մեր մշտանորոգ հույս։

Իմ մանուկ Արգամ, դու իմ վերադարձի հույսն ես՝ կապույտի մեջ սավառնող։ Ինչպե՞ս կարող եմ ապրել առանց քեզ այս փոքրիկ երկրում։

«Մանանա» կենտրոնը և Հայաստանի պատանի թղթակիցների 17.am կայքը հայտարարել էին Սուսաննա Հարությունյանի «Երկրորդ կիրակին ներառյալ» պատմվածքների ժողովածուի վերաբերյալ անդրադարձների մրցույթ: Մենք ստացել ենք բազմաթիվ անդրադարձներ, և մինչ ժյուրին կհայտարարի արդյունքները, դուք նույնպես կարող եք կարդալ և որոշել հաղթողներին:

 Պատմություն այն մասին, թե ինչու անհետացավ Արգոն, ինչպես լինում էր ամեն տարի, ու ինչպիսի մեկնաբանություններ էին անում հարևանները՝ առանց ճշգրիտ տեղեկություններ իմանալու: Թերևս շատերի համար ծանոթ պատմություն է. լինում է, չէ՞, երբ չգիտես իրականում ինչ է տեղի ունեցել, բայց այնքան «հավաստի» փաստեր են ի հայտ գալիս, որ ակամայից խճճվում ես: Կյանք է, պատահում է և կպատահի, ոչ ոք ոչնչից չի կարող խուսափել:

«Ոստիկանները դիակը դեռ չէին հայտնաբերել ու շենքի ժողովրդին էին խոսեցնում հետքի վրա ընկնելու համար»: Իհարկե, առաջին հերթին մտածում են վատի մասին. մարդը երկրորդ կիրակին արդեն ներառյալ անհետացել է: Դե, ինչքան էլ հարևանի փոքրիկ տղան ասում էր, թե գնացել է երեքհարկանի տունը վերանորոգելու, ո՞վ պիտի հավատար, բնականաբար, ոչ ոք: Ինչպես՞ կարող էր նրա նման անձնավորությունը այդպիսի տուն ունենալ: Բայց ո՞վ գիտի, միգուցե իսկապես ունի, միգուցե չունի…

Հիմա հասկանանք, թե ով է Արգոն, ի դեպ, լրիվ անունը Արգամ է: Ապրում էր մենակ, օգնում էր բոլորին, կրթություն չէր ստացել, բայց ուներ որոշակի գիտելիքներ, լավ էր հասկանում կենցաղային հարցերից, մեկ-մեկ էլ փիլիսոփայում էր: Մի խոսքով, Արգոն այն մարդկանցից էր, որը ոչ մեկին չէր խանգարում, ոչինչ չէր պահանջում, բայց որի կյանքը չափազանց մեծ հետաքրքրություն էր առաջացնում շատերի մոտ:

Փորձառու ոստիականը, որը պետությունից բազում պարգևներ ունի ստացած, չէր կարողանում գտնել «էդ քնձռոտ Արգոյին»: Չէ՞ որ նա երեք օրում էր կարևոր բացահայտումներ անում, իսկ հիմա չի կարողանում գտնել նրան: Ու սկսում է անել ենթադրություններ՝ հիվանդ է, մարդասպան կամ էլ այլասերվածի մեկը: Իսկ կանանց միակ հոգսը չորացած հացն էր, ափսոս է, չփչանա հանկարծ: Ոստիկանի հարցերին նրանք պատասխանում էին, թե ուրիշ տղամարդ է, ինչ իմանան, թե ուր է գնում-գալիս: Ամեն ինչ գիտեն Արգոյի մասին, բացի այն փաստից, թե ու՞ր էր ամեն տարի անհետանում:

Մի քանի օր անց Արգոն վերջապես հայտնվում է: Ոչինչ չէր փոխվել, մնացել էր նույնը, թեկուզ երևում էր, որ այս անգամ ավելի շատ էր հոգնել: Ոստիկանի ու մնացածի հարցերին պատասխանում էր, թե գնացել էր իր տունը կարգի գցելու: Բայց ո՛չ լսում էին, ո՛չ էլ հավատում: Այս պարագայում, չգիտես էլ, թե ում կողքին կանգնես: Մի բան է ակնհայտ. ամեն մեկն ունի իրավունք տնօրինելու իր կյանքն այնպես, ինչպես ցանկանում է՝ չխանգարելով ու չվնասելով ոչ ոքի: Բնական երևույթ է նաև այն, որ ոմանք հետաքրքրությունից, ոմանք անհանգստությունից դրդված փորձում են խառնվել ու ինչ-որ չափով օգուտ տալ, սա էլ բնական երևույթ է, բայց ինչպես ասում են՝ ամեն ինչ չափի մեջ է գեղեցիկ:

Այսպիսով, ունենք պատմություն մի հերոսի ու նրա շուրջը պտտվող իրադարձությունների մասին: Այս անգամ ավելի շատ ժամանակով անհետացած, ավելի շատ բոլորին իրար խառնած մի պատմություն: Հայտնվեց Արգոն, կենցաղային հարցերը լուծվեցին, ամեն մեկը գնաց իր գործին: Սա, իմ կարծիքով, պատմության մի մասն է միայն:

Արգոն երբեմն փիլիսոփայում էր: Այն հարցին, թե մի քիչ էլ ապրիր, այդքան մի չարչարվիր, նա պատասխանում էր՝ «Հայերը չունեն քավարան, նրանց քավարանը համատեղվում ա կյանքի հետ»: Հայը այդպիսինն է: Ամբողջ կյանքի ընթացքում չարչարվում է, տառապում, գործած ու չգործած մեղքերի համար պատասխան տալիս: Նույնիսկ շատ ժամանակ իրեն հարց էլ չի տալիս, թե ինչու՞ է այդպես: Լինում է նաև, երբ ընդվզում է, դեմ գնում ճակատագրին, բայց շարունակում կատարել իր առջև դրված պարտականությունները, պահանջները, ու նորից մոռանում սեփական իրավունքների մասին: Հերթը կհասնի՞ արդյոք ապրելուն, դրա համար մտածելու ժամանակ չկա: Գործած ու չգործած մեղքերը քավելու համար էլ ժամանակ է լինելու, բայց ո՞վ է ուշադրություն դարձնում դրան. շատ քչերը: Տառապել ու չարչարվել՝ մոռանալով ապրելու մասին. այս է իրականությունը:

Սրան զուգահեռ ունենք նաև Արգոյի հետևյալ միտքը. «Բայց ո՞նց կլինի,- չէր հասկանում Արգոն,- ո՞նց կարելի ա ապրել առանց վերադարձի հույսի… Անհնարա ա առանց վերադարձի… Լավ ա էստեղ տուն չունենամ, բայց վերադառնալու տեղ ունենամ: Թե չէ` ո՞նց կլինի… Բա մարդ կապրի՞ առանց վերադարձի հույսի…»:  Երբ ասում էին, թե վաճառիր տունդ, նա այդպես էր պատասխանում: Արգոն ամեն տարի անհետանում էր ու հայտնվում, նա միշտ վստահ էր, որ վերադառնալու տեղ ունի, այդ հույսը երբեք չէր լքում նրան: Եթե վերադառնալու այդ հույսը չլիներ, միգուցե նա ընդմիշտ անհետանար: Ո՞վ գիտի, ոչ ոք:

Հույսը այդպիսինն է: Ուղղակի չենք կարող ապրել առանց դրա: Բնավ էլ նշանակություն չունի, թե վերադառնալու, ապրելու, արարելու, առաջ գնալու հույս ենք փայփայում: Կարևորը այն կա, այն միշտ պիտի մեզ հետ լինի, մինչև վերջին վայրկյանը: Արգոն էլ միշտ հույսը սրտում էր ապրում, վերադառնալու ու կիսատ գործը շարունակելու հույսով:

Պատմվածքում ներկայացված են մի շարք երևույթներ՝ մարդկանց կենցաղը, նրանց ներաշխարհն ու հոգեկան ապրումները, կյանքի մասին ամեն մեկի դատողությունները, տարբեր իրավիճակներից դուրս գալու ու ենթադրություններ անելու նմանություններն ու տարբերությունները:

Պատմությունն սկսվում է Արգոյի անհետացման լուրից, վերջանում Արգոյի միշտ վերադառնալու հույսով: Ըստ այդմ, այդպես էլ հստակ չիմացանք անհետանալու բուն պատճառը: Բոլորն էլ գիտեն, որ ամեն տարի նա միշտ անհետանում է, միաժամանակ չգիտեն, թե այս անգամ ինչպես կավարտվի պատմությունը: Միայն մեկ մարդ գիտի, և դա Արգոն է:

Պատմությունը գրված է այնպիսի ոճով ու լեզվով, որ այն ավելի պատկերավոր է դարձնում: Կարդալու ընթացքում այնպիսի տպավորություն է ստեղծվում, թե դու ինքն ներկա ես եղել, զրուցել ես բոլորի հետ, մի տեղ նաև անհանգստացել ես, թե երկրորդ կիրակին ներառյալ ու՞ր կորավ մեր պատմության հերոսը, ինչպե՞ս օգնել բազմափորձ ոստիկանին գտնել նրան…

Ցանկացած պատմության հիմքում միշտ ՄԱՐԴՆ է: Հարուստ, աղքատ, կիրթ, անկիրթ, դաստիարակված, անդաստիարակ, բարի, չար, բարձրահասակ, ցածրահասակ. սրանք երկրորդական նշանակություն ունեն: Ինձ համար ամենագլխավորը, թե տարբեր պարագաներում նրանք ինչպե՞ս են իրենց դրսևորում, ի՞նչ լուծումներ ու հնարներ են գտնում: Փորձում եմ նաև ինձ պատկերացնել նրանց փոխարեն, ես ինչպե՞ս կվարվեի, եթե այդ իրավիճակում հայտնվեի: Միգուցե լավը դառնա վատ, վատը` լավ, կամ էլ մնան նույնը: Ամեն դեպքում, հետաքրքրական է իրադարձություններին հետևելը և հետևություններ անելը: Իսկ այս պարագայում մինչև վերջ լարվածությունը կար, թե այս անգամ ի՞նչ կլինի. արդեն իմացանք: Նա, ով գնում է, միշտ էլ վերադառնում է, եթե հույսը միշտ կողքին պահած ունի:

Այսպիսով, մի փոքրիկ պատմության մեջ կարող ես գտնել քեզ հուզող բազում հարցերի պատասխաններ, բացահայտել նոր իրավիճակներ, տողատակերի տակ գտնել թաքնված խորհուրդ ու պատգամ, յուրաքանչյուրի արածի ու ասածի մասին նայել այլ տեսանկյունից, չլինել միայն քննադատող ու ամեն ինչին հակադրվող: Այս ամենից ձևավորվում է տեսակետ, որը օգնում է հետևություններ ու համեմատություններ անել ուրիշ ստեղծագործություններ ընթերցելիս:

 «Մանանա» կենտրոնը և Հայաստանի պատանի թղթակիցների 17.am կայքը հայտարարել էին Սուսաննա Հարությունյանի «Երկրորդ կիրակին ներառյալ» պատմվածքների ժողովածուի վերաբերյալ անդրադարձների մրցույթ: Մենք ստացել ենք բազմաթիվ անդրադարձներ, և մինչ ժյուրին կհայտարարի արդյունքները, դուք նույնպես կարող եք կարդալ և որոշել հաղթողներին: 

Բացեցի գիրքը, ու իրականությունը շուրջս թափվեց, որ այնքա՜ն ծանոթ էր ինձ, բայց  միաժամանակ դժվարընդունելի։ Պատմվածքների այս ժողովածուն ծովի էր նման. խորը ու փոթորկուն, երբեմն հայելահարթ, երբեմն ալեկոծ… Սկզբում միշտ ամեն տող պարզ է, ամեն բան իր բնականոն, բայցև դեռ ամբողջովին չբացահայտված ընթացքի մեջ է, բայց եթե մի փոքր էլ լողաս, հաղթահարես պարբերությունները, կնկատես, որ ավազը  սղում, գնում է ոտքերիդ տակից, դու արդեն ծովի խորքերում ես ու խորտակվում ես իրականության անսպասելի ալիքների մեջ։

Երբ կարդում ես այն մասին, ինչին հաճախ ականատես ես եղել, ինչը դու արդեն գիտես, բայց որի մասին երբեք խորապես չես մտածել ու իրերի միակողմանի տեսակետով բավարարվել ես, սկսում ես այլընտրանքներ քննել, ճանաչել նախ քեզ ու քո տեսակետը, ապա քոնին ավելացնելով հեղինակի դիտարկումը՝ զգալ, որ հասունանում է աշխարհընկալումդ։

Պատմվածքների հերոսները հայեր են՝ իրենց նիստուկացով, քաղցրահունչ բառապաշարով, հայկական համընդհանուր հոգսերով ու մտքերով. «Հայերը չունեն քավարան, նրանց քավարանը համատեղվում ա կյանքի հետ»։

Հայկական քավարանում էր ապրում նաև «Երկրորդ կիրակին ներառյալ» պատմվածքի գլխավոր հերոսը՝ Արգոն։

Դեպքերի զարգացումը սկսվում է նկուղի դռան առջև հավաքված մարդկանց՝ խոզատիրոջ ու Արգոյի հարևան կանանց վեճից։ Խոզատերը համոզում էր հարևաններին, որ իրեն տան հավաքած, նամշած հացը, և ինքը փոխարենը սալ կտա նրանց, բայց, չնայած առջևում ձմեռ է, և սալ պետք է, հարևանները պնդում են, որ Արգոյին պետք կգա. «թրջում է, վառարանի վրա տաքացնում, ուտում»։

Արգոն ապրում էր հարևանի նկուղում, ճգնավորի նման. չէր ծխում, չէր խմում, իր հաշվին ո՛չ ուտում էր, ո՛չ հագնվում, խալի ու պատուհան լվանալով փող էր վաստակում, հարևանների երեխաներին օգնում էր փողոցն անփորձանք անցնել, տանում էր դպրոց, տուն էր բերում։ Պարապ ժամանակ երեխաներին կանչում էր, զրուցում, հարցեր տալիս։ Կրթություն չուներ, բայց որոշ բաներ գիտեր Աստվածաշնչից, հեքիաթներից, նույնիսկ քիմիայից։ Հարևանների հին ճաշերի մեջ սոդա էր լցնում, եռացնում, ուտում, որպեսզի փող խնայի։

-Վատ բանի ընդունակ չի,- ասում էին հարևանները։

Կանայք անընդմեջ թակում են նկուղի դուռը, բայց արդեն մեկ շաբաթ է՝ Արգոն չկա ու չկա։ Խոզատերը ամեն օր գալիս, հնացած հացը չստանալով, դժգոհ հեռանում է։ Ափսոս էր՝ երկու պարկ չոր հացը անտեր թողնելը, բայց հարևան տիկնայք անդրդվելի հավատարմությամբ սպասում էին Արգոյի վերադարձին։

Բարյացկամ հարևանները շարունակում են չոր հաց հավաքել, որպեսզի երբ Արգոն գա, ուտելու բան ունենա։

Ոստիկանը, որ պետությունից բազմաթիվ պարգևներ էր ստացել ցանկացած հանցագործություն երեք օրում բացահայտելու համար, զայրանում էր այն փաստից, որ «աշխարհը խուզարկել էր, Արգոն իր քնձռոտ հալով չէր բացահայտվում»։  Իսկ երրորդ հարկի հարևանի տղան ամեն անգամ պնդում էր, որ նա ինչ-որ գյուղում, երեքհարկանի տուն ունի ու հավաքած գումարով իր տունն է ճոխացնում, բայց ո՞վ կհավատար հեքիաթ հիշեցնող այդ վարկածին։

Բայց ահա հայտնվեց նա, ում արդեն փնտրում էին երկրորդ կիրակին ներառյալ։ Ոստիկանը, ում չէր հաջողվել գտնել կորածին, հեռատեսորեն որոշում է խոսք կորզել.

-Մեր երկրի վատն էն ա, որ փոքր ա, էնտեղ հնարավոր չի կորչել, բոլորը գիտեն քո քնել-արթնանալու, մեռնել-ապրելու ժամերը: Հնարավոր չէ տանից դուրս գալ և այլևս չվերադառնալ: Ես ամեն ինչ գիտեմ, ուղղակի քո ազնվությունն եմ փորձում:

Արգոն հաստատում է տղայի վարկածը, թե երբ փող է հավաքվում, գնում է իր եռահարկ տունը նորոգելու։ Ոստիկանը միայն իր աչքերով աշխարհից կտրված, հեռու, գյուղական տունը տեսնելուց հետո հանդիմանում է Արգոյին թե՝ ծախի, քաղաքում հարմարավետ տուն առ։

-Բա որ ծախեմ, ես ո՞ւր կվերադառնամ, տարվա մեջ իմ էրկու-իրեք օրը ո՞ւր կկորչեմ… Ո՞նց կարելի ա ապրել առանց վերադարձի հույսի… Անհնար ա առանց վերադարձի… Լավ ա էստեղ տուն չունենամ, բայց վերադառնալու տեղ ունենամ։ Թե չէ՝ ո՞նց կլինի… Բա մարդ կապրի՞ առանց վերադարձի հույսի։

Այս պատմվածքում ամեն կերպար իր մտատանջանքն ունի. խոզատերը մտահոգված է իր խոզերին կերակրելով, տիկնայք՝ հացը խոզատիրոջը տալով-չտալով, ոստիկանը՝ իր գործի բարեհաջող ավարտով, Արգոն՝ վերադարձի հույսով…

«Երկրորդ կիրակին ներառյալ» պատմվածքը բազմաշերտ է։ Այն կարելի է վերլուծել որպես պատմություն վերադարձի ու հույսի մասին, կարելի է վերլուծել որպես ազգային ոգու ու հոգեկերտվածքի հոգեբանական պատմություն, այն կարելի է վերլուծել նաև  փիլիսոփայորեն և բոլորովին նոր տեսակետի հանգել։

Պատմվածքի վերջին տողերը կարդալիս ակամա աչքերիս առջև պատկերացան սփյուռքահայ այն գործարարները, ովքեր օտարության մեջ աշխատում-աշխատում են և Հայաստանում ներդրումներ են անում, որքան էլ որ այն անհարմար աշխարհագրական դիրք ու պայմաններ ունենա կամ հեռավոր ու գյուղական թվա, որովհետև հայրենիքն էլ Արգոյի տան նման այն վայրն է, որտեղ միշտ վերադառնում են, թեկուզ երկու-երեք օրով աշխարհից կորչելու համար։

Արգոյի տունը ինքնին հույս էր, որը միշտ ամեն վերադարձի ժամանակ նորոգվում էր։ Հայի երակների, դիմագծի, խառնվածքի մեջ հույսը միշտ ներարկված է եղել։ Արգոն աշխատում էր, քրտինք թափում, զրկում իրեն հաճույքներից, հավաքած գումարով տունը նորոգում շատ հայ տղամարդկանց նման, ովքեր անում են դա հանուն իրենց տան, հանուն ընտանիքի բարեկեցության։ Թեև պատմվածքում տունը քարաշեն կառույց է, բայց այն խորհրդանշական է, չէ՞ որ, հայը միշտ այդ կառույցի մեջ հոգի է դնում, միշտ բնակեցնում է այն, որպեսզի երբ վերադառնա (հայերը սիրում են վերադառնալ) իրեն սպասողներ լինեն։ Գուցե Արգոն զրկում էր իրեն հաճույքներից հենց ա՞յդ հույսի համար, որ ոչ միայն տունն էր, այլ ապագա ընտանիքը։

Գրքում տեղ գտած մյուս պատմվածքները ևս կարդալով կարելի է հստակ պատկերացում կազմել Հայի մասին։ Դեպքերի հաջորդական ընթացքի մեջ աչքից անվրեպ է մնում հայի հարգանքը («Իսկական հարգանքն էն ա, որ մատուցվում ա մարդու բացակայությամբ՝ նրա անվանը, նրա հիշատակին…»), հայրենասիրությունը («Ձեզ ինչի՞ ա թվում, որ դուք հիշողություն ունեք, իսկ հողը՝ չէ։ Հողը չի ընդունի քեզ, Թաթոս, որովհետև դու էս հողի վրա ոչ արյուն ես թափել, ոչ քրտինք»), արժանապատվության ու պատվի բարձր գիտակցությունը («Ի՞նչ մեղքս թաքցնեմ, միշտ ուզում էի, որ մեռներ, որ իմ ստորացումը ինձ հիշեցնող չլիներ, թե չէ ամեն տեսնելուց ապրում էի էդ վիճակը»), հյուրասիրությունը («Մտածեց՝ ո՞նց եփի այդ միակ ու մի կիլոյանոց աքլորը, որ այսքան մարդու փոր լցնի»), կյանքի մասին պատկերացումները («մահն էլ են վաստակում, հո հանաք չի՞»), նվիրվածությունը («Բայց էդ դեպքում… սրտիս անկյուններում անուններ կան թանկ պահած, բա դրանց ճակատագիրը ո՞նց պիտի լինի»)։

Ես չեմ կարող չմտածել: Իմ ու «Յաթաղան սինդրոմի» անաստված բախումից լոգոֆիլի ցուցիչը երևի խճճված գծեր ցույց կտար: Եվ այդ պատկերը երկրորդ, երրորդ կամ չորրորդ անգամ սինդրոմի մասին մտածելիս չէր գծագրվի նույնությամբ:

Թե՛ Օսմանցի Յաթաղանը, թե՛ դոկտոր Միքայելը տարիներ առաջ կպատկերացնեին, որ պաթոլոգիկ էնցեֆալոգոսի ախտորոշման համար ստեղծված լոգոֆիլը կարող են ծառայեցնել ևս մի ոչ պակաս կարևոր բանի: Օրինակ, մարդկանց ենթարկելով մտավոր էքսպերիմենտի, պարզել՝ եթե դու մտածում ես որևէ մեկի մասին, հարյուրից վաթսունհինգ դեպքում դա նշանակում է` նա ևս մտածում է քո մասին:

Հետաքրքիր է: Ինչ լավ կլիներ, եթե երկուսս էլ երբևէ մասնակցեինք այդ էքսպերիմենտին ու մտածեինք մեր կարոտի մասին: Գրեթե համոզված եմ՝ լոգոֆիլի ցուցիչը նույն սև գծերը կգծեր: Բայց չենք մասնակցի, որովհետև մեռածները չեն մտածում:

Նոր բացահայտումը, որը միգուցե մարդկության մեծագույն ձեռքբերումը պետք է դառնար, հրապարակվեց «Նեյչըրի» վեբկայքում: Առաջին քայլն արված էր դեպի Նոբելյան մրցանակ: Դեպի այն համոզմունքը, որ գիտությունը միավորում է ազգերին, որ բոլորս էլ Երկիր մոլորակի բնակիչներ ենք: Բայց դրական արձագանք չեղավ: «Յաթաղանը հաղթեց Միքայելին, ինչպես յողուրթը՝ մածունին»,-գրեց «Առավոտ» թերթը, փոխանակ գրեր. «Մարդը իր երակը դրեց գիտության մեջ»: Իսկ միջազգային հանրությունը քննադատեց այն աստիճան, որքան չէր կարող մտածել: Միքայելը ապաորակավորվեց բժշկական էթիկան խախտելու համար: Իսկ երբ սփյուռքահայ բարերարը պարզեց, որ բացի լոգոֆիլից, այն ամենը, ինչ տվել է հիվանդանոցին, անհետացել է, էթիկա չէ՞ր խախտվել արդյոք: Նրան արգելվեց վիրահատություններ անել: Երևի մտածեցին բժշկական հմտությունները անհետացել են էթիկան խախտելու պատճառով: Ինչևէ: Ինձ համար նրանք, ովքերը մտածեցին մարդկության վաղվա օրվա համար, վերջավոր աշխարհից դուրս մնացին՝ հավերժի մեջ:

Ես չեմ կարող չմտածել: Իմ ու «Յաթաղան սինդրոմի» անաստված բախումից լոգոֆիլի ցուցիչը երևի խճճված գծեր ցույց կտար:

«Մանանա» կենտրոնը և Հայաստանի պատանի թղթակիցների 17.am կայքը հայտարարել էին Գևորգ Տեր-Գաբրիելյանի «Անաստված կինո թատրոն» գրքի վերաբերյալ անդրադարձների մրցույթ: Մենք ստացել ենք բազմաթիվ անդրադարձներ, և մինչ ժյուրին կհայտարարի հաղթողներին, դուք նույնպես կարող եք կարդալ և ընտրել լավագույններին:

Գիրքը կարդացել եմ երկու անգամ: Իրոք, երկու անգամն էլ չեմ հասկացել թե՛ բառերը,  թե՛ իմաստը:

Կոնկրետ ինձ համար դժվար կարդացվող գիրք է: Դանդաղ եմ կարդում, փորձում հասկանալ այն ամենն, ինչ կա թաքնված գրքի ներսում, այսինքն՝ այն, ինչ որ գիրքն իրականում է, ոչ թե մակերեսին:

Առաջին կարդալուց ընդհանրապես ինքս ինձ ստիպելով էի կարդում, երկրորդ անգամ աչքի անցկացնելուց՝ արդեն ծանոթ լինելով  պատումների սյուժեին, մի փոքր ավելի արագ կարդացվեց: Ինձ թվում է, որ այն, ինչ հեղինակը ցանկացել էր տալ, ճիշտ ձևով չի մատուցել: Այսինքն, երբ ես ուզենամ գրել մի ստեղծագործություն, որը հասանելի լինի բոլորին, երբեք չէի գրի Գևորգ Տեր – Գաբրիելյանի ոճով: Կարդալու սկզբում դրանք կթվան պարզ և ամենահասկանալի պատմվածքները երբևէ, բայց չեմ կարծում:

Հենց սկզբում չհավանեցի հեղինակի գրելաոճը՝ չափազանց առօրեական, որը ձանձրացնում է ինձ հիմնականում: Համաձայն եմ, առօրյա կյանքի ներկայացումը հաճելի է ընթերցողին, որովհետև նա գտնում է ինքն իրեն, բայց տվյալ ստեղծագործության մեջ երևի դժվար է:

Հայ գրականության մեջ եղել են ու կան դեմքեր, ովքեր ներկայացնում են պարզ ու հասարակ առօրյան, բայց դրանք այնքան հաճելի են ու արագ կարդացվող: Վառ օրինակ են Շիրվանզադեն, Նար-Դոսը և այլք:  Հենց այդ հաճելին էր, որ բացակայում էր տվյալ ստեղծագործության մեջ, վերջինիս դարձնելով ավելի շատ պարզունակ, քան ուղղակի հասարակ:

Որոշակի դրվագներում նկարագրվում են այնպիսի տեսարաններ, որ երկար մտածելու տեղիք են տալիս. թե որն է իրականում տվյալ պահի իմաստը: Այսինքն ցանկացած դրվագ պատմվում է, որովհետև ինչ-որ նպատակ է հետապնդում, բայց այստեղ ես ոչ միշտ եմ իմաստ տեսնում:

Հատկապես ուզում եմ կիսվել «Համլետի հոր ուռագանը» պատմվածքով: Պատմվածքը սկսվում է նրանով, որ ծնողները քննարկում են Արեգիկի փիսիկ կամ շնիկ ունենալու փաստը, որովհետև փոքրիկը, ինչպես նշվում է «քույրիկ կամ ախպերիկ» էր ուզում: Մայրը սրտնեղում էր, որովհետև մտածում էր, որ կեղտի բույն է: Հետո Արեգիկի մայրը հիվանդանում է, և հայրը Արեգին տանում է տատիկի տուն: Հենց այստեղ են կատարվում հիմնական դեպքերը. Տոլմա են փաթաթում և նայում «Համլետի հոր ուրվականը»:

Հետաքրքիր էր ավարտը, որը մտածելու տեղիք տվեց:

«Արեգիկը պատկերացրեց առուն ի վար լողացող տաշտակ, մեջը՝ աղիողորմ մլավող հինգը կատվիկ, օղակից նոր դուրս ծլած գլուխներով: Առվի եզրին՝ Մարինան, կարմիր մաշիկները հագին, ցիցը ձեռքին՝ փորձում է տաշտակը մոտեցնել ափին: Որ գիշերով Համլետի հոր ուռագանը չգա ձագերից մեկի գլուխը կտրի, ով գիտի որի»:

Նման առօրյա պատմություններն այդքան էլ չեն կլանում ընթերցողին, հատկապես, եթե ներկայացված են ժառգոնային բառերով:

Իրոք դուրս չի եկել նաև ժառգոնային բառերի չափազանց կուտակումը:  Թվում է, որ հեղինակը իրոք ցանկացել է ստանալ մի ստեղծագործություն, որը կլինի հետաքրքիր, բայց սխալ ճանապարհ է ընտրել:

Կարծում եմ, ժառգոնային բառերի օգտագործումը ոչ տեղին է:

Լինում են, չէ՞, ֆիլմեր, որ դիտում ենք, ու մտածում՝ տեսնես ո՞րն է այս դրվագի իմաստը: Նույն կերպ էլ «Անաստված կինոթատրոն» գրքում, բառերի հետ է այդպես:

Շատ էին նաև մտքի սխալները, որոնց փորձել եմ ամենաքիչը ուշադրություն դարձնել: Կային վրիպակներ, բացթողումներ, ինչը չեմ կարծում, որ նորմալ է:

«Մանանա» կենտրոնը և Հայաստանի պատանի թղթակիցների 17.am կայքը հայտարարել էին Գևորգ Տեր-Գաբրիելյանի «Անաստված կինո թատրոն» գրքի վերաբերյալ անդրադարձների մրցույթ: Մենք ստացել ենք բազմաթիվ անդրադարձներ, և մինչ ժյուրին կհայտարարի հաղթողներին, դուք նույնպես կարող եք կարդալ և ընտրել լավագույններին:

«Ինչու է մարդն ապրում աշխարհում կամ նապաստակի կարծիքը» էսսե

Մեր օրերում բազմաթիվ գրքեր են գրվում, բայց շատերի մասին չենք էլ իմանում, որովհետև գրաքննադատություն չկա: Կամ կա, բայց շատ քիչ, ոչ էնքան, որ դրա շնորհիվ որոշ գրքեր ի հայտ գան ու հայտնաբերենք: Փաստորեն նոր հեղինակներ ու գրքեր գտնելը մարդկանց ինչ-որ զանգվածի համար բարդ է դարձել էնքանով, որ գրաքննադատություն լավ չի արվում: Բայց իրականում էդ ամենը հեշտ է էնքանով, որ հիմա գրական ակումբներ կան, կայքեր ու ծրագրեր կան, որտեղ մարդիկ իրենց կարծիքն են գրում ինչ-որ իքս գրքի մասին, մյուսներն էլ կարդում են ու հետաքրքրվում են կամ ոչ, սա արդեն ուրիշ հարց է: Ես էս բոլոր տարբերակներով եմ ինչ-որ նոր գիրք կամ հեղինակ գտնում, + գրքերի շնորհանդեսների իվենթները:

Այ, Գևորգ Տեր-Գաբրիելյանին էլ  բացահայտեցի 2018-ի ամռանը` գրքի շնորհանդեսից մի քանի օր առաջ, երբ արդեն որոշել էի գնալ շնորհանդեսին, ու պետք էր ուսումնասիրել հեղինակին ու մինչ այդ գրված գործերը: Գրքերի մի մասը հասանելի է ՅԱՎՐՈՒՀՐԱՏ հրատարակչությունում, որոշ բաներ նաև Գրանիշում: Ինչևէ, ամռանը գնացի շնորհանդեսին ու գիրքը հենց նույն օրն էլ ձեռք բերեցի: Օգոստոսի 31-ն էր կարծեմ, եթե չեմ սխալվում, էդպես էդ օրվանից դրեցի գրապահարանումս, որ մյուս ամառ կարդամ: Գիրքը, որ հաստափոր է լինում, առաջին փորձից չես տրամադրվում կարդալ: Հետո, փաստորեն ձմռանը առիթը ստեղծվեց ու որոշեցի ռիսկի գնալ: Պատկերացրածիս նման դժվար չի կարդացվում, բայց դեռ չեմ էլ ավարտել: Սեղանիս դրված է, գնում գալիս մի վերնագիր ընտրում ու կարդում եմ: Գիրքը գրված է արձակ, բաղկացած է տասը արձակ ստեղծագործություններից և չորս էսսեներից: Դե այո, էսսեներն էլ իրենցից արձակ ստեղծագործություններ են ներկայացնում, սակայն նման բաժանումն արվել է հեղինակի, և ոչ իմ կողմից, ի դեպ, թե նկարագրության բաժնում, և թե բովանդակությունում: Գրքի հետաքրքրությունն էլ երևի սկսվում է հենց այդ բաժանումից:

Գիրքը լի է նոր բառերով, բառաստեղծումներով, ինչը երևի պայմանավորված է գրողի անգլերեն և ռուսերեն լեզվամտածողությամբ: Ու դա մեղմ ասած ուրախալի է: Չգիտեմ ինչից է, բայց մեր սերնդին դուր են գալիս փոխառությունները, օտարաբանությունները գուցե, ու նաև լրիվ նոր ստեղծված բառերը, որոնք մի տեսակ խորթ են հնչում, բայց միաժամանակ հաճելի: Գիրքը ընտիր տարբերակ է լիքը բան սովորելու ու փնտրելու: Փնտրելու բաներ, որոնց մասին շատ ես մտածել կամ երբեք մտքովդ չի անցել: Գրքի վերնագրերը ևս ընտրված են այս բոլորը իրենց մեջ ներառելով: Օրինակ, «Ինչու է մարդն ապրում աշխարհում» էսսեն կարդալուց հետո միանշանակ ճիշտ ընտրություն ես համարում: Երկարաշունչ էսսե չէ, բայց առաջին տողից մինչև վերջ պարզաբանում է հարցը: Էսսեն վերնագրված է «Ինչու է մարդն ապրում աշխարհում կամ նապաստակի կարծիքը»: Վերնագրի վերջին հատվածը առաջին մասի խիստ լրջությունը մի քիչ կոտրում է ու դրանով էլ հետաքրքրացնում: Իսկ թե ինչու նապաստակի կարծիքը, միայն հայտնի է դառնում էսսեի վերջում:
Էսսեն սկսվում է հետևյալ մտքով՝ մարդն ապրում է աշխարհում ստեղծագործական աշխատանք անելու համար: Հետո հերթով բացատրվում է, թե ինչու աշխատանք, ինչու ստեղծագործական: Էսսեի առաջին հատվածում քեզ թվում է, որ ահա, դու գտար պատասխանը, ի վերջո, ինչու է մարդն ապրում աշխարհում, բայց քիչ հետո հասկանում ես, որ դա ընդամենը վարկած էր: Ըստ հեղինակի, գուցե երջանկության համար է ապրում: Բայց հեղինակն ինքն էլ չգիտի, թե երջանկությունն ինչ է: Երջանկության ու ստեղծագործական աշխատանքի արանքում մի հետաքրքիր բան կա: Հաճույքը: Օրինակ այն, որ աշխատանքը հաճույք է պատճառում: Ինչու է հաճույքն այդքան կարևոր: Գրքից այս միտքը ընդգծել եմ, որովհետև շատ մերօրյա բան է: Ասում է. «Մարդ հաստատ չի ապրում տառապելու համար: Նա համաձայն է տառապել մի քիչ, չափավոր՝ ասենք չարքաշ աշխատելով կամ պարտքից դրդված՝ որպեսզի հետո հաճույք ստանա»: Եվ սա իրականություն է: Մենք՝ մարդիկս, հաճույքի համար ենք անում գրեթե ամեն ինչ: Բայց հաճույքն էլ չէ: Հեղինակը բազում տարբերակներ է ստեղծել ու իր ընթերցողի հետ քննարկում: Օրինակ, հնարավոր է՝ մարդը գոյատևելու համար է ապրում: Սակայն ինչպես էսսեում է ասվում՝ սա ցածր նպատակ է: Հետո առաջ է գալիս մեկ այլ հարց: Ուրեմն, ի՞նչ է մարդը: Մարդը բնության շոշափուկն է: Այս մտքին դեռ էլի կգանք: Հազիվ փորձում ենք հասկանալ` ինչ է մարդը, որն է լավ և որն է վատ մարդը, երբ մի ուրիշ կարևոր միտք է առաջ քաշվում: Այս միտքը յուրահատուկ է նրանով, որ բացարձակ ճշմարտություն է հատկապես ներկա պահի համար, հատկապես Հայաստանի համար: Միտքը, որ գրողի սերունդը ապրում է ավելի լավ պայմաններում, քան բոլոր սերունդները մինչ նրա սերնդի, միանշանակ ճիշտ է: Իսկ այն, որ գրողի սերնդից հետո եկող սերունդները էլ ավելի լավ են ապրում, չհաշված, իհարկե, զոռով պատերազմ ուղարկվողներին, այ սա ստիպում է մի պահ կանգ առնել, մտածել սրա մասին, և միայն մտածելուց հետո շարունակել կարդալ: Այն, որ ամեն հաջորդ սերունդ ավելի լավ է ապրում, աքսիոմա է, ուրեմն ինչպես են ապրում  «զոռով պատերազմ ուղարկվողները»: Պատերազմ բառի շուրջ էս բառակապացությունը չեմ ուզում շատ քննարկել, բայց ցավոք, չափազանց ճիշտ են շարված այդ երեք բառերը:
Հեղինակն ասում է, որ հաճախ այս ամենը շփոթում են մարդու էգոիզմի հետ, ոմանց կարծիքով մարդ ամեն ինչ անում է իր էգոիզմի պատճառով: Սակայն սա ճիշտ չէ, քանի որ մարդը բնության շոշափուկն է, այսինքն մասնիկը, և մարդկությունը պարզապես հաճախ սխալվում է, հիմքում դնելով կա՛մ միայն անհատին, կա՛մ միայն ոչ անհատին՝ հանրությունը, բնությունը: Մարդն ազատ է ու շատ իրավունքներ ունի, սակայն բնությունն անհատից մեծ է ու գերիշխող: Ստացվում է, որ մարդը անկախ և միաժամանակ կախյալ օղակ է:

Էսսեից շատ հավանել եմ այն միտքը, որ այս ամենը մեծ շանսեր է տալիս մարդուն՝ և՛ ազատ գործելու, և՛ մխիթարվելու, եթե չկարողացավ: Եվ էլ ավելի մեծ շանսեր է տալիս՝ հասկանալու, թե բնությունը մարդուց ինչ է ուզում, և աշխատելու այդ ուղղությամբ: Չէ որ մխիթարանքը հաճախ միակ միջոցն է ինքդ քեզ հանգստացնելու և մեկ այլ նոր բան սկսելու: Եվ չէ որ մեզ պետք է հասկանալ, թե ինչպես անել ու որտեղից սկսել, ինչն առավել դժվար է դառնում, երբ չգիտես, թե քեզնից ինչ է ուզում բնությունը: Սա տարբերվում է մարքսիզմից, ըստ որի բնությանը պետք է հաղթել ու ոչնչացնել կամ կարևորը պետությունն է, և ոչ թե մարդը: Մխիթարանքի հետ կապված մի բան էլ, ասում է՝ եթե ապրում ես ու ստեղծագործում, ու գիտես դա՝ լավ է, ու մխիթարված ես, եթե ոչ երջանիկ: Եթե ապրում ես ու չի ստացվում՝ եթե գիտես, որ դու մեծի մաս ես՝ էլի մխիթարանք է: Իրականում տխուր է լինել մխիթարված, այլ ոչ երջանիկ, բայց դա հաճախ ևս ընտրություն է, որ մարդն է կատարում ու որոշում լինել երջանիկ, թե մխիթարված: Ու մարդիկ առավել հաճախ ընտրում են մխիթարված լինելը՝ կարծելով, որ երջանկությունը մի քիչ այլ բան է:
Էսսեն 2014 թվականին է գրվել, այսինքն, ուղիղ 5 տարի առաջ: Հետևյալ միտքը, որ առանձնացրել եմ, ներկայացնում եմ առանց մեկնաբանության՝ հուսալով, որ գլխի կընկնեք: «Երբ ու եթե փոքրամասնությունն իրեն կրկին ուժեղ զգաց, իր միասնական ուժը կառուցեց՝ նա կփոխի իրադրությունը»:

Կորուստներից ու անհետացումից է խոսվում, ասվում է՝ ճիշտն այն է, որ անհետանում է մի բան, տեղ տալով նորին, որն իր մեջ կրում է հինը, քանի որ հինն անհետանալ չի կարող, այն փոխակերպվում է: Եվ փաստորեն մեր հիմնական նպատակն այն է, որ երբ հինն անհետանալու է՝ այնպես անել՝ որ չանհետանա, այլ փոխակերպվի: Դա մեզ հաջողվել է ու հաջողվում է:
«Այսօր մարդն ավելի շատ ինֆոմացիա ունի չարի մասին, ու իրեն թվում է, թե չարն ավելացել է»: Հեղինակն ասում է, որ իրականում երկու բան է եղել. նախ ինֆորմացիան է հասանելի դարձել, և մարդկանց քանակն է ավելացել, այս երկուսը համադրելով մեզ թվում է, թե չարն ավելացել է: Բայց ոչ թե ավելացել է, այլ չարի մասին մեր գիտելիքն է ավելացել: Ինֆորմացիայի դարում մեզ երբեմն դժվար է ընտրել, թե որ ինֆորմացիան է մեզ պետք, հաճախ մենք փորձում ենք կանգ առնել ու պարզապես գլուխ հանել այդ ամենից: Սակայն հեղինակն ասում է, որ կանգ առնելու կարիք չկա, քանի որ ոչ ոք չի պատրաստվում կանգնեցնել բնության զարգացման ընթացքը, և մարդը երբեք չի հանդիպել իրադրության, որը չկարողանար հաղթահարել: Ուրեմն սա էլ է հաղթահարելի:
Լավ, իսկ ինչ են բնությունը, կենդանին և ֆլորան: Ըստ էսսեի՝ նրանք բոլորը թերմարդ են: Ու սրա մեջ ճշմարտություն կա: Եթե նրանք ավելի քիչ հնարավորություն ունեն իրենց արտահայտել, ապա դա նրանից է, որ այդ հնարավորության ավելի մեծ չափը տրված է մեզ, և մենք պետք է նրանց խոսեցնենք, խնամենք:
Այն, որ Հայաստանը դատարկվել է կենդանիներից և որ Հայաստանը կեղտոտ է, մեզ շատ է մտահոգում: Ճիշտ է, ուրիշ տեղեր էլ նույն վիճակն է, «բայց սա քո տունն է: Հայաստանի բնությունն ափսոս է»:
Բայց ամեն բան պարզ ու միանշանակ չէ իհարկե, ու մարդ կարող է սխալվել ցանկացած հարցում, ցանկացած ընտրության մեջ: Վերջաբանում ասվում է՝ սխալի հավանականությունը փոքրացնելու համար՝ խորհրդակցիր ու նաև լսիր ուրիշների կարծիքը, նաև՝ նապաստակի: Եվ դրա համար նրան մի ոչնչացրու… Ահա ինչու է էսսեն վերնագրված «Ինչու է մարդն ապրում աշխարհում կամ նապաստակի կարծիքը»:
Չեմ ասի, որ կարդացածս լավագույն էսսեներից է, բայց խորհուրդ եմ տալիս կարդալ ու լիքը բան սովորել: Բարի ընթերցում: